PRACE POGLÄ…DOWE
© Copyright by Wroclaw Medical University
Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 1, 67 72
ISSN 2082-9876
Elżbieta Uchmanowicz
Potrzeby duchowe i wsparcie psychologiczne ludzi
będących u kresu życia w kontekście opieki hospicyjnej
Spiritual Needs and Psychological Support for People who Approach
the End of Life in the Context of a Hospice Care
Instytut Pedagogiki, Uniwersytet Wrocławski
Streszczenie
Opieka hospicyjna ukazuje całemu społeczeństwu obraz człowieka cierpiącego i wynikające z tego potrzeby.
Człowiek będący u kresu życia potrzebuje wsparcia zarówno medycznego, psychicznego, jak i duchowego. Wraz
z pojawieniem się choroby w człowieku załamuje się jego system wartości, ogarnia go niepokój, zwątpienie i depre-
sja. Ważną rolę w tym okresie odgrywa zarówno osoba duchowna, jak i pracujący w hospicjum psycholog, swoją
pracą świadczą dobro cierpiącym, niosą pomoc i zapewniają tak bardzo potrzebną ludzką obecność. Udzielając
wsparcia duchowego i psychicznego, starają się zmniejszyć negatywne skutki, jakie niesie zbliżająca się śmierć.
Wszelkie działania zmierzają do stworzenia takiej atmosfery, aby ludzie będący u kresu życia mogli godnie przeżyć
ostatnie chwile swojej ludzkiej egzystencji (Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 1, 67 72).
Słowa kluczowe: opieka duchowa, wsparcie psychologiczne, cierpienie, umieranie, śmierć.
Abstract
Hospice care shows the picture of a suffering person and the needs that arose due to this fact to a whole society.
A person who is nearing the end of her or his life needs not only the medical support, but also psychological and
spiritual. When an illness occurs, the human s system of values breaks down, the person feels anxiety, becomes
doubtful and depressed. In this tough period a very important role is fulfilled both by a clergy man and a psycholo-
gist who works in a hospice. They do good to suffering people, come to their aid and finally provide them with
human presence, which is so crucial. By giving spiritual and psychological support to the ill people, the clergymen
and the psychologists try to eliminate the negative effects which occur with the upcoming death. All the actions in
this matter are to create such an atmosphere that people who are nearing the end of their lives could spend their
last moments with dignity (Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 1, 67 72).
Key words: spiritual care, psychological support, suffering, dying, death.
 Liczysz się tylko Ty, ponieważ jesteś sobą.
Liczysz się do ostatniej chwili swego życia.
I zrobimy wszystko,
żeby Ci pomóc nie tylko umrzeć w spokoju,
lecz żyć aż do śmierci
Cicely Saunders
Idea opieki hospicyjnej, która ukształtowała się trudne, realizowane za pośrednictwem wielodyscy-
w duchu chrześcijańskiego samarytanizmu, głosi plinarnego zespołu hospicyjnego, który dąży do te-
potrzebę niesienia pomocy umierającym. Chodzi tu go, aby ludzie będący u kresu swoich dni mieli za-
nie tylko o oddziaływania medyczne, uśmierzające pewnione godne życie do końca. Ukazanie potrzeb
ból chorego w terminalnym stadium nieuleczalnej chorego, a także sposobów dążenia do udzielenia
choroby, ale o ogarnięcie go opieką medyczną, psy- wsparcia, pozwoli przybliżyć problematykę związaną
chologiczną oraz duchową. Jest to zadanie bardzo z cierpieniem człowieka zbliżającego się do śmierci.
68 E. Uchmanowicz
nienia), wartości niematerialne (prawdy, piękna,
Potrzeby duchowe
dobra itp.). Duchowość odwołuje się do pojęć
Życie ludzkie składa się z wielu różnorod- oraz zasad życia, jest utożsamiana z poszukiwa-
nych problemów, które dotykają wszystkich, bez niem sensu życia [1]. W ujęciu religijnym termin
względu na pochodzenie lub status społeczny. duchowość określa sposoby, za pomocą których
Najważniejszymi problemami, z którymi boryka- człowiek wierzący wyraża swoją wiarę. Należy
my się na rożnych etapach życia jest choroba, cier- zauważyć, że w pewnych przypadkach życie du-
pienie, umieranie i śmierć. Zdawać by się mogło, chowe zostało ograniczone aż do przekształcenia
że śmierć jest czymś oczywistym jak życie, wiemy w moralność społeczną, dokonało się spłaszczenie
o jej istnieniu, nie jest czymÅ› obcym, nowym, jest wiary do poziomu etyki [2].
