Działalność instytucji
opiekuńczo-wychowawczych
Wstęp
1. Rodzaje i zakres sieroctwa
2. Działalność pogotowia opiekuńczego
3. Dom dziecka i dom małego dziecka
4. Typy rodzin zastępczych
5. Specyfika działań rodzinnego domu dziecka
6. Rodzaje oraz proces adopcji dziecka
Bibliografia
Wstęp
Moduł trzeci poświęcony zostanie dziecku pozbawionemu należytej opieki ze stro-
ny rodziców lub opiekunów prawnych. Przybliżone zostaną w nim zagadnienia do-
tyczące możliwych rodzajów opieki zastępczej, począwszy od pogotowia opiekuń-
czego, przez dom dziecka, kończąc na rodzinnych formach opieki nad dzieckiem,
takich jak rodzinne domy dziecka, pogotowie rodzinne czy różne odmiany rodzin
zastępczych.
Scharakteryzowany zostanie proces przysposobienia, uważany za najlepszą for-
mę zastępczej opieki nad dzieckiem, które posiada uregulowaną sytuację prawną.
Omówione zostaną warunki niezbędne do wypełnienia przez osoby, które preten-
dują do adopcji dziecka, a także procedura adopcyjna oraz rodzaje adopcji możli-
wych w naszym kraju.
Modułowi temu przyświecać będą słowa:
 Sierotą jest dziecko, gdy umarli rodzice,
Sierotą jest i to dziecko,
Któremu nie urodził się jeszcze rodzic i opiekun jego ducha.
Janusz Korczak, O ratunek dla dzieci,
( Nasz Przegląd , 1937, nr 362, s. 10)
2
1. Rodzaje i zakres sieroctwa
Pojęcie sieroctwo ma szeroki zakres znaczeniowy. Wiąże się ze stanem pozbawienia
dzieci trwale lub przejściowo szans na wychowanie we własnej rodzinie ze względu
na brak odpowiednich warunków opiekuńczo-wychowawczych.
Głównym kryterium podziału sieroctwa są przyczyny wystąpienia tego zjawiska
oraz jego skutki. Rozróżnia się dwa główne rodzaje sieroctwa (Elementarne pojęcia
pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, 1999: 268):
 naturalne  ze względu na śmierć rodziców,
 społeczne  gdy rodzice dzieci nie chcą, nie mogą lub nie potrafią wypełniać
swoich obowiązków rodzicielskich.
Ze względu na zakres zjawiska można wyróżnić następujące rodzaje sieroctwa (Ty-
nelski, 1972: 26 36):
 sieroctwo pełne  gdy żaden z rodziców nie sprawuje nad dzieckiem opieki,
 półsieroctwo  gdy tylko jedno z rodziców pełni opiekę nad dzieckiem,
 sieroctwo trwałe  gdy opuszczonym dzieckiem nie może zaopiekować się ro-
dzina i zostaje ono umieszczone w domu dziecka,
 sieroctwo społeczne przejściowe  gdy dziecko zostało pozbawione opieki
okresowo.
Wśród badaczy zajmujących się sieroctwem występują rzecznicy szerokiego i wą-
skiego ujmowania tego pojęcia (Szymborska, 1969: 15). W ujęciu szerokim wyod-
rębniają się dwa stanowiska. Reprezentanci pierwszego z nich skłonni są uznawać
za sieroty społeczne wszystkie dzieci mające subiektywne poczucie osamotnienia,
a więc także te, które mieszkają z rodzicami i przebywają pod ich opieką. Przedsta-
wiciele drugiego stanowiska uważają, że wszystkie dzieci nieletnie pozostają pod
stałą lub okresową opieką całkowitą poza rodziną własną, także te, które utrzy-
mują kontakt z rodzicami. Uważa się, że zjawisko sieroctwa społecznego występu-
je dopiero wówczas, gdy dziecko jest opuszczone przez rodziców, a więc nie tylko
zaniedbywane w bardzo wysokim stopniu, ale także wzajemne kontakty zostają
przerwane lub osłabione (w takim stopniu, że przestają mieć one jakiekolwiek zna-
czenie w życiu dziecka).
W celu uściślenia terminu sieroctwo należy określić stopień pozbawienia dziecka
opieki rodzicielskiej, który nazywany jest stopniem osamotnienia lub stopniem sie-
roctwa społecznego (zob. Szymborska, 1969: 34 36). Kryterium określające stop-
nie sieroctwa to intensywność kontaktów dzieci przebywających w zakładzie opie-
kuńczym z własnymi rodzicami. Wychodząc z założenia, że mniejszej częstotliwo-
ści kontaktów dzieci z rodzicami oraz mniejszej ich systematyczności i intensyw-
ności odpowiada głębsze osamotnienie, wyróżnia się trzy stopnie sieroctwa spo-
łecznego:
 stopień najniższy  kontakty z dzieckiem są stosunkowo częste, ale nie są co-
dzienne i systematyczne, rodzice odwiedzają dziecko w placówce, zapraszają je
do siebie, kupują ubrania, interesują się jego zdrowiem, postępami w nauce,
 stopień średni  kontakty rodziców z dzieckiem są niestabilne i niepewne,
dziecko widuje się z rodzicami rzadko, nie wie czy i kiedy znowu ich spotka,
 stopień najwyższy  całkowite opuszczenie dziecka, zupełny brak kontaktu
z rodzicami, dziecko w ogóle nie widuje rodziców, nie jest przez nich zabierane
do domu czy odwiedzane w placówce.
3
Przyczyn sieroctwa społecznego jest bardzo wiele. Wymienić należy cztery główne
z
ródła sieroctwa:
 zdezorganizowanie rodziny sięgające patologii społecznej, wyrażającej się bar-
dzo niskim poziomem moralnym; dziecko jest pobawione opieki, jego los jest
rodzicom obojętny, dziecko jest zaniedbywane do tego stopnia, że należy uznać
je za porzucone i przenieść do placówki opiekuńczo-wychowawczej;
 rodzice, którzy nie wykazują wyraz
nej niechęci do kontaktów z dzieckiem, ale
też nie dbają o nie należycie  to rodziny mniej zdemoralizowane, charaktery-
zujące się przeważnie niskim poziomem kultury, barkiem harmonii rodzinnej,
konfliktami małżeńskimi, niezaradnością życiową, nieprawidłowym oddziały-
waniem wychowawczym; dziecko stanowi przeszkodę dla swobodnego stylu ży-
cia rodziców, często jest przez nich opuszczane;
 rodziny rozbite  tylko jedno z rodziców przejmuje opiekę nad dzieckiem, co
może spowodować u dziecka uczucie opuszczenia w sensie psychologicznym;
rodzina rozbita o niskim poziomie moralnym i materialnym jest najczęściej śro-
dowiskiem defektywnym, czego efektem może być porzucenie dziecka;
 dzieci pozamałżeńskie  częstym zjawiskiem jest opuszczenie dziecka przez
matkę, która nie jest w związku małżeńskim i którą trudna sytuacja finansowa
i niezaradność życiowa zmusza do oddania dziecka do placówki opiekuńczo-
-wychowawczej.
Skutki sieroctwa naturalnego czy społecznego niekorzystnie wpływają na rozwój
i życie dziecka. W obu przypadkach mają globalny charakter i obejmują całokształt
warunków kształtowania się osobowości dziecka osieroconego i zaspokajania jego
potrzeb. Jednymi z najpoważniejszych skutków są: zachwianie poczucia bezpie-
czeństwa, przerwanie dotychczasowego naturalnego wchodzenia dziecka w życie
społeczne oraz utrata więzi emocjonalnych, jakie  przez rodziców i innych krew-
nych  łączyły dziecko ze światem dorosłych. Towarzyszy temu poczucie osamot-
nienia i krzywdy  tym dotkliwszej, im bardziej radykalnej zmianie musiały ulec
warunki życia dziecka. Oderwanie dziecka od naturalnej rodziny i towarzyszące
temu przeżycia prowadzą w skrajnych przypadkach do choroby sierocej (Kelm,
2000: 68), a w każdym przypadku do licznych zaburzeń w normalnym dotychczas
zaspokajaniu potrzeb dziecka.
