Starozytne Chiny
"Chińczycy uważają, że ich państwo ma boskie pochodzenie. Na początku świata
bowiem był boski budowniczy Pan Ku, który cudownym dłutem wyrzeźbił zręby
cywilizacji. Po nim władzę na ziemi sprawowało kolejno trzynastu braci -
Mocarzy Niebios, i jedenastu braci - Mocarzy Ziemi, panujących po osiemnaście
tysięcy lat. Ich następcami było dziewięciu braci - Mocarzy Ludzkich, a każdy z
nich sprawował rządy po sześć tysięcy lat. Później nadeszły czasy mitycznych
władców i bohaterów, którzy stali się wynalazcami, a zarazem opiekunami
poszczególnych rzemiosł i umiejętności. Fu Zhao został pierwszym budowniczym
domów, a Sui -en był według tradycji chińskim Prometeuszem, który nauczył ludzi
posługiwania się ogniem. Fu Si zapoczątkował w Chinach rybołówstwo i hodowlę
zwierząt, a także był powszechnie uważany za twórcę najstarszej odmiany
piktograficznego pisma chińskiego. Oprócz nich poczesne miejsce w mitologii
zajmował Szen Nung - inicjator rolnictwa, zielarstwa i twórca wszystkich
kierunków sztuki lekarskiej. Po nim nadeszła epoka bodaj najsłynniejszego,
prawdopodobnie również legendarnego władcy Chin - Huangdi - ""żółtego
cesarza"". Jemu właśnie przypisuje się wynalazek cegły, ulepszenie
obowiązującego kalendarza, zapoczątkowanie chińskiego systemu podziału ziemi,
zwanego pole-studnia i wprowadzenie obowiązku zapisywania najważniejszych
faktów z dziejów państwa. Żona Huangdi miała jakoby wynaleźć jedwab i przekazać
Chińczykom tajniki jego produkcji i sposoby wytwarzania z niego delikatnych
tkanin. Według późniejszych historyków chińskich, a zwłaszcza oficjalnego
dziejopisarza imperialnej epoki dynastii Han, z II wieku p.n.e., Sima Qiana,
Huangdi był pierwszym autentycznym chińskim monarchą, choć jego tytuł cesarski
jest prawdopodobnie późniejszym propagandowym dodatkiem. Tradycyjna chronologia
chińska podaje rok 2486 lub 2402 p.n.e. jako datę objęcia przezeń władzy. W
piątym pokoleniu potomkiem Huangdi był Yu Wielki, którego tradycyjna
historiografia chińska uważa za założyciela dynastii Xia. Zgodnie z przekazem
Sima Qiana najstarsza chińska dynastia Xia sprawowała władzę w latach 2205-1766
p.n.e.
Niewiele dotąd wiadomo na temat tej dynastii. źródła pisane, które o niej
wspominają, pochodzą z okresów znacznie późniejszych, przede wszystkim z Epoki
Walczących Królestw i czasów dynastii Han. Ich ideologiczna wymowa nie budzi
wątpliwości. Każda nowa władza chciała legitymować swoje prawa do panowania nad
całymi Chinami poprzez udowodnienie starożytnych korzeni swej dynastii. Ponadto
zadziwiająco mało Źródeł archeologicznych potwierdza tezę o istnieniu w
pierwszej połowie II tysiąclecia p.n.e. scentralizowanego ośrodka władzy w
Chinach. Przeważa raczej pogląd, że w owym czasie cywilizacja chińska,
skoncentrowana na obszarze Niziny Chińskiej, składała się z luźno rozrzuconych
wspólnot wiejskich, podporządkowanych co najwyżej lokalnym ośrodkom władzy.
