8729581054

266

Magdalena Śmigła

Łotman postrzega semiotykę XX wieku jako dyscyplinę naukową, ale również jako metodę nauk humanistycznych związaną nierozłącznie z językiem pojmowanym jako system, struktura społeczna - zbiorowa.

Podstawą rozważań zawartych w rozdziale pierwszym jest twierdzenie, że tekst generuje sens. Sens istnieje przed tekstem komunikatu, ale w komunikacie tym zostaje urzeczywistniony. Tekst jest więc swego rodzaju „opakowaniem” komunikatu. W procesie transformacji tekstu może nastąpić przyrost jego sensu. Autor mówi również o funkcji pamięciowej tekstu - jest on tutaj postrzegany jako kondensator pamięci kulturowej. Łotman pisze: „Tekst posiada zdolność do zachowywania pamięci o swoich wcześniejszych kontekstach” (s. 77). Dzięki tej pamięci teksty tworzą swoją przestrzeń semantyczną, za pomocą której wchodzą w relacje z pamięcią kulturową. Łotman omawia również podstawowe modele komunikacji w systemie kultury, w oparciu o które są budowane teksty artystyczne, ale i cała kultura.

Dalej Łotman podejmuje zagadnienie retoryki i związanych z nią figur, powołując się na badania m.in. Romana Jakobsona i Umberto Eco. Zauważa, że zarówno indywidualna, jak i zbiorowa świadomość zawiera dwa typy generatorów tekstów, przy czym jeden z nich opiera się na mechanizmie dyskretności, drugi jest ciągły. Co zaś tyczy się metafory językowej, to jest ona niejako wypadkową związków kodów językowych z kodami kulturowymi. Łotman traktuje zjawisko retoryzmu jako jedno z głównych kulturowych uniwersaliów, niezależnych od epoki czy dominacji aktualnego nurtu w kulturze. W retoryce odzwierciedla się bowiem „uniwersalna zasada zarówno świadomości indywidualnej, jak i świadomości zbiorowej” (s. 113). Retoryka jest właściwa świadomości naukowej oraz artystycznej, w związku z czym autor postuluje potrzebę stworzenia metaretoryki rozumianej jako teoria myślenia twórczego.

Kolejnym istotnym zagadnieniem staje się problem ruchu tekstu, oraz jego relacja z odbiorcą. Łotman zajmuje się teraz związkiem tekstu z audytorium, który przebiega na zasadzie wzajemnej aktywności i narzucania się. Tekst i odbiorca poszukują wzajemnego porozumienia i niejako dopasowują się do siebie. Aby komunikacja była możliwa, niezbędna jest wspólna pamięć obu członów wymiany. W tym sensie tekst zostaje wybrany przez audytorium lub odwrotnie - to tekst wybiera sobie audytorium. Zarówno tekst, jak i czytelnik są „partnerami” w dialogu, jakim jest przekazywanie tekstu. Tekst ulega tutaj przebudowie na potrzeby swojego audytorium, podczas gdy ono również dopasowuje się do tekstu.

Kolejnym poruszanym problemem jest zagadnienie symbolu, po pierwsze - rozumianego jako swoisty gen fabuły, po drugie - będącego nieodłącznym składnikiem kultury. Posługując się przykładami z literatury (m.in. Kamienny gość Aleksandra Puszkina, Zadżumione miasto Johna Wilsona), Łotman pokazuje, jak symbol jako zjawisko pierwotne,