Chorobą sierocą nazywa się zespół zaburzeń i opóz
nień w rozwoju fizycznym, ru-
chowym i psychicznym, spowodowany długotrwałą rozłąką z osobami bliskimi.
Jest ona efektem braku miłości. U dzieci z chorobą sierocą na ogół występują róż-
norakie zaburzenia i deformacje osobowości, które są trudno odwracalne, o ile nie
nastąpi odpowiednie oddziaływanie terapeutyczne. Często uspołecznienie dzieci
dotkniętych tą chorobą jest pozorne. Przy głębszym ich poznaniu okazuje się, że
nie potrafią prawidłowo odbierać i okazywać uczuć, przy jednoczesnym wielkim
pragnieniu ich przeżywania. Choroba sieroca obejmuje trzy fazy:
 fazę protestu  dziecko sprzeciwia się rozstaniu z matką krzykiem i płaczem,
u starszych dzieci protest ten przybiera formę agresji słownej i fizycznej (agresji
na zewnątrz oraz autoagresji);
 fazę rozpaczy  dziecko w dalszym ciągu odczuwa lęk i zagrożenie, a ponie-
waż uznało, że protest nie przyniósł oczekiwanego skutku, zastąpiło go rozpa-
czą; dziecko jest smutne, często płacze, jest mniej ożywione, po jakimś czasie
obojętnieje;
 fazę wyobcowania  jest ona rozpoznawana głównie przez dalsze zobojętnienie
dziecka, które tylko pozornie pogodziło się z losem i przystosowało się; aktyw-
ność dziecka ulega dalszemu zahamowaniu, pojawiają się zachowania stereoty-
powe, a także objawy zahamowania rozwoju umysłowego i emocjonalnego.
Charakterystyczne objawy tej choroby to apatia, trudności w nawiązywaniu kontak-
tu (tzw. pusty wzrok), zwolnione tempo rozwoju fizycznego i umysłowego, obniże-
4
nie lub wzmożenie napięcia mięśniowego, obniżenie odporność na infekcje, niechęć
do jedzenia, płacz, krzyk, protesty,  lepkość uczuciowa czy zachowania stereoty-
powe, tj. kiwanie się, bujanie, kręcenie głową, bezmyślne stukanie zabawkami.
Wszystkie zaburzenia występujące u dziecka osieroconego mają szansę być odwró-
cone. Podstawowym warunkiem jest jak najszybsze umieszczenie dziecka w środo-
wisku rodzinnym, o ile istnieje taka możliwość. Żadna bowiem, choćby najlepsza,
placówka opiekuńczo-wychowawcza nie zastąpi dziecku rodziny.
W oparciu o Konwencję Praw Dziecka ratyfikowaną przez Polskę 30 kwietnia 1991 roku
dziecko ma zagwarantowaną ochronę przed wszelkimi formami gwałtu, zamachu,
brutalności fizycznej lub psychicznej, porzucenia lub zaniedbania, złego traktowa-
nia lub wyzysku, w tym wykorzystywania seksualnego (art. 19, pkt 1). Ponadto
każde dziecko czasowo lub na stałe pozbawione swojego środowiska rodzinnego
lub te, które we własnym interesie nie może pozostawać w tym środowisku, ma
prawdo do specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa (art. 20, pkt 1) (Sołty-
siak, 1998: 39).
W związku z powyższym  decyzją sądów rodzinnych  wszystkie dzieci, wobec
których stwierdzi się poważne zaniedbania wychowawcze i opiekuńcze ze strony ro-
dziny, umieszcza się w odpowiednich instytucjach opiekuńczo-wychowawczych.
5
2. Działalność pogotowia
opiekuńczego
Pogotowie opiekuńcze jest placówką opiekuńczo-wychowawczą o charakterze
diagnostyczno-kwalifikacyjno-rozdzielczym, przeznaczoną dla dzieci w wieku od
3 do 18 lat z terenu danego województwa, wymagających zapewnienia opieki cał-
kowitej lub odizolowania od dotychczasowego środowiska. Pogotowie opiekuńcze
jest placówką interwencyjną, do której kieruje się dzieci na okres od kilku dni do
kilku miesięcy, z możliwością przedłużenia czasu pobytu w przypadku trwania po-
stępowania sądowego w sprawie uregulowania sytuacji prawnej dziecka, nie dłużej
jednak niż o 3 miesiące. W przypadkach nagłych, wymagających natychmiastowe-
go zapewnienia dziecku opieki, pogotowie opiekuńcze jest zobowiązane przyjąć
każde dziecko bez skierowania czy też zgody rodziców lub opiekunów prawnych,
a także zapewnić mu opiekę do czasu wyjaśnienia sytuacji. Pogotowie opiekuńcze
przyjmuje również dzieci na wniosek policji, szkoły, przedstawiciela organizacji
społecznej albo na wniosek innej osoby stwierdzającej porzucenie dziecka, zagro-
żenie jego życia lub zdrowia.
Placówka ta  jako zakład opieki całkowitej  powinna spełniać wobec wycho-
wanków takie same zadania jak rodzina. Podstawowym warunkiem efektywno-
ści zabiegów opiekuńczych i wychowawczych jest zapewnienie wychowankom po-
czucia bezpieczeństwa, udzielania pomocy w odreagowaniu negatywnych przeżyć
i zaakceptowanie pobytu w placówce. Główne zadania pogotowia opiekuńczego to
(Śniegulska, 2004: 143):
 zapewnienie doraz
nej i okresowej opieki oraz wychowania,
 zapewnienie warunków kształcenia,
 działanie na rzecz powrotu dziecka do własnej rodziny,
 organizowanie odpowiedniej działalności kompensacyjnej, terapeutycznej i re-
socjalizacyjnej,
 opracowanie diagnozy pedagogicznej, psychologicznej i lekarskiej oraz wskazań
wychowawczych i dydaktycznych,
 kwalifikowanie wychowanków do rodzin zastępczych, adopcyjnych oraz do od-
powiednich placówek opiekuńczo-wychowawczych.
Przyczyn umieszczania dzieci w pogotowiu opiekuńczym jest wiele. Najczęstsze
z nich to:
 rozpad rodziny (rozwód, odejście jednego z rodziców, zawieranie przez rodzi-
ców nowych związków, często nieformalnych),
 patologia i dysfunkcjonalność rodziny (alkoholizm, demoralizacja, przestęp-
czość, prostytucja, zaburzenia więzi emocjonalnych),
 niski poziom kulturalny rodziców, niezaradność życiowa, nieudolność wycho-
wawcza,
 trudności materialne (brak mieszkania, środków do życia, wielodzietność),
 sytuacje losowe (choroba rodziców, wyjazd za granicę).
Inne przyczyny, występujące często równolegle z wyżej wymienionymi, mają swoje
z
ródło w środowisku (przestępczość nieletnich, niedostosowanie społeczne, trud-
ności wychowawcze), w szkole (opóz
nienia szkolne, brak realizacji obowiązku
szkolnego, znaczne trudności w nauce, brak motywacji do zdobywania wiedzy) oraz
w samym dziecku (opóz
nienia i zaburzenia rozwoju fizycznego czy psychicznego).
6
Podstawowym kierunkiem pracy pogotowia opiekuńczego jest proces diagnostyczny
(Krupiński, 1990: 108). Organem odpowiedzialnym za jego prawidłową realiza-
cję jest zespół diagnostyczny. Do zadań tego zespołu, oprócz kwalifikowania dzie-
ci z terenu województwa do różnych form opieki, należy prowadzenie całokształ-
tu prac diagnostycznych i kwalifikacyjnych w swoim pogotowiu opiekuńczym,
a więc:
 organizowanie procesu poznawania wychowanków,
 określanie kierunków działalności diagnostycznej i kompensacyjnej w placówce,
 prowadzenie dla poszczególnych wychowanków niezbędnych kompensacyjnych
zajęć specjalistycznych,
 organizowanie specjalistycznych badań wychowanków,
 zbieranie i ocenianie materiału diagnostycznego,
 opracowanie diagnozy lekarskiej, psychologicznej i pedagogicznej oraz wskazań
wychowawczo-dydaktycznych dotyczących dalszej pracy z dzieckiem,
 kwalifikacja oraz rozdział wychowanków do odpowiednich placówek opiekuń-
czo-wychowawczych i innych form opieki.