Można również sądzić, że właśnie wtedy ukształtował się podstawowy system
podziału ziemi pole-studnia, nazwany tak od chińskiego heksagramu qing tien,
przypominającego podwójny krzyż, dzielący powierzchnię kwadratu na dziewięć
równych części. Środkowa część stanowiła własność miejscowego księcia, a osiem
pozostałych należało do chłopskiej wspólnoty. Inni historycy dowodzą, że w
czasach dynastii Xia nastąpiło przejście od koczowniczego do osiadłego trybu
życia licznych plemion skupionych wokół Niziny Chińskiej, a imiona rzekomych
władców są w istocie imionami wodzów plemiennych. Takie podejście zakładałoby,
analogicznie jak w Europie, powstanie społeczeństwa niewolniczego, co nie
znajduje potwierdzenia w późniejszych źródłach pisanych.
Pierwszą udokumentowaną historycznie dynastią chińską była dynastia Shang-Yin,
panująca - według obliczeń Sima Qiana - w latach 1766-1122 p.n.e. lub 1027
p.n.e. Jej istnienia dowodzi odnaleziona w kronikach lista trzydziestu władców,
wzbogacona o zapis wydarzeń związanych z dojściem każdego z nich do władzy i
okolicznościami śmierci. Pomimo swej historyczności początki panowania Shangów
giną w mrokach moralizatorskiej legendy, według której założyciel dynastii,
książę Tang, człowiek prawy i cnotliwy, zdecydował się, chcąc ulżyć losowi
poddanych, na pozbawienie tronu okrutnego i przebiegłego władcy z dynastii Xia
o imieniu Qie. W ten oto sposób przychylni dynastii dziejopisarze
usprawiedliwili zamach stanu, jaki niewątpliwie miał miejsce.
Państwo chińskie w czasach dynastii Shang-Yin obejmowało obszar Niziny
Chińskiej i środkowych Chin, pomiędzy dolnym i środkowym biegiem rzek Huang-ho
i Jangcy (obecne prowincje: Henan, Hubei, Shanxi, Shaanxi, Shandong, Anhui).
Stolica państwa w czasie pięciu wieków jego istnienia była kilkakrotnie
przenoszona, aż wreszcie została ustanowiona w mieście Jin, położonym w obecnym
północnym Henanie. Stąd często spotyka się w literaturze określenie Shang-jin
dla pierwowzoru państwa chińskiego. Zarówno tam, jak i w kilku innych
miejscowościach archeolodzy natrafili na resztki pałaców, świątyń i dobrze
zachowane groby komorowe. Ustrój panujący w shangowskich Chinach można określić
jako wczesną fazę feudalizmu. Najważniejsza warstwa społeczna - arystokracja,
pierwotnie utożsamiana z warstwą wojowników, stanowiła jednocześnie trzon
armii, w której podstawową siłą bojową były ciągnięte przez dwa konie rydwany
trzyosobowe, wspierane przez niewielkie, liczące do trzydziestu żołnierzy
oddziały piechoty. Dość interesujące wydaje się uzbrojenie wojowników, na które
składały się brązowe siekiery, halabardy, noże i drewniane oszczepy, natomiast
brak w nim zupełnie brązowych mieczy.
Pomimo istnienia rozlicznych animistycznych kultów za czasów dynastii Shang-Yin
nie wykształciła się w społeczeństwie odrębna warstwa kapłanów, a nadzór nad
odprawianiem obrządku spoczywał na barkach panujących lub przedstawicieli
arystokracji prowincjonalnej, zwłaszcza na obszarach bardziej oddalonych od
stolicy. Święta o charakterze ludowym przybierały natomiast formę wiejskich
festynów, na których każdy był jednocześnie uczestnikiem i animatorem
zwyczajowej liturgii. Ogromne znaczenie nadawano w Chinach wróżbom, do których
używano kości zwierzęcych i skorup żółwi. Szczególnie cennym Źródłem do
poznania najdawniejszych dziejów chińskich okazały się swoiste archiwa
bydlęcych łopatek i żółwich skorup, z zapisanymi na nich pytaniami do wróżbitów
i lakonicznymi, a często niejasnymi odpowiedziami. Miały one stanowić jakby
rozstrzygnięcia na przyszłość w podobnych sprawach. Dzięki temu można odtworzyć
nie tylko mentalność dawnych mieszkańców Chin, ale i potwierdzić zawarte w
późniejszych kronikach imiona władców.
