6931257852

i w tych warunkach powstały. Niektóre wydmuchały wichry z rzecznych usypisk piaszczystych, wygarniając je pracowicie z dna dolin na powierzchnię sąsiednich obszarów. A w wypadkach takich nie zawsze panujące wiatry odgrywały decydującą rolę; często innym, choć rzadziej wiejącym, łatwiej było — stosownie do przebiegu i kształtu doliny — wynieść z niej piasek i wydmy usypać. Niejednokrotnie zmienny i nieregularny przebieg wałów i grzęd wydmowych nie pozwala na tak proste określenie warunków ich powstania, jak w międzyrzeczu Warty i Noteci. Fale nasypów plączą się i krzyżują w różnych kierunkach i tworzą zawiły labirynt, świadczący o zmiennych kolejach walki wichru z wegetacyą i wiatrów rozmaitych pomiędzy sobą.

Samym środkiem ziem polskich rozpościera się szeroko wielki niż i zlewa się na wschodzie i zachodzie z nizinnymi obszarami Rosyi i Niemiec. Plaski, równy, jednostajny naziom zaścielają grube warstwy lodowcowych osadów: glin, żwirów i piasków. Wśród nieznacznych wzniesień lekko zaledwie sfalowanej powierzchni, zaznaczają się nieraz zatarte już częściowo garby moren; rzadziej długie, łagodne pagórki »drumlinów« rzucają się w oczy. Narzutowe bloki wyzierają z pod gliniastej lub piaszczystej gleby. Znać, że to kraj, na którym zlodowacenie odbiło swe piętno, — kraj, który rzeźbę swą najazdowi lodów północnych i warunkom związanym z tym faktem przede-wszystkiem zawdzięcza.

Miejscami obniża się teren, zapadając w głąb szerokich, rozległych zaklęśnięć dolinnych. Ich dnem obszernem wiją się rzeki zielenią łąk wilgotnych obwiedzione; tu drzemią porosłe sitowiem moczary, jasną niekiedy szybą jeziora błyszczące. Terasowatem nieraz zboczem wznosi się z ich wnętrza naziom, rozpłaszczając się w wielkie, równe, gliniaste płyty. W ich jądro wdzierają się od brzegu padołów głęboko wcięte dolinki, spadziste, strome wąwozy, rzeźbiąc je bogato i zacierając czasem cechą jednostajno-ści, niżowemu krajobrazowi właściwą.

Pas nizinny rozpoczyna się na zachodzie niżem Wielkopolskim. Rozsiadły w dorzeczu Warty, opiera on się na północy o płaską groblę pomorskiego pojezierza, na południu łączy się z kotliną śląską. Ku wschodowi przechodzi w nadwiślańską nizinę Mazowsza, przez Odrę zaś sąsiaduje na zachodzie z niemieckim niżem. Szerokie doliny rozcinają kraj, dzieląc go na izolo-

21