Podstawą procesu diagnostycznego jest gruntowne poznanie dziecka, jego sytuacji
rodzinnej, prawnej, szkolnej, stanu zdrowia, osobowości czy poziomu umysłowe-
go. Poznanie dziecka ma więc charakter kompleksowy, a badania prowadzone są
w obszarze socjologicznym, lekarskim, psychologicznym i pedagogicznym. Orze-
czenie, na podstawie treści zamieszczonych w arkuszu obserwacyjno-kwalifikacyj-
nym, sporządza psycholog.
Oprócz procesu diagnostycznego w pogotowiu opiekuńczym zasadnicze znaczenie
ma proces kwalifikacyjno-rozdzielczy. Polega on na doborze dla każdego wychowan-
ka najwłaściwszej formy opieki i skierowaniu dziecka do wybranej instytucji. Nad-
rzędnym celem kwalifikacji jest zapewnienie wychowankom trwałej stabilizacji ży-
ciowej i znalezienie optymalnych warunków do ich dalszego rozwoju. W pierwszej
kolejności rozpatrywana jest możliwość powrotu dziecka do rodziny. Jeśli nie jest
to możliwe, proponuje się dziecku odpowiednią opiekę wychowawczą w środowi-
sku zastępczym. Środowiskiem najbardziej zbliżonym do warunków, jakie zapew-
nia rodzina, są rodzinne formy opieki  adopcja, rodzina zastępcza, rodzinny dom
dziecka. Jednak większość wychowanków pogotowia opiekuńczego, ze względu
na wiek, sytuację rodzinno-prawną, stan zdrowia czy zaburzenia rozwoju, nie ma
możliwości być do nich zakwalifikowana. Tym dzieciom pozostaje wybór odpo-
wiedniej placówki opiekuńczo-wychowawczej.
7
3. Dom dziecka i dom małego dziecka
Dzieci i młodzież pozbawiona trwale bądz
okresowo opieki własnej rodziny może
nalez
ć ją w domu dziecka. W placówce tej przebywają wychowankowie w wieku od
3 do 18 lat, a w przypadku kontynuowania nauki do ukończenia 24 lat. Do domu
dziecka podopieczni są przyjmowani najczęściej na podstawie orzeczenia zespołu
diagnostyczno-kwalifikacyjno-rozdzielczego pogotowia opiekuńczego.
Dom dziecka spełnia podstawowe zadania rodziny w zakresie opieki i wychowania, za-
pewniając wychowankom sprzyjające warunki prawidłowego i wszechstronnego roz-
woju. Zadania domu dziecka dotyczą szczególnie (zob. Raczkowska, 1983: 16 18):
 rozwoju osobowości wychowanków,
 ochrony zdrowia,
 przygotowania do samodzielnego życia.
Wspomaganie prawidłowego rozwoju osobowości wychowanków przez dom dziec-
ka przejawia się przez:
 zaspokajanie potrzeb emocjonalno-uczuciowych, kompensujących brak domu
rodzinnego,
 organizację życia, gwarantującą zachowanie równowagi psychicznej i kształto-
wanie poczucia bezpieczeństwa,
 kształtowanie należytego stosunku do obowiązków sprzyjających tworzeniu ta-
kich cech osobowości, jak: pracowitość, rzetelność, dokładność, solidność, wy-
trwałość, punktualność i wewnętrzna dyscyplina,
 zdobycie umiejętności współżycia w grupie, wytworzenie potrzeby niesienia po-
mocy, sprawiedliwości i uczciwości w postępowaniu międzyludzkim,
 kształtowanie takich cech osobowości, jak: poczucie własnej godności i szacun-
ku dla innych, skromność w stosunkach międzyludzkich, odwaga w wyrażaniu
myśli i codziennym działaniu, prawdomówność,
 kształtowanie społecznej odpowiedzialności, poszanowania własności społecz-
nej i osobistej, gospodarności, dyscypliny i ofiarności w realizacji zadań służą-
cych społecznemu rozwojowi.
Zadaniem domu dziecka jest również ochrona zdrowia jego wychowanków. Odby-
wa się to przez zapewnienie odpowiednich warunków mieszkaniowych, całodzien-
nego wyżywienia, zaopatrzenia w odzież i inne przedmioty osobistego użytku. Po-
nadto dom dziecka powinien zapewnić przebywającym w nim dzieciom i młodzie-
ży warunki do prawidłowego rozwoju fizycznego i utrzymania dobrego stanu zdro-
wia oraz podstawową i specjalistyczną opiekę lekarską.
Bardzo ważnym zadaniem domu dziecka jest również przygotowanie podopiecznych
do samodzielnego życia. Zadanie to realizowane jest dzięki wykonywaniu obowiąz-
ku szkolnego oraz stwarzaniu warunków do dalszego kształcenia się, gwarantują-
cych zdobycie kwalifikacji zawodowych zgodnych z uzdolnieniami i zainteresowa-
niami oraz podjęcie pracy. W zakresie kształtowania samodzielności wychowanka
wpaja się mu umiejętności związane z pożytecznym zagospodarowaniem czasu wol-
nego, w którym ujawniają się zazwyczaj zdolności i zainteresowania. Konieczne jest
również zdobycie przez wychowanków niezbędnej wiedzy z zakresu przygotowania
do życia w rodzinie, poznanie wzorów życia rodzinnego oraz zdobycie umiejętności
samodzielnej organizacji gospodarstwa domowego. Wspierającym działaniem domu
dziecka jest pomoc w znalezieniu pracy oraz mieszkania, co stanowi podstawowy
warunek rozpoczęcia samodzielnego życia przez wychowanka.
8
Placówką bliz
niaczą do domu dziecka jest dom małego dziecka, do którego trafiają
dzieci do 3 roku życia, którym rodzice lub opiekunowie nie mogą zapewnić warun-
ków do prawidłowego rozwoju. Do domu małego dziecka może być także przyjęta
karmiąca matka z dzieckiem lub kobieta od 7 miesiącu ciąży. Celem działań domu
małego dziecka jest m.in.1:
 przyjmowanie przez całą dobę dzieci, które znalazły się w sytuacji kryzysowej,
 zapewnienie dzieciom całodobowej opieki i wychowania,
 sporządzenie diagnozy psychologiczno-pedagogicznej dziecka oraz diagnozy
jego sytuacji rodzinnej,
 pokrycie wydatków związanych z utrzymaniem i zaspokajaniem potrzeb dzieci,
 podejmowanie działań związanych z uregulowaniem sytuacji prawnej dziecka,
 zagwarantowanie dzieciom możliwości edukacji, zgodnie z obowiązującymi
przepisami oświatowymi,
 zapewnienie dzieciom opieki medycznej,
 prowadzenie działań zmierzających do powrotu dziecka do rodziny naturalnej,
 umożliwienie rodzicom, którzy nie mają sądowego zakazu styczności, kontak-
tów z dziećmi i wspieranie ich,
 prowadzenie działań umożliwiających umieszczenie dziecka w rodzinie adop-
cyjnej lub zastępczej,
 udzielanie pomocy rodzinom zastępczym, pełniącym funkcję pogotowia ro-
dzinnego,
 umożliwianie dzieciom rozw3
ania ich indywidualnych zdolności,
 zaspokajanie edukacyjnych potrzeb małoletnich matek oraz umożliwianie im
wyrównywanie opóz
nień szkolnych i kontynuowania nauki na odpowiednim
poziomie,
 przygotowanie małoletnich matek do usamodzielnienia,
 pomoc usamodzielnionym matkom po opuszczeniu placówki, w adaptacji do ży-
cia w nowym środowisku oraz w wychowaniu dziecka.