Wczesne wierzenia chińskie kryły w sobie również wiele okrutnych rytuałów, do
których zaliczyć należy ofiary z ludzi. Zapewne temu celowi służyli jeńcy,
chwytani podczas licznych kampanii przeciwko okolicznym plemionom, nigdzie
bowiem nie ma potwierdzenia, że mieli istotne znaczenie jako siła robocza.
Okrutna przyroda wymagała jednak nie tylko ofiary z brańców wojennych. Bóg
Żółtej Rzeki, Ho Po, domagał się co roku młodej narzeczonej, którą wybierano
spośród wiejskich dziewcząt zamieszkujących wioski nad brzegiem Huang-ho.
Epoka Shangów należała w całości do epoki brązu, choć użytkowanie tego cennego
stopu ograniczało się do warstwy arystokracji i osób pełniących dworskie
posługi. Z tego okresu pochodzą liczne brązowe puchary, zoomorficzne czary i
dzbanki sakralne. Prawdopodobnie służyły one do składania symbolicznych ofiar
lub używano ich jako naczyń kultowych podczas uczt obrzędowych. Podobnie jak w
starożytnej Grecji, także w Chinach rzemieślnicy wyrabiali odpowiednie typy
naczyń do odpowiednich płynów i pokarmów. Ważne było również przeznaczenie
konkretnego naczynia do właściwej czynności kultowej. Bogata ikonografia naczyń
sprawia wrażenie, jakby twórcy obawiali się pozostawić na ich powierzchni puste
miejsce. Brzuśce i wylewy chińskich naczyń epoki Shang są wypełnione misternymi
płaskorzeźbami, przy czym przedstawiano postacie zawsze zwrócone twarzami na
zewnątrz w pozycji en face, natomiast pozostała część ciała mogła być
prezentowana z profilu. Treść przedstawień z reguły odpowiadała duchowemu
zapotrzebowaniu Chińczyków. Składały się na nią wyobrażenia bożków i demonów, w
tym słynnych smoków i mitycznego tao tie, będącego uosobieniem wielu
drapieżników jednocześnie. W tym samym czasie, gdy kultura dworska wkraczała w
fazę swojej świetności, chłopi nadal tkwili w epoce kamienia. Mieszkali
przeważnie w ziemiankach; tylko niektórzy sporadycznie wznosili niewielkie,
najczęściej jednoizbowe domy z suszonej cegły lub gliny.
Objęcie władzy w Chinach przez ród Zhou dokonało się, podobnie jak poprzednio,
w wyniku zamachu stanu i analogicznie jak wtedy usłużni kronikarze opracowali
oficjalną wersję wydarzeń, daleką od okrutnej rzeczywistości. Fakt, że rebelia
się powiodła, dowodzi jedynie słabości shangowskiej administracji, która uległa
korupcji i deprawacji na szkodę władzy centralnej. Pomni przykrych doświadczeń
poprzedników książęta Zhou (już wówczas posługujący się tytułem królewskim
wang) rozmieścili w całych ówczesnych Chinach wierne sobie garnizony, które
miały za zadanie kontrolowanie lojalności poddanych. Ponadto cały kraj został
podzielony na lenna (około siedemdziesięciu), na czele których stanęli
arystokraci cieszący się zaufaniem nowej władzy. W cień natomiast odeszli dawni
plemienni wodzowie i zwolennicy dynastii Shang-Yin.