wpisana w egzystencje ludzkiego istnienia, ale owa W szerszym znaczeniu duchowość to doświad-
rzeczywistość załamuje się, gdy nagle dowiaduje- czenie, przeżywanie wartości mających charakter
my się o nieuleczalnej chorobie. pozamaterialny, stanowiący o ludzkich wewnętrz-
Dzisiejsze czasy, w których żyjemy, odarły nych rozterkach, który bezpośrednio odnosi się
śmierć z godności, ukazując świat, w którym ludzie do sfery duchowej. Opieka duchowa skupia się
zachowują się tak, jakby mieli żyć wiecznie. We w dużym stopniu na zagadnieniach poszukiwania
współczesnym świecie temat śmierci stał się tema- znaczenia i sensu ludzkiej egzystencji, a także na
tem tabu. W dobie ciągłych zmian, ludzie nie chcą pytaniach dotyczących życia i religii. Kierowana
myśleć o starości, chorobie, umieraniu. Dla wielu jest nie tylko do chorych przebywających w hospi-
jest to nie do zniesienia. Kiedy jednak cierpienie cjum, którzy wyznają wiarę chrześcijańską, ale do
dotyka kogoś bliskiego i jest rozciągnięte w czasie, wszystkich, zarówno wierzących, jak i niewierzą-
staje się wielkim ludzkim doświadczeniem i dra- cych, a także do ich rodzin.
matem. Wówczas rodzi się wiele pytań:  Dlaczego Hospicyjna opieka duchowa jest sprawowana
mnie to spotkało? ,  Dlaczego dotyka to moją ro- z ostrożnością, jest przeprowadzeniem umierają-
dzinę? . Często ludzie, nawet ci najmądrzejsi, nie cego do wieczności, drogą ukojenia winy i wyci-
wiedzą, jak się zachować wobec osób, u których szenia lęku, równie trudną zarówno dla chorego,
choroba się rozwija i prowadzi do śmierci, jak im jak i całego zespołu hospicyjnego [3].
pomóc, jak z nimi rozmawiać. Pojawia się wie- Kontakt z osobą śmiertelnie chorą dotyczący
le problemów, z którymi osoby cierpiące, a także potrzeb duchowych jest bardzo trudny. Zdarza
ich rodziny nie są w stanie sobie poradzić. Pomóc się, że chory z oporami przyjmuje zaproszenie do
może wówczas opieka hospicyjna, której głównym rozmowy, unika wszelkich rozmów, zamyka się
zadaniem jest troska o człowieka umierającego, w sobie, czasami reaguje agresywnie, odrzucając
zapewnienie mu godnego życia do końca. Opieka wszelką oferowaną mu pomoc. Wszystkie te za-
ta odnosi się także do aspektów duchowych, psy- chowania nie świadczą o tym, że osoba cierpiąca
chologicznych, a także socjalnych. Ogarnięcie ca- nie oczekuje wsparcia duchowego, a wręcz prze-
łościowe chorego, jego bólu fizycznego, psychicz- ciwnie, swoim zachowaniem wyraża sprzeciw dla
nego, społecznego, egzystencjalnego jest bardzo postępującej choroby i nieuniknionej śmierci,
trudnym zadaniem, które jest realizowane przy a zarazem woła o pomoc.