Realizacja zadań w domu dziecka i w domu małego dziecka jest bardzo odpowie-
dzialna i trudna. Każde dziecko ma odmienny bagaż przeżyć i doświadczeń wynie-
sionych z domu rodzinnego, odmienny poziom wrażliwości i empatii. O wszyst-
kie dzieci należy zadbać w jak najlepszym stopniu, gdyż pobyt w tych placówkach
z pewnością wpłynie na ich dalsze życie.
Istotną rolę w procesie wychowania dzieci i młodzieży w domu dziecka oraz domu
małego dziecka odgrywają rodziny zaprzyjaz
nione (Borowski, Wysoki, 2001: 69).
Członkowie takich rodzin nie są spokrewnieni z dziećmi, z którymi nawiązują
kontakt. Działają na zasadzie wolontariatu, wspierając proces wychowawczy dzieci
i młodzieży w zakresie życia rodzinnego. Rodziny zaprzyjaz
nione dbają o jak naj-
lepszy rozwój świadomości wychowanków w zakresie prawidłowego modelu ro-
dziny, którego nie miały okazji poznać bądz
obserwowały wzorzec nieodpowiedni
do naśladowania. Rodziny zaprzyjaz
nione starają się jak najczęściej kontaktować
z dzieckiem, zapraszają je do swojego domu na święta, ferie, weekendy, interesują
się postępami w nauce, a w miarę swoich możliwości finansowych dbają o zakup
nowej odzieży, obuwia, pomocy dydaktycznych itp.
Zdania na temat działalności rodzin zaprzyjaz
nionych są podzielone. Przeciwnicy
uważają, że niektóre dzieci, szczególnie najmłodsze, nie są w stanie zrozumieć fak-
tu powracania do domu dziecka, zbyt emocjonalnie przywiązują się do rodzin za-
przyjaz
nionych i bardzo przeżywają kolejne rozstania. Zwolennicy są zdania, że ro-
dziny zaprzyjaz
nione stanowią bardzo korzystną formę rodziny zastępczej. Dzieci
1
Na podstawie Regulaminu
i młodzież w czasie spotkań z zaprzyjaz
nioną rodziną mają możliwość uczenia się
Organizacyjnego Domu
życia rodzinnego przez uczestnictwo w nim i obserwację. Czasem rodziny zaprzy-
Dziecka dla Małych Dzie-
jaz
nione stanowią najskuteczniejszy sposób przygotowania dzieci i młodzieży do
ci w A
odzi, ul. Drużynowa
pełnienia przyszłych ról rodzinnych.
3/5, z 17 grudnia 2001 r.
9
4. Typy rodzin zastępczych
Jedną z form rodzinnej opieki nad dzieckiem całkowicie lub częściowo pozbawio-
nym opieki jest rodzina zastępcza. Polskie ustawodawstwo przewidziało ją w przepi-
sach jako alternatywę dla domów dziecka. Dziecko przebywające w rodzinie zastęp-
czej otrzymuje szansę na prawidłowy rozwój psychiczny, intelektualny i społeczny.
W aktach prawnych i literaturze związanej z omawianym zagadnieniem spotyka
się różne kryteria podziału rodzin zastępczych. Najczęstszym wyróżnikiem jest
wzgląd na pokrewieństwo lub jego brak w stosunku do dziecka oraz obowiązek
alimentacyjny i specjalizację funkcji opiekuńczych rodziców zastępczych. Zgodnie
z Ustawą o pomocy społecznej funkcjonują następujące typy rodzin zastępczych2:
 rodziny spokrewnione z dzieckiem,
 rodziny niespokrewnione z dzieckiem,
 niespokrewnione z dzieckiem zawodowe rodziny zastępcze, a wśród nich:
" niespokrewnione z dzieckiem zawodowe wielodzietne rodziny zastępcze (dla
maksimum sześciorga dzieci),
" niespokrewnione z dzieckiem zawodowe specjalistyczne rodziny zastępcze (dla
dzieci niedostosowanych społecznie lub z problemami zdrowotnymi, wymaga-
jących szczególnej opieki i pielęgnacji),
" niespokrewnione z dzieckiem zawodowe rodziny zastępcze o charakterze po-
gotowia rodzinnego (rodzina przyjmuje do swojego domu nie więcej niż troje
dzieci znajdujących się w sytuacji kryzysowej na pobyt okresowy, nie dłuższy
jednak niż do 12 miesięcy).
Inny podział obejmuje rodziny zastępcze:
 terapeutyczne  podejmujące się opieki nad dzieckiem wymagającym opieki, ze
względu na stan zdrowia, dzieckiem szczególnej troski oraz stosowania stałych,
specjalistycznych zabiegów leczniczych i wychowawczych;
 resocjalizacyjne  najrzadziej występujące w Polsce; rodziny te wychowują
dzieci, które nie wkroczyły jeszcze na drogę przestępstwa, ale ich postępowanie
ujawnia daleko posuniętą demoralizację i społeczne niedostosowanie bądz
też
dzieci zagrożone demoralizacją;
 preadopcyjne  przyjmujące dziecko na pewien czas (określony lub nie), zwany
okresem przystosowawczym, gdyż chcą je adoptować w przyszłości; pobyt w ta-
kiej rodzinie pozwala na zebranie informacji o przysposabiających oraz ustale-
nie prognozy rozwojowej dziecka; takie postępowanie ma szczególne znaczenie
w przypadku dzieci starszych lub chorych; umieszczenie dziecka w preadopcyj-
nej rodzinie zastępczej jest traktowane jako umieszczenie w zwykłej rodzinie
zastępczej.
Rodzina zastępcza jest ustanowiona na pewien czas, w zależności od przyczyn, któ-
re doprowadziły do umieszczenia dziecka poza rodziną bądz
bezterminowo  aż
do osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości i usamodzielnienia się.
Rodzinę zastępczą mogą stanowić nie tylko małżonkowie, lecz również osoba sa-
motna. Konieczne jest jednak spełnienie następujących warunków:
 podpisanie rękojmi należytego wykonywania zadań rodziny zastępczej  rodzi-
ce zastępczy ręczą, że potrafią oddziaływać wychowawczo na dziecko, stworzyć
2
Ustawa z 12 marca 2004 r.
mu ciepłą, rodzinną atmosferę, pozwalającą na zrozumienie i zrealizowanie po-
o pomocy społecznej
trzeb dziecka, są skłonni do poświęceń, (DzU nr 64, poz. 593).
10
 rodzice zastępczy posiadają stałe miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypo-
spolitej Polskiej i korzystają z pełni praw cywilnych i obywatelskich,
 rodzice zastępczy posiadają odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz stałe z
ró-
dło utrzymania,
 rodzice zastępczy nie zostali pozbawieni ani nie zawieszono im władzy rodzi-
cielskiej,
 rodzice zastępczy nie cierpią na chorobę uniemożliwiającą właściwą opiekę nad
dzieckiem (wymaga to potwierdzenia zaświadczeniem lekarskim),
 rodzice zastępczy uzyskali pozytywną opinię ośrodka pomocy społecznej.
Przy doborze rodziny zastępczej ważne jest także uwzględnienie:
 różnicy wieku między kandydatami do pełnienia funkcji rodziny zastępczej
a dzieckiem (takiej jak w rodzinie naturalnej),
 zasady nierozłączania rodzeństwa, chyba że dobro dziecka przemawia za od-
stępstwem od niej,
 tego, że w tym samym czasie w jednej rodzinie nie można umieścić więcej niż
trójki dzieci (jednak w przypadku rodzeństwa czyni się wyjątek),
 poziomu rozwoju i sprawności dziecka, do którego dostosowuje się możliwości
kandydatów na rodziców zastępczych, ze szczególnym uwzględnieniem pomocy
resocjalizacyjnej i profilaktyczno-wychowawczej,
 opinii dziecka  w miarę możliwości,
 możliwości poprawy sytuacji dziecka przez umieszczenie go u osób spokrewnio-
nych lub spowinowaconych (pierwszeństwo w pełnieniu funkcji rodziny zastęp-
czej mają osoby spokrewnione lub spowinowacone z dzieckiem, jeżeli dają gwa-
rancję poprawy sytuacji dziecka).
