8658359742

Psychologia 45

CZYNNIKI DETERMINUJĄCE PROCES CZYTANIA

W minionym trzydziestoleciu przeprowadzono wiele badań, które koncentrowały się głównie na analizie trudności w przyswajaniu samej techniki czytania oraz przyczyn kłopotów natury dyslektycznej. Przyczyn tego rodzaju trudności szukano w deficytach rozwojowych, towarzyszących opanowaniu techniki czytania. Chodzi o sprawność różnicowania liter i fonemów, przetwarzania informacji językowych na różnych poziomach struktury języka, dekodowania słów, zasobu leksykalnego ucznia itp. Brano też pod uwagę znaczenie pamięci operacyjnej oraz uwagi w procesie uczenia się czytania. Sądzono, że poziom rozwoju wymienionych sprawności decyduje o możliwościach i poziomie opanowania umiejętności czytania. Z czasem jednak zwrócono uwagę na fakt, że wśród słabo czytających uczniów są tacy, którzy potrafią odczytywać płynnie i prawidłowo poszczególne wyrazy tekstu, trudność natomiast sprawia im zrozumienie większych fragmentów lub całości czytanego tekstu. Zdano sobie sprawę, że badania dotyczące czytania, realizowane w ramach psychologii języka, powinny zmierzać do wyjaśnienia procesów rozumienia objętych aktem czytania. Pod wpływem prac Johna L. Austina, Johna R. Searle’a oraz Herberta P. Grice’a dostrzeżono, że znaczenie wypowiedzi, również pisanej, determinowane jest nie tylko przez jej treść i formę, ale także przez kontekst, w jakim wypowiedź jest realizowana. Zauważono, że wypowiedź, także w formie tekstu, zawiera zazwyczaj intencje autora, stanowiące integralną część przekazu. Nie zawsze wyrażone są w tekście explicite, często przekazywane są w formie domyślnej. Odbiorca tekstu formułuje, często w sposób automatyczny, pewne założenia, sprawdza je i porównuje z informacjami explicite wyrażonymi w tekście, uzupełniając przy tym brakujące dane. Inaczej mówiąc, odbiorca tekstu przeprowadza pewne wnioskowania, które wyznaczają możliwe sposoby rozumienia tekstu.

Rozumienie tekstu, przynajmniej pewnych jego rodzajów, jest takim procesem, dzięki któremu odkrywamy twórczo, po uprzednich wysiłkach myślo

wych, pewne relacje w nim zawarte, pierwotnie dla nas zakryte lub nieznane. W związku z tym zaczęto przypisywać istotne znaczenie tzw. wyższym procesom poznawczym, takim jak procesy wnioskowania i rozumowania, które zdają się determinować poziom rozumienia tekstu.

PROBLEMY CZYTANIA PODEJMOWANE W RAMACH PSYCHOLOGII JĘZYKA

Najogólniej mówiąc, obecnie, w psychologii języka wyróżnić można trzy podstawowe kierunki badań, dotyczące różnych aspektów czytania. W ramach jednego z nich analizowane są związki, jakie zachodzą pomiędzy wzorcami ruchów oczu wykonywanych w czasie czytania a rozumieniem tekstu. Badania te koncentrują się wokół reakcji czytelnika dotyczących małych fragmentów tekstu, tzw. fiksacji wzroku oraz ruchów sakkadycznych. Wyniki tych badań dostarczają teoretycznych i empirycznych podstaw dla modnych obecnie programów nauki szybkiego czytania.

W innym nurcie badań konstruowane są pojęcia oraz teoretyczne modele dotyczące czytania. Jest to ostatnio najbardziej rozbudowany nurt badań. Pewni teoretycy tego obszaru badań zastanawiają się głównie nad tym, jakie struktury umysłowe aktywizowane są w czasie analizy poszczególnych słów tekstu, innych natomiast interesują bardziej złożone konstrukty umysłowe, jakie - ich zdaniem - czytelnicy „narzucają” na teksty w czasie ich recepcji. W zasadzie, w psychologii procesów językowych wyodrębnić można dwie kategorie tego typu modeli: modele o charakterze ogólnym oraz modele, których autorzy dokonują bardziej szczegółowego wglądu w wybrany proces poznawczy, pozostający, ich zdaniem, w ścisłej relacji z procesem czytania i rozumienia tekstu.

Tworzone są także modele teoretyczne, opisujące określone fazy procesu przetwarzania informacji, realizowanego przez umysł człowieka w czasie czy tania tekstu. Wyróżnić można trzy ich rodzaje: modele głoszące, że proces przetwarzania informacji tekstowych rozwija się w kierunku od analizy prostych cech liter do złożonych znaczeń tekstu (model