pomocy całego zespołu hospicyjnego, składającego Aby móc wyjść naprzeciw oczekiwaniom cho-
się z lekarza, pielęgniarki, psychologa, pracownika rego, trzeba cierpliwości i czasu. Tylko stworzenie
socjalnego, duchownego, wolontariuszy. Spośród odpowiedniej atmosfery wrażliwości na udręki cier-
grona tych ludzi pacjent może wybrać sobie osobę, piącego u kresu życia i gotowość przyjścia mu z po-
która poprowadzi go do końca życia. To, co można mocą dają możliwość nawiązania kontaktu z cho-
dać drugiemu człowiekowi w takiej sytuacji to dar rym. Ważnym zadaniem jest wysłuchanie zwierzeń,
czasu i dar kojącego słowa. wspólne rozwiązanie trapiących chorego problemów,
Człowiek zbliżający się do śmierci, przebywa- usunięcie uprzedzeń i zahamowań, przygotowanie
jący w hospicjum ma szansę żyć godnie do końca. na spotkanie z kapłanem, który w opiece duchowej
Opiekunowie hospicyjni swoją pracą starają się jest niezastąpionym przewodnikiem i współtowa-
zaspokoić wszelkie potrzeby cierpiących, dążą do rzyszem na drodze cierpienia i umierania  dzięki
tego, aby przebywajÄ…cy w hospicjum pacjent ani niemu przebywajÄ…cy w hospicjum pacjenci godnie
przez chwilę nie czuł się osamotniony. Wszystko to przygotowują się na śmierć. Człowiek, który zbliża
czynią z potrzeby serca i miłości, która jest czyn- się do końca swojego życia często potrzebuje uzy-
nikiem kształtującym wzajemne stosunki między- skania przebaczenia, pojednania, uznania wartości
ludzkie, w duchu poszanowania godności ludzkiej. swego życia. To kapłan może w pełni zaspokoić
Obszar duchowy człowieka jest zwany we- wszystkie te potrzeby [4].
wnętrzną przestrzenią, która zawiera oceny po- Rola księdza w opiece hospicyjnej sprowadza
znawczo-wartościujące, a także potrzeby (prag- się do pochylenia nad potrzebami religijnymi cho-
Potrzeby duchowe i wsparcie psychologiczne ludzi będących u kresu życia w kontekście opieki hospicyjnej 69
rego, aby wspomóc go w nawiązaniu osobistego Papież uczył pogodnego przyjmowania prawdy
kontaktu z Bogiem, czyni to przez udzielenie sa- o rzeczywistości śmierci. Swoim cierpieniem wy-
kramentów świętych, rozmowę, bycie z chorym. głosił światu jedno z najważniejszych kazań, stał się
Doświadczenie uczy, że w chwilach trudnych i bo- sprzeciwem dla eutanazji, dla uporczywej terapii.
lesnych wywołanych cierpieniem nieodzowna sta- Dotknięty stygmatem cierpienia ukazał, na czym
je się wiara w Boga, a w sytuacjach śmierci wiara polega sens chrześcijańskiego życia, dał świadec-
w życie wieczne. Najważniejszą formą humanizacji two, że to nie słowa ani żadna doktryna przyno-
wiary jest ofiarowanie choremu obecności wiary si ulgę w cierpieniu, ale przede wszystkim miłość
i to właśnie czynią kapelani hospicyjni, którzy swą i obecność drugiego człowieka [8].
opieką otaczają nie tylko chorych i ich rodziny, ale Aby udzielić człowiekowi u kresu życia wspar-
cały personel zajmujący się niesieniem pomocy cia duchowego, trzeba go słuchać, nawet wówczas,
ludziom będącym u kresu życia [5]. Kapłan hospi- gdy nic nie mówi [9]. Dla terminalnie chorego
cyjny w sprawowaniu swojej posługi, towarzysząc najważniejsza jest obecność drugiego człowieka,
umierającemu ma szczególną szansę ukazania mu a także poczucie bezpieczeństwa i wewnętrznego
głębszego wymiaru cierpienia, które Kościół ka- spokoju. W ostatnim okresie umierania dąży się
tolicki definiuje jako najtrudniejszą i najbardziej do podniesienia standardów życia chorego, stosu-
tajemniczą sprawę towarzyszącą człowiekowi [6]. jąc silne środki przeciwbólowe w celu uśmierzenia
Dobra pomoc duchowa ma na celu uspokojenie, bólu fizycznego. Nie jest to jednak wystarczające,
wsparcie dzięki życzliwej i empatycznej obecności cierpienie bowiem sprawia, że w człowieku rodzą
całego zespołu hospicyjnego, szczególną jednak się potrzeby duchowe, wskutek cierpienia doświad-
rolę spełnia kapelan, którego posługa jest bardzo czają niemocy, ograniczeń. Stan ten doprowadza
ważnym komponentem podejmowanej opieki wo- do pojawienia się niepokoju, zamknięcia w sobie.
