9576709519

JAN MIZlNSKI

Katastroficzna wizja przyszłości „Szczurzyca” Guntera Grassa

I. Droga ku f uf urologii

Grassowski obraz świata, przedstawiany jak gdyby etapami ¹ kolejnych powieaciach. staje się w każdej następnej coraz pełniejszy, by z czasem osiągnąć kształt zwartego światopoglądu ..Reprywatyzacja historii", jak to z pewną ironią nazywa w odniesieniu do prozy Grassa polski germanista Zbigniew Swialłowskr. będąca zwłaszcza w ..Gdańskiej trylogii" widoczną i prowokującą sprzeciwy literacką metodą przedstawiania dziejów najnowszych, pozostała laką metodą także w późniejszych dziełach Grassa umożliwiając pisarzowi niełatwe rozrachunki z przeszłością W tym kontekście można jednak mówić także o „reprywatyzacji teraźniejszości", wreszcie — w odniesieniu do dwu ostatnich powieści — o ..reprywatyzacji przyszłości", bowiem zarówno problemy niemieckie, jak i ogólnoludzkie w naszej epoce są prezentowane z prywatnej prespeklywy szarego człowieka przy stałej i czujnej obecności narratora i komentatora Grassa Nie oznacza to bynąjmntej utraty zdolności do szerokich uogólnień. Przeciwnie, właśnie ta „perspektywa żaby" (FroschperspeknveJ Oskara Matzcratha w Blaszanym bębenku. Harry‘ego Liebenaua w Psich lalach, zwłaszcza zaś prywatna perspektywa obecnego także w powieściach autora, umożliwia zarówno dokonywanie historycznych syntez, jak i śmiałe, prowokacyjne podsumowanie rozwoju wydarzeń aktualnych i wreszcie snucie wizji przyszłościowych. Przeplatanie się łych trzech płaszczyzn czaso-w>ch w strukturze ostatnich powieści Grassa stało się jego twórczości dominantą, bez której trudno sobie dziś wyobrazić i zrozumieć tę prozę Skłonność do aktualizowania historii najnowszej, do dokonywania szokujących porównań międz> „Wtedy" a „Dziś” łprzy czym „Wtedy” oznacza prawie zawsze okres (II Rzeszy a „Dziś" aktualną sytuację w Republice Federalnej i Europie) świadczy o aluzyjnie zaznaczonym założeniu twórczym, by traktować literaturę nic tylko jako środek interpretacji Historii, lecz także i przede wszystkim i jako próbę ingerowania w otaczającą nas rzeczywistość społeczno-polityczną i ukazywania niebezpieczeństw płynących z jej powikłań dla przyszłości.

Grass zdaje sobie wprawdzie sprawę z niewielkich możliwości kształtowania biegu wydarzeń na świecie przez samą literaturę, dal zresztą wyraz swemu pesymizmowi w alegorycznym opowiadaniu Spotkanie m Te Ig te już w roku 1979. Mimo tego wyznania bezsjlności nic rezygnuje jednak z ambicji współkształtowania rzeczywistości przez sztukę Jeśli dostrzeżemy w jego dotychczasowej twórczości wyraźny cykl rozwojowy, to stwierdzimy, że kompleks hitlerowskiej przeszłości można wprawdzie zaliczyć do trwałych elementów Grassowskiego widzenia świata, ale leż i to. że właśnie ten kompleks umożliwia twórczą polemikę z problemami dnia dzisiejszego i wgląd w zagrożenia przyszłe. Tematyczny punkt ciężkości powieściowych obrazów Grassa przesuwa się z czasem z niemieckiego Gdańska, poprzez dzień powszedni Republiki Federalnej, na wizje przyszłościowe — zainteresowanie pisarza opuszcza widziane z ..żabiej perspektywy” problemy wewnąlrz-memieckic i niemiecko-polskie, kierując się ku sprawom ogólnoludzkim „Gdańska trylogia” oferuje niewiele więcej ponad groteskowo zdeformowany obraz niemieckich niepokojów mających swe źródło w przekonaniu, że zbrodnicza przeszłość nie została w wystarczającym stopniu przetrawiona, a pisarz niemiecki powinien przeciwdziałać zauważalnym skłonnościom do jej przemilczania. Pojawiające się w Blaszanym bębenku i Psich lalach obrazy-karykalury rzeczywistości zachodmoniemieckiej aź po lala sześćdziesiąte to nic innego jak literacka interpretacja zagrożeń płynących z czasów i klimatu hitleryzmu Obrazy te nabierają jednak z czasem coraz większej ostrości W powieści Pod miejscowym znieczuleniem bunt młodzieży zachodmober-lińskięj skierowany jest przeciwko sytemu i zadowolonemu z siebie mieszczaństwu, które w swej krótkowzroczności nie reaguje na nieszczęścia innych i wykreśla ze świadomości zbrodnie popełniane w regionach geograficznie odległych (wojna w Wietnamie) Tylko nieliczni obnoszą¹ się jeszcze, i to raczej na pokaz, ze swymi kompleksami z okresu hitlerowskiego Jako narrator zauważa Grass wyraźne zbieżności między ubranym w brunatny mundur sklepikarze^ z przedwojennego Gdańska a równie zadowolonym z siebie i nieczułym ..zjadaczem ciastek” z renomowanej berlińskiej kawiarni Kempińskiego Ostrze oskarżenia kieruje się jednak w Miejscowym znieczuleniu już wyraźnie przeciwko społeczeństwu konsumpcyjnemu Niemiec Zachodnich, które potępiło wprawdzie przeszłość, ale przechodzi do porządku dziennego nad zbrodniami dziejącymi się wokół mego i z jego milczącym przyzwoleniem Egoizm i krótkowzroczność zawierają w sobie zagrożenia, które widzi narrator i którym chce zapobiec buntownicza młodzież