Każda rodzina zastępcza ma prawo do finansowej pomocy ze strony państwa. Kosz-
ty utrzymania wychowanka w rodzinie zastępczej są więc w dużej mierze rekom-
pensowane z funduszy pomocy społecznej. Wysokość wsparcia pieniężnego uza-
leżniona jest od wieku dziecka, stanu jego zdrowia i stopnia niedostosowania spo-
łecznego.
Do obowiązków rodziny zastępczej należą:
 współpraca z sądem opiekuńczym i z centrum pomocy rodzinie, właściwym dla
miejsca zamieszkania danej rodziny (informowanie o stanie zdrowia dziecka,
o jego postępach w nauce, o trudnościach w sprawowaniu nad nim opieki oraz
o problemach wychowawczych, takich jak samowolne oddalenie się trwające
dłużej niż 24 godziny, zawiadamianie centrum pomocy o trwającej dłużej niż
miesiąc przerwie w sprawowaniu osobistej opieki nad dzieckiem, spowodowanej
problemami zdrowotnymi, losowymi rodzica bądz
okresowym umieszczeniem
dziecka w szpitalu, sanatorium, placówce resocjalizacyjnej, ośrodku szkolno-wy-
chowawczym, internacie, bursie, na stancji czy w domu pomocy społecznej),
 kierowanie się dobrem przyjętego dziecka oraz poszanowaniem jego praw, ta-
kich jak: wiedza o pochodzeniu, podtrzymywanie kontaktu emocjonalnego
z rodziną naturalną i innymi osobami bliskimi, poszanowanie godności oraz
ochrona przed wszelkimi formami przemocy,
 sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem oraz realizowanie jego specyficz-
nych potrzeb, np. kształcenia specjalnego.
Rodzina zastępcza ma ponadto obowiązek troszczyć się o to, aby dziecko miało
odpowiednie do jego stanu zdrowia i poziomu rozwoju możliwości właściwej edu-
kacji (uczęszczało do szkoły i należycie wypełniało obowiązki szkolne), rozwoju fi-
zycznego, psychicznego, społecznego i kulturalnego. Powinno otrzymać należyte
wychowanie, we właściwy sposób spędzać wolny czas, rozw3
ać zainteresowania,
odpoczywać. Dziecko musi mieć zapewnione bezpieczeństwo i należyte warunki
egzystencji: racjonalne żywienie, odpowiednią odzież i warunki mieszkaniowe.
11
5. Specyfika działań
rodzinnego domu dziecka
Rodzinne domy dziecka to placówki opiekuńczo-wychowawcze zaliczane do rodzin-
nych form opieki nad dzieckiem osieroconym. Można zatem powiedzieć, że rodzin-
ne domy dziecka, podobnie jak rodziny adopcyjne czy rodziny zastępcze, są jedną
z form powołaną w miejsce rodziny naturalnej, która na skutek różnych przyczyn
nie jest w stanie zapewnić właściwych warunków dla rozwoju dziecka.
Rodzinne domy dziecka funkcjonują na wzór rodziny wielodzietnej. Kierowane są
do nich dzieci w różnym wieku, zwłaszcza rodzeństwa, dzieci starsze, dla których
trudno jest znalez
ć rodzinę adopcyjną lub zastępczą. W rodzinnym domu dziecka
może przebywać od 4 do 8 dzieci. Liczba ta może się zwiększyć, w uzasadnionych
przypadkach, maksymalnie do 12 dzieci.
Rodzinne domy dziecka prowadzone są zwykle przez małżeństwa odpowiednio
przygotowane do pełnienia tej funkcji. Jeden z małżonków obejmuje stanowisko
dyrektora, którego zadaniem jest zapewnienie całkowitej, całodobowej opieki i wy-
chowania dzieciom znajdującym się pod jego opieką. Dyrektor, oprócz pełnienia
funkcji administracyjnej, jest jednocześnie wychowawcą.
Do zadań wychowawcy rodzinnego domu dziecka należy w szczególności:
 tworzenie serdecznej atmosfery sprzyjającej rozwojowi uczuć i więzi emocjonal-
nych,
 utrzymywanie kontaktów z rodzinami wychowanków,
 współdziałanie z rodzinami zaprzyjaz
nionymi i opiekunami prawnymi,
 wdrażanie wychowanków do przestrzegania higieny osobistej oraz porządku
i czystości otoczenia, prac samoobsługowych i porządkowych,
 współdziałanie z lekarzem i pielęgniarką w zakresie utrzymania dobrego stanu
zdrowia wychowanków oraz opieka w czasie choroby,
 współdziałanie ze szkołami, do których uczęszczają wychowankowie oraz,
w miarę potrzeby, udzielanie lub organizowanie pomocy w nauce,
 zaopatrzenie wychowanków w odpowiednią odzież i inne przedmioty osobiste-
go użytku,
 odpowiedzialność za wyposażenie usamodzielnianych wychowanków, będą-
cych nadal pod opieką rodzinnego domu dziecka,
 utrzymywanie kontaktów z usamodzielnionymi wychowankami w początko-
wym okresie ich samodzielnego życia,
 prowadzenie dokumentacji wychowanków,
 realizacja zadań wynikających z potrzeb placówki.
Jak już wspomniano, prowadzenie rodzinnego domu dziecka powierza się na ogół
małżeństwom, przy czym z reguły na etacie osoby kierującej placówką jest jed-
na osoba, a druga jest zatrudniona w innym zakładzie pracy, uczestniczy jednak
w wychowaniu dzieci tak, jak w rodzinie naturalnej. W przypadku, gdy liczba wy-
chowanków jest większa niż sześć, można zatrudnić drugiego wychowawcę w nie-
pełnym wymiarze godzin, a w domu liczącym dwunastu podopiecznych zatrudnia
się na cały etat drugiego wychowawcę. Osoba podejmująca się prowadzenia domu
rodzinnego dla dzieci pozbawionych opieki z chwilą zawarcia umowy o pracę na-
bywa status pracownika ze wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami, czyli
12
przysługuje jej stałe wynagrodzenie za pracę, prawo do urlopu, uprawnienia w za-
kresie ubezpieczeń socjalnych. W przypadku choroby, urlopu lub innej niezdolno-
ści do pracy, trwającej dłużej niż trzy dni, obowiązki wychowawcy pełni osoba wy-
znaczona przez kuratora oświaty.
Osoby pretendujące do prowadzenia rodzinnego domu dziecka muszą spełnić kil-
ka warunków. Od osób chętnych wymaga się dojrzałości społecznej i emocjonal-
nej, odpowiedniego doświadczenia życiowego, dobrego stanu zdrowia, pełni władz
cywilnych i obywatelskich, obywatelstwa polskiego i stałego zamieszkania w kraju
oraz co najmniej średniego wykształcenia. Przyjmuje się, że różnica wieku między
najmłodszym wychowankiem a osobom prowadzącą placówkę nie powinna prze-
kraczać 40 lat.
Rodzinne domy dziecka są jednostkami budżetowymi i otrzymują środki finanso-
we ze skarbu państwa. Miesięcznie rodzinnemu domowi dziecka przysługuje zry-
czałtowana kwota na utrzymanie dziecka, na utrzymanie lokalu mieszkalnego lub
domu jednorodzinnego, w którym mieści się placówka rodzinna oraz na usługi te-
lekomunikacyjne. Rocznie natomiast rodzinne domy dziecka otrzymują fundusze
na bieżące naprawy, remonty, wyposażenie placówki w niezbędny sprzęt oraz na
świadczenia zdrowotne nieobjęte ubezpieczeniem zdrowotnym na zasadach okre-
ślonych w przepisach o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, jak również na
wyrównywanie opóz
nień w nauce. Wychowankowie otrzymują też drobne kwoty
pieniężne w ramach kieszonkowego.