bec chorych terminalnie. Obecność duchownego Cierpienie i postępująca choroba doprowadzają do
nie ogranicza się tylko do wspólnej modlitwy czy rozpaczy, buntu przeciw Bogu. Często też zdarza
też udzielenia sakramentów świętych, jego obec- się, że cierpienie uczy większej dojrzałości, poma-
ność stwarza gotowość do rozmowy, udzielenia ga zrozumieć, co w życiu nieważne, aby zwrócić się
porad, staje się on uczestnikiem duchowych prze- ku temu, co ważne. Bardzo często choroba pobu-
żyć chorego [7]. Kapelan hospicyjny w sprawowa- dza do szukania Boga i powrotu do niego [10].
niu swojej posługi ma szansę ukazania choremu Pomoc duchowa sprawowana wobec ludzi
w ujęciu religijnym sensu cierpienia i przybliżenia cierpiących, których choroba postępuje i pro-
go do tajemnicy, w której zbliżająca się śmierć wadzi do śmierci to przede wszystkim gotowość
zaczyna być życiem. Przez swoje uczestnictwo bycia z nim bez warunków wstępnych. Człowiek
w okresie umierania pomaga człowiekowi w doj- zmagający się ze śmiercią potrzebuje kogoś, kto
rzewaniu do śmierci [6]. go kocha. Jan Paweł II mówił, że trzeba spojrzenia
Postępująca choroba, która prowadzi do utraty miłości, aby dostrzec obok siebie ludzi potrzebu-
życia sprawia, że człowiek cierpi nie tylko z powodu jących wsparcia duchowego. Apelował, aby się nie
dolegliwości fizycznych, do jego cierpienia przyczy- odwracać od cierpiących, zwłaszcza w chwili tak
nia się również przeżywany przez niego lęk i przy- szczególnej i ostatecznej, jaką jest śmierć [10].
gnębienie. Czynnikiem pogłębiającym stan cierpie- W opiece nad ludz
mi umierajÄ…cymi filozofia
nia jest pojawiająca się w tym okresie samotność, hospicjum ukazuje niezbędność wartości ducho-
zwłaszcza ta wewnętrzna, która wywołuje osamot- wych i religijnych. W grupie potrzeb duchowych
nienie psychiczne wyrażane poczuciem oddalenia odnajdujemy potrzeby zaspokojenia wolności,
się od bliskich, metafizyczna związana z przemija- możliwości podejmowania samodzielnie decy-
jącym czasem, a także samotność duchowa, czyli zji o sobie, co daje satysfakcję życiową. W sytu-
pustka, jaką wywołuje brak związku z Wartością acji ciężkiej choroby poczucie wolności staje się
Najwyższą zwaną Absolutem lub Bogiem. Alter- wielkim doświadczeniem, występuje bezradność
natywą dla cierpienia wewnętrznego (duchowego) wyrażana brakiem wpływu na rozwijającą się cho-
jest nadzieja, u podstaw której jest optymistyczny robę, co w rezultacie doprowadza do ograniczenia
stosunek do życia, mobilizacja wewnętrzna, a nade ludzkiej wolności i wywołuje cierpienie duchowe.
wszystko przystosowanie do choroby. Dla człowie- Oprócz wymienionych potrzeb duchowych, istnie-
ka wierzącego nadzieja ułatwia przygotowanie się ją także potrzeby poczucia zdolności do własnego
na chwilę ostateczną, jaką jest śmierć [18]. Ojciec postępowania zgodnie z wyznawanym systemem
Święty  Jan Paweł II traktował śmierć jako naj- wartości. Składa się na to potrzeba czystego sumie-
większy egzamin życiowy, którego nie można nie nia, harmonia ze światem, uzyskanie przebaczenia
zdać. W swoich rozważaniach na temat śmierci win. Często ludzi śmiertelnie chorych zastajemy
podkreślał, że z możliwością śmierci każdy się musi na modlitwie, za pomocą której szukają kontaktu
liczyć i zawsze należy być na nią przygotowanym. z Bogiem.