Także Pamiętnik ślimaka i Tur boi tą dowodem zwiększonego zainteresowania pisarza problematyką aktualną (z perspektywy historycznej — to należy ciągle podkreślać). Turbot prezentuje już zresztą i w warstwie czasowej, i przestrzennej znaczne rozszerzenie „żabiej perspektywy”. Tak jak w całej twórczości Grassa Gdańsk i Kaszuby stanowią tu wprawdzie nadal zwierciadło naszego świata, lecz ich problemy nabierają wagi uniwersalnej. Gdańszczanin Grass tłumi bolesne zafascynowanie historią swych stron rodzinnych, wykracza poza polityczne zaangażowanie sprawami jednego kraju na rzecz szcrszq analizy zagrożeń cywilizaqi ludzkiej i ich możliwych interpretacji Granica „dziś” ulega stopniowemu zatarciu, pojawiają się nieśmiałe zrazu refleksje na temat przyszłości W powieści Kopfgeburten przyjmują one kształt filmowych fantazji, w których niepokojące zjawiska demograficzne i ekologiczne każą patrzeć na przyszłość z obawą. Wreszcie w Szczurzycy widać już konkretny wynik nieracjonalności ludzkiego postępu świat po powszechnej wojnie nuklearnej, pustynię, w której rozmnażają się tylko szczury i niektóre inne bardziej odporne gatunki zwierząt. Do tej wizji przyszłego świata pasują doskonale oceny sformułowane wcześniej w odniesieniach do Grassowskiej metody deformacji rzeczywistości w jego pierwszych utworach: Literackie transformacje podejmowane przez Grassa na materiale empirycznym mam uprzytamniać fakt, li świat dzisiejszy gnębiony jest katastrofami historycznymi. że opanowany jest przez siły wrogie człowiekowi'. Tylko, że owe „siły wrogie człowiekowi” są u Grassa proweniencji ludzkiej: to ludzie sami w swym ślepym pędzie ku niekontrolowanemu postępowi technicznemu i dobrobytowi materialnemu zapominają o nauce płynącej z ballady Goethego o uczniu czarnoksiężnika, doprowadzając do możliwości zniszczenia własnego gatunku.

Cykl rozwojowy prozy Grassa realizuje się na różnych płaszczyznach Rozszerzeniu perspektywy czasowej towarzyszy rozrost przc-

¹ Z. Swntlowiki Dtr Mrmmdrto Wukhetdrii Eewgr Furmaapekw dr¹ fmm km Gunter Cma (w) „German** Wrainhwaaa”. Wrocław 1980 i. XXXVI. t. 126

55

1

Z. Swiatłowsii „G4nUA« rr>fajr«~ 6imtrrm Ghub Wrocław 19¹1 • 45