Pobyt wychowanka w rodzinnym domu dziecka może ustać w przypadku ustąpie-
nia przyczyn umieszczenia, na skutek zakwalifikowania podopiecznego do innej
formy opieki bądz
z powodu osiągnięcia przez wychowanka wieku określonego
w regulaminie domu, lecz zawsze dopiero po zakończeniu roku szkolnego. Dzieci
i młodzież przebywają w rodzinnym domu dziecka do czasu osiągnięcia pełnolet-
niości lub do momentu ukończenia szkoły (najdłużej do 24 roku życia).
13
6. Rodzaje oraz proces
adopcji dziecka
Adopcja (łac. adoptio  usynowienie) jest to przysposobienie prawne cudzego
dziecka oraz uznanie go za własne. Zadaniem adopcji jest związanie na całe życie
dziecka z nową rodziną. Zarówno nowi rodzice wobec dziecka, jak i dziecko wo-
bec rodziców, nabywają prawa i obowiązki takie, jak w naturalnej rodzinie. Adop-
cja dokonana na podstawie orzeczenia sądowego oznacza zerwanie wszelkich więzi
formalnych i prawnych z rodzicami biologicznymi i pełne przysposobienie dziecka
do rodziny przysposabiającej. Oprócz więzi formalno-prawnej w nowej rodzinie
powinna występować więz
uczuciowa i duchowa.
Przysposobienie służy dobru dziecka i realizacji starań o to, aby dzieciom osieroco-
nym lub z innych powodów pozbawionym możliwości rozwoju w naturalnej rodzi-
nie, zapewnić pieczę i wychowanie przez osoby, które się tego podejmują, zajmując
miejsce rodziców naturalnych. Przysposobienie wychodzi jednocześnie naprzeciw
dążeniom ludzi, którzy nie mają własnych dzieci, umożliwiając im zaspokojenie in-
stynktu rodzicielskiego.
Adopcja nie jest jednorazowym aktem, którego finałem jest przyznanie przez sąd
rodzinny prawa do opieki nad dzieckiem. Jest bardzo długim i trudnym procesem,
podczas którego obie strony uczą się rozumieć i kochać siebie nawzajem. Potrzeba
miłości jest tu jeszcze większa niż w naturalnym rodzicielstwie, konieczne jest bo-
wiem przekroczenie bariery barku pokrewieństwa.
W świetle przepisów Kodeksu rodzinno-opiekuńczego adopcja stanowi akt for-
malny, którego powstanie uzależnione jest od dopełnienia przewidzianych przez
prawo przesłanek (Kowalski, 1984: 247):
 adoptować można tylko osobę małoletnią,
 tylko dla jej dobra (o tym, że przysposobienie jest zgodne z dobrem dziecka de-
cyduje możliwość powstania między przysposabiającym i przysposabianym sil-
nej więzi uczuciowej  takiej, jaka istniej między dziećmi a rodzicami w rodzi-
nie naturalnej oraz możliwość zapewnienia adoptowanemu prawidłowego wy-
chowania),
 przysposobić może osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, jeżeli
jej kwalifikacje osobiste uzasadniają przekonanie, że będzie należycie wywiązy-
wała się z obowiązków przysposabiającego,
 konieczna jest zgoda małoletniego na przysposobienie, jeśli ukończył on 13 lat
 uprawnienie to związane jest z granicą wieku, której osiągnięcie przez dziec-
ko powoduje uzyskanie ograniczonej zdolności do czynności prawnych (wyra-
żenie zgody na przysposobienie jest uprawnieniem dziecka, co wyklucza moż-
liwość zastąpienia go w tym zakresie przez przedstawiciela ustawowego; zgoda
od małoletniego poniżej 13 roku życia nie jest wymagana, jednakże sąd zobo-
wiązany jest wysłuchać przysposabianego, jeśli może on pojąć znaczenie przy-
sposobienia),
 powierzenie dziecka tylko takim kandydatom na rodziców adopcyjnych, któ-
rych dotychczasowa postawa życiowa, cechy charakteru, umiejętność postępo-
wania z małoletnim i nawiązania z nim silnych więzi emocjonalnych dają rękoj-
mię prawidłowego sprawowania wszechstronnej pieczy nad osobą przysposabia-
nego oraz jego majątkiem,
14
 uzyskanie zgody osób trzecich (rodzice mogą zrzec się praw rodzicielskich do
dziecka, które ukończyło szósty tydzień życia, co oznacza zgodę na anonimo-
we przysposobienie dziecka; potrzebna jest także zgoda rodziców, których wła-
dza rodzicielska jest ograniczona albo zawieszona, jak również rodziców nie-
mających władzy rodzicielskiej ze względu na brak pełnej zdolności do czynno-
ści prawnych; zgody na przysposobienie dziecka nie wymaga się od rodziców
w przypadku pozbawienia ich władzy rodzicielskiej, gdy rodzice są nieznani,
gdy porozumienie z rodzicami napotyka przeszkody trudne do przezwycięże-
nia oraz w sytuacji sądowego ustalenia ojcostwa, bez przyznania ojcu władzy
rodzicielskiej),
 między przysposabiającym a przysposabianym powinna istnieć odpowiednia
różnica wieku (za minimalną granicę wieku między adoptującym a adoptowa-
nym uznaje się 18 lat, a maksymalną taką, żeby rodzice w póz
niejszym wieku
byli w stanie w należytym stopniu sprawować władzę rodzicielską).
W obecnym stanie prawnym istnieją trzy rodzaje adopcji: niepełna, pełna i całko-
wita3. Kolejność wymienionych adopcji wskazuje na swego rodzaju stopniowość
natężenia więzi rodzinnej i skutków prawnych z nich wynikających. Poszerzenie
i pogłębienie stosunków rodzinno-prawnych dotyczy nie tylko samych stron przy-
sposobienia, ale i członków ich rodziny.
Przysposobienie niepełne polega na utworzeniu więzów rodzinnych między adop-
towanym a adoptującym, rozciągających się jedynie na zstępnych adoptującego
(dzieci i wnuki), wyłączając pozostałą część rodziny. Skutki tego rodzaju adopcji są
więc ograniczone. Przysposobiony podlega władzy rodzicielskiej przysposabiające-
go i otrzymuje jego nazwisko. Może nosić nazwisko dwuczłonowe  złożone ze
swojego dotychczasowego nazwiska oraz nazwiska rodziców adopcyjnych. Dziec-
ko otrzymuje ponadto możliwość zmiany imienia. Do aktu urodzenia dziecka do-
pisuje się wzmiankę o przysposobieniu. W skróconym odpisie aktu urodzenia jako
rodziców podaje się przysposabiających.
W przypadku przysposobienia niepełnego dziecko ma prawo dziedziczyć po przy-
sposabiających. Dziecko adoptowane nie zrywa więzi prawnych z rodziną biolo-
giczną. Dziedziczy więc również po członkach rodziny naturalnej, z wyłączeniem
rodziców naturalnych, których władza rodzicielska wygasła.
Istnieją również obowiązki alimentacyjne między przysposabianym a jego rodziną
naturalną, ulega jednak zmianie kolejność tego obowiązku.
Obowiązek alimentacyjny przysposabiającego względem przysposabianego wy-
przedza obowiązek wstępnych (rodziców, dziadków) i rodzeństwa dziecka adopto-
wanego. W sytuacji adopcji niepełnej  tylko przez jednego z małżonków  po-
wstaje stosunek powinowactwa jedynie między adoptowanym a adoptującym.