70 E. Uchmanowicz
Udzielając pomocy duchowej śmiertelnie cho- gi psychicznej człowieka, co może doprowadzić
remu, wpływa się na polepszenie jakości jego życia do zaburzeń psychicznych, a nawet prób samobój-
w ostatnim okresie ziemskiego bytowania. Wszyscy, czych. Duże znaczenie ma terapeutyczne i psycho-
którym nie jest obojętny los cierpiących powinni logiczne środowisko chorego, który ze względu na
o tym pamiętać, zwłaszcza księża, wobec których wy- sytuację, w jakiej się znalazł ma zwiększoną wraż-
magania w tym zakresie są bardzo duże, na nich to liwość psychiczną oraz psychosomatyczną. Stwo-
bowiem spoczywa obowiązek zaspokajania potrzeb rzenie właściwej atmosfery psychicznej związanej
duchowych i to nie tylko w aspekcie religijnym. z zapewnieniem spokoju i bezpieczeństwa pozwa-
la zaspokoić chociaż część potrzeb wynikających
z sytuacji, w jakiej znalazł się chory [12].
Udzielenie pomocy ciężko choremu jest za-
Wsparcie psychologiczne
daniem trudnym i złożonym, realizowanym przez
Człowiek śmiertelnie chory staje przed tym specjalistów specjalnie do tego powołanych. W ho-
faktem mniej lub bardziej świadomie. Reakcje psy- spicjach są to psycholodzy i cały personel medycz-
chiczne, jakie wywołuje stan, w jakim się znalazł ny. Pomocy udziela także rodzina chorego oraz
zależą zarówno od uwarunkowań wewnętrznych, jego przyjaciele. Najważniejszy jest jednak psy-
jak i zewnętrznych, które wiążą się z intelektualną cholog, którego zadaniem jest ustalenie prawidło-
oceną sytuacji oraz stanem emocjonalnym. Uwa- wej terapii mającej na celu zapobieżenie negatyw-
runkowania zewnętrzne to kontrolowanie obja- nym reakcjom psychicznym. Osoba zajmująca się
wów, mające na celu opanowanie bólu i innych do- wsparciem psychicznym chorego musi poczynić
legliwości somatycznych, a także dobra organizacja wiele starań, aby zdobyć jego zaufanie, nakłonić go
opieki, która ma na celu zaspokojenie potrzeb by- do szczerej i swobodnej rozmowy. Warunkiem do-
towych chorego. Dalsza pomoc w opiece nad cho- brego kontaktu, jaki wytwarza się między oczeku-
rym bierze pod uwagę uwarunkowania wewnętrz- jącym a udzielającym pomocy jest dobra atmosfera
ne; to jak człowiek reaguje na sytuację terminalną psychiczna, pełna życzliwości, współczucia i chęci
zależy od jego wewnętrznej struktury osobowości, niesienia pomocy, ale pozbawiona sentymentali-
a także od osobistej postawy wobec aktu umierania zmu. Pierwszym etapem udzielanego wsparcia jest
oraz zjawiska śmierci. Postawa człowieka chorego dogłębne poznanie struktury osobowości cierpią-
zależy także od systemu wartości, wpływów kultu- cego, jego potrzeb i pragnień przez wczuwanie się
rowych, religijnych oraz tradycji [11]. w jego sytuacjÄ™, drogÄ… empatii [13].
Z psychologicznego punktu widzenia problem Dobra pomoc psychologiczna ma na celu
śmierci wiąże się z utratą podstawowej wartości, uspokojenie, wyciszenie i wsparcie psychiczne
jaką jest życie. Człowiek będący w pełni sił, czynny dzięki życzliwej obecności. Chory w ten sposób
zawodowo, który z dnia na dzień stał się pacjen- ma możliwość lepszego zrozumienia siebie. Pro-
tem, poszukuje różnego rodzaju rozwiązań, jakimi wadzenie szczerej rozmowy z chorym pozwoli
posługiwał się, będąc w pełni życia. Decyduje się na mu na podjęcie samodzielnych decyzji mających
walkę, zmienia styl życia, środki medyczne, stosuje na celu rozstrzygnięcie osobistych problemów.