Jednym z pierwszych posunięć władców Zhou było uściślenie hierarchii feudalnej
przez ustanowienie pięciu podstawowych szczebli: kung (książę), hou (markiz),
po (hrabia), tzu (wicehrabia) i nan (baron). Na najwyższym szczeblu drabiny
społecznej znajdował się wang, czyli król, zwany również Tien Tzu - Synem
Nieba. Ów najwyższy tytuł przysługiwał początkowo tylko członkom rodu Zhou,
dopiero z czasem, gdy ich państwo rozpadło się na wiele mniejszych
samodzielnych organizmów, zaczęli przyjmować go lokalni książęta. Oprócz tego w
czasach dynastii Zhou wykształciła się rozbudowana hierarchia dworskich
urzędów, a także lokalna biurokracja, której przedstawiciele podzieleni zostali
na rangi. Chińczycy pierwsi w dziejach zastosowali system egzaminów na
poszczególne stopnie urzędnicze. Pomyślne zdanie takiego egzaminu gwarantowało
karierę w aparacie władzy, choć nadal bardzo istotną rolę odgrywało urodzenie.
Życie dworskie, przepych, wystawne uczty i polowania doprowadziły władców Zhou
do stopniowego upadku, czego wyrazem było zwiększenie ucisku podatkowego w celu
podreperowania nadwyrężonych finansów państwa. W 841 roku p.n.e. całe północne
Chiny ogarnęło powstanie ludowe, które uzmysłowiło centralnej władzy jej
niewiedzę na temat losu mas chłopskich i bezradność wobec nadużyć w
prowincjach. Wprawdzie Süan Wang (827-781 p.n.e.) przyhamowaÅ‚ nieco podatkowe
rozpasanie swoich wasali, jednak już jego następca Ju Wang (781-771 p.n.e.)
ponownie doprowadził do sytuacji kryzysowej w państwie. Jego syn Ping Wang,
chcąc ratować autorytet dynastii, przeniósł stolicę państwa do Lojangu
(Luoyangu), skąd łatwiej było kontrolować poczynania lokalnej administracji,
ale to nie powstrzymało upadku tak zwanej Zachodniej Zhou. Poszczególni wasale
zaczęli prowadzić własną politykę zarówno zewnętrzną, jak i wewnętrzną,
faktycznie przekształcając swoje lenna w samodzielne księstwa. Syn Nieba w
Lojangu zachował wprawdzie swoje religijne uprawnienia, ale w polityce przestał
się liczyć jako realna władza.
Około roku 770 p.n.e. rozpoczął się w Chinach okres nazywany przez badaczy
epokÄ… panowania dynastii Wschodniej Zhou. Nazwa ta nie odpowiada jednak
prawdzie o Chinach podzielonych pomiędzy lokalne klany książęce. O wiele lepsze
określenia tej epoki pochodzą od tytułów sztandarowych kronik traktujących o
tych burzliwych czasach: ""Qun Qiu"" (""Wiosny i Jesienie"") oraz ""Zhan Kuo""
(""Intrygi Walczących Królestw""). Pierwsza z nich opowiada o okresie 770-480
p.n.e., kiedy to zwycięskim państewkiem chińskim okazało się wysunięte najdalej
na zachód królestwo Qin (Cin), druga natomiast opisuje dzieje nieustannych
wojen pomiędzy chińskimi państwami, toczonych ze zmiennym szczęściem w latach
480-221 p.n.e. W zasadzie najistotniejsze wydają się dzieje państwa Qin, które
około 256 roku p.n.e. podporządkowało sobie znaczną część obszaru Chin. Qinowie
przeprowadzili wówczas wiele reform umożliwiających sprawny zarząd podległymi
terytoriami. Po pierwsze, znieśli resztki klanowej organizacji państwa,
zastępując ją całą rzeszą urzędników mianowanych przez władzę centralną. Po
drugie, wprowadzili surowy kodeks karny, który przewidywał sankcje nawet za
brak informacji o planowanym przestępstwie czy nieprzychylnym stosunku do
władzy. Trzecim posunięciem Qinów był nowy system nagród i awansów w armii.