Przysposobienie niepełne stosuje się w praktyce bardzo rzadko i w przypadkach,
gdy wymaga tego dobro dziecka. Jest to dość kontrowersyjna forma adopcji, ponie-
waż oznacza przynależność dziecka jednocześnie do dwóch rodzin. Przysposobie-
nie takie nie zostanie orzeczone, jeśli rodzice naturalni wyrazili zgodę na adopcję,
a nie wskazali osób przysposabiających.
Przysposobienie pełne polega na zerwaniu więzi dziecka z jego biologiczną rodziną
na rzecz całkowitego włączenia go do rodziny adopcyjnej. Ustają wówczas wszelkie
prawa i obowiązki w stosunku do rodziców naturalnych i ich krewnych, a powsta-
ją relacje rodzinne z nowymi rodzicami i ich krewnymi. Przysposobiony ma takie 3
Kodeks rodzinny i opie-
same uprawnienia i obowiązki, jakie wynikają ze stosunku pokrewieństwa. Taka
kuńczy (DzU nr 117,
poz. 757 z 1998 r.).
forma przysposobienia jest regułą w polskim systemie prawnym.
15
Reguły dziedziczenia przysposobionego po przysposabiającym i jego krewnych
i odwrotnie są takie jak dziecka pochodzącego od spadkodawcy. Nie ma dziedzi-
czenia między przysposabiającym i jego krewnymi. Jest tu tylko jeden wyjątek,
mianowicie przysposobienia pasierba, który zachowuje prawo dziedziczenia po
małżonku przysposabiającego i jego krewnych.
Powstanie stosunku rodzicielskiego między przysposobionym a przysposabiającym
nie powoduje utraty dotychczasowego statusu cywilnego. Możliwe jest dochodze-
nie naturalnego statusu cywilnego, tj. ustalenia ojcostwa i macierzyństwa, a tak-
że zaprzeczenia ojcostwa i unieważnienie uznania dziecka. Ustalenia pochodzenia
dziecka przysposobionego może domagać się nie tylko naturalna matka, ale też
przysposabiający. Ustają jednak skutki naturalnego pochodzenia dziecka, a zwłasz-
cza władza rodzicielska, obowiązek alimentacyjny i prawo do dziedziczenia.
W przypadku adopcji pełnej przysposobiony otrzymuje nazwisko przysposabiają-
cego, a jeżeli został adoptowany wspólnie przez małżonków albo jeden z małżon-
ków przysposobił dziecko współmałżonka  nazwisko, które noszą albo nosiłyby
dzieci zrodzone z tego związku. Sąd, za zgodą przysposabianego i adoptującego,
może postanowić, że dziecko będzie nosić nazwisko dwuczłonowe  złożone do-
tychczasowego nazwiska i nazwiska przysposabiającego. Dopuszczalna jest rów-
nież zmiana imienia dziecka. Z żądaniem takim może wystąpić przysposabiający,
natomiast małoletni, który ukończył 13 lat może wyrazić zgodę lub jej odmówić,
a dziecko młodsze sąd powinien wysłuchać.
Przysposobienie pełne najczęściej skutkuje wypisaniem nowego aktu urodzenia,
w którym przysposabiający figurują jako rodzice dziecka. Istnieje również możli-
wość pozostawienia pierwotnego aktu urodzenia bez zmian  będzie do niego jed-
nak dołączona stosowna wzmianka o przysposobieniu, a w odpisach skróconych
aktu urodzenia przysposabiający będą wpisani jako rodzice. Jeśli sąd zezwoli na
sporządzenie nowego aktu urodzenia, to dawny podlega utajnieniu i nie wydaje
się z niego odpisów, choć jego treść uzupełnia się wzmianką o sporządzeniu nowe-
go aktu. Pierwotny akt dostępny jest tylko na żądanie sądu, zwłaszcza w związku
z prowadzonym postępowaniem w sprawie ustalenia pochodzenia dziecka lub roz-
wiązania stosunku przysposobienia oraz na żądanie samego dziecka po osiągnięciu
przez nie pełnoletniości.
Adopcja pełna jest rozwiązywalna. Naturalny status cywilny, jaki istniał przed
orzeczeniem przez sąd przysposobienia, odżywa z chwilą rozwiązania adopcji.
Przysposobienie całkowite (zwane anonimowym) jest poszerzoną i pogłębioną
w skutkach odmianą przysposobienia pełnego. Przesłanką orzeczenia przysposo-
bienia całkowitego jest wcześniejsze wyrażenie zgody rodziców dziecka na przy-
sposobienie, bez wskazania osoby przysposabiającego. Jest to najdalej idąca postać
przysposobienia, ponieważ najsilniej wiąże dziecko przysposobione z przysposa-
biającym i jego rodziną, powoduje jednocześnie zupełne zerwanie więzów przyspo-
sobionego z jego rodziną naturalną.
W sytuacji adopcji całkowitej przysposobiony traci dotychczasowy status cywil-
ny i nabywa nowy  związany z włączeniem go do nowej rodziny. Obligatoryjnie
sporządza się nowy akt urodzenia dziecka, gdzie przysposabiających wpisuje się
jako rodziców dziecka. Przysposobiony otrzymuje nazwisko przysposabiających.
Nie jest możliwe, aby zachował swoje własne nazwisko  wynika to z faktu cał-
kowitego zatarcia pochodzenia dziecka. Poprzedniego aktu urodzenia dziecka nie
skreśla się, lecz poddaje procesowi utajnienia, nie wydaje się też z niego odpisów.
Wgląd do pierwotnego aktu ma sąd, jeśli uzna za konieczne w danej sprawie oraz
sam przysposobiony po uzyskaniu pełnoletniości.
16
W sprawie dziedziczenia mają zastosowanie w tym przypadku ogólne zasady regu-
lujące dziedziczenie w stosunkach między krewnymi naturalnymi.
Przysposobienie całkowite jest nierozwiązywalne.
Oprócz trzech podstawowych rodzajów adopcji wyróżnia się ponadto adopcję za-
graniczną, polegającą na przysposobieniu prawnym cudzego dziecka przez rodzinę
z innego kraju niż ten, z którego dziecko pochodzi. Jest ona orzekana przez sąd tyl-
ko wówczas, gdy nie istnieją szanse na znalezienie rodziców adopcyjnych dla dziec-
ka w kraju ojczystym oraz w sytuacji, gdy adopcja zagraniczna może dać dziecku
możliwość zastosowania takich metod leczenia, których nie ma w naszym kraju.
Niezależnie od rodzaju przysposobienia, każdy, kto decyduje się na adopcję, powi-
nien taką decyzję przemyśleć wielokrotnie. Nie ma bowiem większej tragedii dla
dziecka adoptowanego niż rozwiązanie adopcji i oddanie go ponownie do domu
dziecka.
Teoretycznie adoptować może każdy, kto chciałby ofiarować miłość dziecku opusz-
czonemu. W praktyce jednak kandydaci na rodziców adopcyjnych muszą spełnić
cały szereg warunków formalnych, a także wymogów natury etycznej. Skompliko-
wana procedura adopcyjna ma na celu uchronienie dziecka przed trafieniem w nie-
właściwe ręce oraz zapewnienie mu najodpowiedniejszej dla niego rodziny adop-
cyjnej. O tym, czy osoba starająca się o dziecko może je zaadoptować, decyduje sąd
rodzinny na podstawie opinii wydanej przez ośrodek adopcyjny. Przyszli rodzice
adopcyjni powinni okazać w ośrodku adopcyjnym następujące dokumenty:
 odpis zupełny aktu małżeństwa,
 zaświadczenie o niekaralności w formie wypisu z rejestru skazanych,
 zaświadczenie o braku zdrowotnych przeciwwskazań do adopcji wydane przez
lekarza pierwszego kontaktu dla obojga kandydatów osobno,
 zaświadczenie o braku zdrowotnych przeciwwskazań do adopcji wydane przez
lekarza psychiatrę dla każdego z kandydatów osobno,
 zaświadczenie o zatrudnieniu i o zarobkach,
 w przypadku osób prowadzących działalność gospodarczą wypis z rejestru oraz
PIT za ostatni rok,
 opinię z zakładu pracy,
 rekomendacje przyjaciół i znajomych  pisane odręcznie z podaniem adresu.