różne diety, niekiedy prowadzi pertraktacje z Bo- Osoba podejmująca się opieki psychologicznej po-
giem, współpracuje z psychoterapeutą. Wiedzę na winna akceptować chorego takim, jaki jest, a tak-
temat swoich dolegliwości i związanych z tym po- że dążyć do zrozumienia jego potrzeb. Opiekun,
trzeb psychologicznych pogłębia, czytając literatu- który podejmuje się udzielenia wsparcia choremu,
rę przedmiotu. Przeciwieństwem takiej grupy osób musi mieć umiejętność wczucia się w cały dramat
są osoby pozbawione wiary w skuteczność działań. choroby, której rozwój prowadzi do śmierci. Aby
Charakteryzuje ich postawa rezygnacji, żalu z po- mieć dobry kontakt z chorym, należy się do tego
wodu uświadomionej straty, ale i pogodzenie się przygotować całym swoim życiem. Udzielający
z sytuacją, że każdy musi umrzeć. Niektóre z osób wsparcia powinien być osobą pełną optymizmu
chorych przyjmują strategię zaprzeczania, udając i wiary w życie, tylko wówczas przekaże swoją si-
przed samym sobą, że ich sytuacja zdrowotna się łę i energię choremu. Erich Fromm uważa, że aby
polepsza. Wśród terminalnie chorych istnieją oso- uzyskać taką zdolność oddziaływania psychiczne-
by bierne i z natury skłonne do pesymizmu, które go, konieczna jest dyscyplina całego życia, umie-
od chwili swojej choroby reagują silnym przygnę- jętność skupiania energii psychicznej na drodze
bieniem, a nawet rozpaczą, będącą wyrazem ich skupienia oraz stosowanie odpowiednich technik
bezradności i braku nadziei. odprężania się. Tak przygotowany człowiek, który
Człowiek będący u kresu życia bez względu osiągnął pełną równowagę, wrażliwość i zdrowie
na poglądy związane ze śmiercią w chwili ciężkiej psychiczne może nawiązać dobry kontakt i udzie-
choroby popada w stan niepokoju, zwątpienia i de- lić fachowej pomocy chorym i umierającym [14].
presji. Sytuacja ta powoduje zachwianie równowa- To, jakie metody w swojej pracy z chorym zasto-
Potrzeby duchowe i wsparcie psychologiczne ludzi będących u kresu życia w kontekście opieki hospicyjnej 71
suje psycholog zależy od niego samego. Człowiek lęk o swoich bliskich, a także lęk przed śmiercią,
ciężko chory, słaby, zmęczony, cierpiący nie jest zwany egzystencjalnym. Negatywne nastawienie,
zdolny do zdecydowanej przebudowy swojej oso- występująca odmowa współpracy chorego to lęk
bowości, należy to czynić z dużą dozą ostrożności, ukryty, który w następstwie prowadzi do przygnę-
aby zamiast pomóc choremu, nie wywołać skut- bienia, przesadnego akcentowania dolegliwości
ków negatywnych. Nieodzowna w takiej sytuacji somatycznych. Wraz z lękiem pojawia się gniew,
staje się dobra obserwacja chorego, to jak chory zwany ogólnym, na niesprawiedliwość losu, gniew
przystosowuje do warunków, w jakich się znalazł. wywołujący pretensje do Boga, istnieje także gniew,
Zwracanie szczególnej uwagi na zachowanie cho- zwany przeniesionym, ukierunkowany na personel
rego jest punktem wyjścia do tego, jakie działania medyczny, którego właściwą przyczyną jest własny
podjąć, aby metody, jakie psycholog zastosuje lęk lub poczucie winy. Istnieje gniew usprawiedli-
w swojej pracy były dostosowane do potrzeb i re- wiony, gdy choroba lub jej objawy wynikają z winy
akcji chorego. Przyjmując uczestnictwo w proce- lekarza. Oprócz wymienionych rodzajów gniewu,
sie umierania, należy mieć na względzie wszystkie pojawia się także gniew stłumiony, nieakcento-
potrzeby chorego, zarówno potrzeby zaspokojenia wany przez pacjenta. Reakcją na sytuację, w jakiej
bólu fizycznego, jak i potrzeby społeczno-emo- znalazł się pacjent jest stan przygnębienia i poja-
cjonalne, potrzebę zachowania poczucia godności wiające się jego fizjologiczne oznaki, czyli: brak
i własnej wartości [15]. apetytu, wczesne budzenie się lub płytki, przery-
