7186604280

wstaniu listopadowym miały kilkunastoletnią historię, ale fragment tego projektu w postaci Wszystko i Nic. (Popiołów sprawa druga) został opublikowany w „Nowej Reformie” w październiku 1914 roku z dopiskiem: „Na tym się kończy rękopis. Autor przerwał pracę, wstąpiwszy w szeregi Legionów Polskich”¹¹². Pierwszą część Walki z szatanem — Nawracanie Judasza — pisarz kończy w 1913 roku (drobne przeróbki jeszcze na początku roku następnego), Zamieć finalizuje w lipcu 1914 roku. lecz wojna odciska tu swój ślad: problemy z drukiem, utrudnienia w komunikowaniu się z czytelnikami, co nie przeszkadza jednakże intensywnemu zainteresowaniu losami bohaterów powieści, wreszcie w drugiej połowie 1916 roku dwa pierwsze tomy cyklu ukażą się w postaci książki, a liczba recenzji wskazuje na znaczące oczekiwanie na tę publikację (I. Matuszewski, A. Mazanowski, J. Kleiner, C. Sokołowski)¹¹'^{1 2}. Wiosną 1919 roku publikuje Żeromski Charilas, ostatnią część cyklu Walki z szatanem. Powieść powstawała w czasie wojny, taką też datą oznaczył w końcu utworu (1914—1918); a i przedmiotem fabuły, niewolnej od licznych nawiązań do ówczesnych politycznych kontredansów (między innymi ocena Legionów), było wojenne rozpasanie namiętności, często złych i niszczycielskich namiętności (na przykład postać Śnicy).

W 1915 roku pisze Żeromski Sen o Chlebie — wojenną odyseję sponiewieranej kobiety. W tymże roku (28 sierpnia¹¹¹) wygłosi autor Syzyfowych prac słynny odczyt pt. Literatura a życie polskie, który był zaskoczeniem, bo pisarz zawsze zaangażowany przekonywał do samoistności artysty; dostrzeżono w uwagach pisarza projekt funkcji literatury realizowanej już w dwudziestoleciu, ale który zrodził się w niemałej mierze z powodu zniecierpliwienia

58

1

¹¹² S. Ei 1 e, S. Kasztelowicz: Stefan Żeromski. Kalendarium życia i twórczości..., s. 417. Dzieje narodzin utworu i historie jego publikowania zob. Z.J. Ad a mc zyk: Dodatek krytyczny. 'W: S. Żeromski: „Sen o szpadzie", „Pomyłki" i inne utwory epickie..., s. 321    337.

¹¹³ S. Ei 1 e, S. Kasztelowicz: Stefan Żeromski. Kalendarium życia

2

twórczości.., s. 425—443. Charakterystyczne są tu korekty, które wprowadził Żeromski do Zamieci, skreślając sceny erotyczne: w liście do J. Mortkowicza (18 kwiecień 191(5) pisał: „Przyszedłem do przekonania, że żadną miarą w dzi siejszym czasie nie można tego w całości drukować. Sceny miłosne trzeba po skreślać, o ile sic tylko da. Są to rzeczy na teraz niemożliwe” (cyt. za ibidem, s. 430).

¹¹⁴ W lutym i marcu roku następnego ukaże się artykuł w „Kurierze Lwowskim", a wiosną tegoż 1916 roku opublikuje go w tomiku: Sen o szpadzie i sen o chlebie.