Etapy, jakie należy przejść, aby przyjąć dziecko do rodziny adopcyjnej:
 Zgłoszenie  każda rodzina może skontaktować się z ośrodkiem adopcyjnym,
korzystając z telefonu lub Internetu; uzyska potrzebne informacje oraz zostanie
zaproszona na rozmowę wstępną do ośrodka. Można też zgłosić się od razu oso-
biście, wtedy spotkanie zamienia się we wstępną rozmowę informacyjną.
 Wstępna rozmowa informacyjna  w czasie tej rozmowy rodzina dowiaduje się,
jakie dokumenty należy przygotować oraz jakie są możliwości przyjęcia dziec-
ka.
 Złożenie dokumentów  aby przyjąć dziecko, należy przygotować wymienione
wyżej dokumenty.
 Rozmowa problemowa z pedagogiem  małżonkowie umawiają się na rozmo-
wę z pedagogiem podczas pierwszej wizyty lub telefonicznie. Rozmowa ma na
celu rozpoznanie możliwości rodziny i warunków, jakie może zaoferować dziec-
ku.
 Badania psychologiczne  psycholog przeprowadza rozmowę i testy psycholo-
giczne, określając predyspozycje i cechy charakteru kandydatów.
 Wizyta w domu  pracownik ośrodka odwiedza rodzinę w jej domu, w celu
sprawdzenie warunków bytowych i bliższego poznania rodziny.
 Ocena komisji kwalifikacyjnej  aby rodzina mogła dalej uczestniczyć w postę-
powaniu adopcyjnym, musi uzyskać akceptację komisji kwalifikacyjnej ośrodka.
17
Komisja, po zapoznaniu się z opiniami o kandydatach na rodziców, wyraża zgo-
dę na ich udział w dalszej procedurze. Poszczególne ośrodki w kraju stosują wy-
pracowane przez siebie, sprawdzone sposoby wstępnego kwalifikowania.
 Szkolenia  mają charakter grupowy, ich celem jest przybliżenie problemów
związanych z przyjęciem dziecka osieroconego, nauka metod rozwiązywania
problemów i zapoznanie się z innymi rodzinami będącymi w podobnej sytuacji.
Po zakończeniu szkolenia zapada końcowa decyzja o zakwalifikowaniu rodziny
do pełnienia funkcji rodziny adopcyjnej.
 Oczekiwanie na propozycję dotyczącą konkretnego dziecka  kandydaci ocze-
kują na dziecko, które potrzebuje opieki właśnie takiej rodziny. Czas oczekiwa-
nia jest bardzo zróżnicowany i zależy od wieku i płci dziecka, jakie pragną przy-
jąć rodzice.
 Informacja o dziecku  kandydaci uzyskują wszystkie informacje o dziecku,
które może wejść do ich rodziny, jakie posiada ośrodek (na temat sytuacji ro-
dzinnej, zdrowia, predyspozycji czy wyglądu dziecka). Na podstawie tych infor-
macji mogą zdecydować się na pierwszy kontakt z dzieckiem.
 Kontakt z dzieckiem  rodzina wraz z pracownikiem ośrodka jedzie do pla-
cówki, w której przebywa dziecko, aby się z nim zapoznać; od tej pory może sta-
le utrzymywać kontakt z dzieckiem, odwiedzać je i brać udział w jego życiu.
 Złożenie wniosku do sądu  rodzina sporządza wniosek o przysposobienie po-
znanego dziecka, pracownicy ośrodka pomagają w jego przygotowaniu, składa-
ją wniosek do sądu wraz z kompletem dokumentów i uczestniczą wraz z rodziną
w całej procedurze prawnej.
 Rozprawy sądowe  rodzina adopcyjna uczestniczy najczęściej w dwóch rozpra-
wach sądowych. Podczas pierwszej sąd wyraża zgodę na zabranie dziecka przez
rodzinę do domu (jest to tzw. okres preadopcyjny), po pewnym czasie odbywa się
druga rozprawa  tzw. adopcyjna  dopełniająca formalności prawnych.
Adopcja dziecka jest niewątpliwie bardzo dużym przeżyciem  zarówno dla rodzi-
ców adopcyjnych, jak i dla dziecka. Jest to proces tworzenia nowej rodziny, nowej
rzeczywistości, w której trzeba umieć poruszać się tak, aby stale budować więzi
uczuciowe między rodzicami a dzieckiem  więzi, które stanowić będą fundament
pod dalsze życie dziecka.
O trudach adopcji, ale również o szczęściu, które je wieńczy świadczą słowa osoby,
która stała się rodzicem adopcyjnym:
 Na spotkanie do Domu Małego Dziecka poszliśmy wprawdzie z duszą na ramie-
niu, ale bardzo szczęśliwi. Baliśmy się, bo czekało na nas kolejne grono osób, które
miało stwierdzić, czy się nadajemy, baliśmy się, czy spodobamy się młodemu czło-
wiekowi (& ). A potem staliśmy na korytarzu i czekaliśmy na młodzieńca. Ukazała
się pani ciągnąca za rękę zaspanego, nastroszonego ludzika. Oto wasz syn! Ale nie
było patetycznie. Było strasznie. Nie doznałam łaski miłości od pierwszego wejrze-
nia. Sądzę, że mały też nie był nami zachwycony. Patrzyliśmy na siebie nieufnie.
Poraziła mnie przerażająca, odpychająca obcość. Miałam nadzieję, że to zły sen,
chciałam stamtąd natychmiast uciekać. Ale widziałam, że on też się boi. Oto czło-
wiek! Wyciągnęłam rękę, a on złapał mnie za palec. To był gest rozpaczy, wołanie
o ratunek, chociaż nie wiem, kto bardziej potrzebował pomocy, kto miał więcej
sił, by ratować. Nie uciekliśmy. (& ) Wreszcie dotarło do mnie, że to nie ja, nie my
z mężem, ale on także, równoprawnie, podejmuje decyzję, co będzie dalej.
Nie rozpoznałam cię wtedy synku, w tamtym małym chłopcu o obcym imieniu,
w łysych plackach na głowie, szorstkości skóry i wylęknionej powadze spojrzenia.
Nie dojrzałam ciebie w jego pustych, błękitnych oczach i w bezuśmiechu. Wybacz
mi& Ale trzymaliśmy się za ręce. Powolutku, ostrożnie zaczęliśmy się siebie uczyć
(Kotowska, 2001: 17 18).
18
Bibliografia
1. Borowski R., Wysoki D., 2001: Placówki opiekuńczo-wychowawcze, Płock.
2. Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, 1999: (red.) D. La-
lak, T. Pilch, Warszawa.
3. Kelm A., 2000: Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Warszawa.
4. Kotowska K., 2001: Wieża z klocków, Poznań.
5. Kowalski J., 1984: Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa.
6. Krupiński A., 1990: Pogotowie opiekuńcze w systemie opieki nad dzieckiem,
Warszawa.
7. Raczkowska J., 1983: Wychowanie w domu dziecka, Warszawa.
8. Sieroctwo społeczne  przyczyny, objawy, skutki i sposoby jego zapobiegania w ak-
tualnej rzeczywistości społecznej kraju, 1998: (red.) T. Sołtysiak, Włocławek.
9. Szymborska A., 1969: Sieroctwo społeczne, Warszawa.
10. Śniegulska A., 2004: Środowiskowe uwarunkowania przemocy w Pogotowiu
Opiekuńczym, Rzeszów.
11. Tynelski A., 1972: Problemy sieroctwa naturalnego i społecznego,  Biuletyn
TWWP , nr 2, s. 26 36.
12. Ustawa z 24 lipca 1998 r. o zmianie ustaw  Kodeks rodzinny i opiekuńczy,
Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy
o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz
niektórych innych ustaw (DzU nr 117, poz. 757).
13. Ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (DzU nr 64, poz. 593).
19