Uzależniał on karierę wojskową wyłącznie od indywidualnych osiągnięć na polu
bitwy. Dostrzegając natomiast słabość gospodarczą dotychczasowego systemu
pole-studnia, Qinowie zlikwidowali jego resztki, ustanowili dziedzicznÄ…
własność chłopską i wprowadzili jednolity podatek ziemski. Jedynie wobec
przedstawicieli nauki i artystów byli nastawieni niechętnie - uważali, że
przejaw niezależnej myśli nie służy interesom ich dynastii. A jednak to właśnie
w Okresie Wiosen i Jesieni oraz Epoce Walczących Królestw powstały główne
szkoły filozofii chińskiej, działali Konfucjusz i Laozi (Lao-cy), a kanon
literatury został wzbogacony o takie dzieła jak ""Pięcioksiąg konfucjański"",
""Księga dokumentów"" czy ""Rozmowy o państwach"".
W 249 roku p.n.e. Qinowie przystąpili do podboju całych Chin, kolejno
zdobywajÄ…c ziemie: Zhou (249 r. p.n.e.), Han (230 r. p.n.e.), Zhao (228 r.
p.n.e.), Wei (225 r. p.n.e.), Zhu (223 r. p.n.e.), Yan (222 r. p.n.e.) i Qi
(221 r. p.n.e.). Władca Qin, Zheng, ogłosił się w 221 roku p.n.e. Pierwszym
Cesarzem Qin, jednocześnie zmieniając swoje imię na Shi Huangdi. Przeprowadzony
przez niego nowy podział państwa na trzydzieści sześć prefektur (po podboju
Chin południowych ich liczba doszła do czterdziestu), w skład których weszły
okręgi administracji (sien), przetrwał aż do początków XX wieku. Na czele
każdej z prefektur stała trójka wzajemnie pilnujących się urzędników. Pierwszy
z nich był reprezentantem władzy cywilnej, drugi wojskowej, trzeci natomiast
kontrolował dwóch pozostałych. Shi Huangdi wprowadził jednolity pieniądz
miedziany, zlikwidował lokalne jednostki miar i wag, a nawet zarządził, by
wszystkie wozy w państwie robiono z identycznym rozstawem kół, co miało
zapobiec nadmiernej dewastacji dróg. W celu zniechęcenia opozycji do rebelii
rozbroił większość arystokracji, nie pełniącej akurat służby wojskowej. Ponadto
przesiedlił część starych rodów w pobliże stolicy, pozbawiając je tym samym
wielkich latyfundiów. W całym kraju nakazał wznosić posągi i dzwonnice, które
miały uświetniać jego panowanie. Proces standaryzacji nie ominął również pisma
chińskiego, które dotąd funkcjonowało w wielu lokalnych odmianach. Wielką
zasługą Shi Huangdi było zainicjowanie budowy Wielkiego Muru Chińskiego i
wzniesienie przeszło dwustu siedemdziesięciu pałaców i rezydencji na obszarze
całych Chin, w tym w stolicy kraju Sienjangu.
Ekspansja terytorialna na północ i na południe spowodowała jednak opór
mieszkańców wielu regionów, na których barki spadł ciężar prowadzonych
kampanii. Ponadto innowacje władcy w zakresie ujednolicenia różnych systemów
prawa zwyczajowego postrzegano jako ingerencję w tradycję, a mieszkańcy Chin
byli do niej bardzo przywiązani. W 209 roku p.n.e. wybuchła długo
przygotowywana rewolta przeciwko władcom Qin. Dwa lata później, w roku 207
p.n.e., w skutek intryg pałacowych następca Shi Huangdi, Er Shi został zmuszony
do samobójstwa. Klika dworska intronizowała Tzu Jinga, który po czterdziestu
sześciu dniach panowania poddał się przywódcy zbrojnej opozycji Liu Bangowi. W
roku 206 p.n.e. Liu Bang (Liu Pang) ogłosił się pierwszym władcą dynastii Han,
choć do 202 roku p.n.e. walczyły przeciw niemu niedobitki armii Qingów."