Chory w ostatnich chwilach swojego życia wany sen oraz koszmarne sny. Stan przygnębienia
pragnie być traktowany równorzędnie na zasadzie jest elementem psychologicznym przetwarzania
partnerstwa, szacunku dla swojej osoby, nie pra- choroby, towarzyszy mu często poczucie małej
gnie zewnętrznego, słownego okazywania litości, wartości, a także winy, wynikające z negatywnego
bo odbiera to jako coś upokarzającego i lekcewa- nastawienia wobec samego siebie. W zależności
żącego. Zadaniem psychologa jest to, aby w czasie od czasu trwania tego stanu przygnębienie może
trwania choroby za pomocą odpowiednich zabie- przybrać formę jawną, np. płacz, skargi, pesymi-
gów dał odczuć ciężko choremu, że w jego osobie styczne sądy, lub formę utajoną, wyrażane mową
ma sojusznika, wraz z którym może stawić czoła ciała (ogólne spowolnienie, zgarbienie, zamknięta
wszelkim doświadczeniom, słabości, chorobie, postawa, spuszczone oczy, smutny wyraz twarzy),
a nade wszystko śmierci. Sprawując opiekę nad a także innymi objawami pośrednimi, utratą za-
osobami będącymi w stanie terminalnym, należy interesowań, trudnościami ze skupieniem uwagi,
dążyć do tego, aby chory czuł, że jest wśród osób czynnościowym zaburzeniem pamięci. Starając
głęboko mu oddanych. W rozmowach należy pa- się przywrócić choremu równowagą psychiczną,
miętać, że to nie słowa są ważne, a gesty, symbole, należy zastosować proces adaptacji polegający
postawy, spojrzenia i uśmiech. Pogodna i spokoj- na przystosowaniu do choroby. Proces adaptacji
na atmosfera oraz podejmowanie próby spełnie- odbywa się na dwóch płaszczyznach: poznawczej
nia wszelkich ważnych dla konkretnego pacjenta i emocjonalnej. Chorzy, którzy są podatni na ada-
potrzeb, które często są zaspokajane na podstawie ptację występującej choroby to pacjenci, którzy
prowadzonej obserwacji zachowań, a także reakcji podczas dotychczasowego życia lub pod wpływem
chorego są podstawową umiejętnością okazywanej swojej choroby wypracowali silny system warto-
pomocy psychologicznej. Aby w pełni zdobyć so- ści ponadosobistych, wartości religijnych, a także
bie zaufanie chorego, trzeba wiele wysiłku, pacjent rodzinnych, na których chory się skupia i podpo-
bowiem wyczuwa, czy trafił na właściwą osobę, rządkowuje im własny osobisty cel [17].
przed którą może się otworzyć i prowadzić dialog Sprawując opiekę nad człowiekiem będącym
w tak ważnych sprawach, jak zbliżająca się śmierć. u kresu życia, należy dołożyć wszelkich starań, aby
Nieodzowną rolę dogrywa tutaj umiejętność słu- swoje ostatnie chwile spędził w duchu poszanowa-
chania, a także życzliwość psychologa, jego osobo- nia godności ludzkiej. Zaspokojenie zarówno po-
wość oraz wewnętrzny spokój, dojrzałość, a nade trzeb duchowych, jak i psychicznych w dużej mie-
wszystko przemyślany własny stosunek do podsta- rze jest zadaniem psychologa oraz kapelana, którzy
wowych problemów egzystencjalnych [16]. wykorzystując swoje umiejętności i doświadczenie
W opiece hospicyjnej psycholog dąży do neu- zawodowe, dążą do polepszenia jakości kończące-
tralizowania negatywnych emocji pacjenta, a także go się życia.
zapobiega możliwości ich wystąpienia. Człowieka Hospicjum jest miejscem, gdzie współuczest-
ciężko chorego często ogarniają przykre odczucia, niczy się w procesie umierania. Będąc współuczest-
do których zalicza się: lęk, przygnębienie, gniew, nikiem tej chwili, należy pamiętać, że nie słowa lub
poczucie winy i upokorzenia. Powodem pojawienia doktryny są ważne, lecz ludzka czujna obecność,
się lęku jest poczucie utraty podstawowej wartości, bo czasem w takiej sytuacji lepiej poprawić posła-
jaką jest życie. Występuje lęk przed odrzuceniem, nie niż się wymądrzać.
72 E. Uchmanowicz
Piśmiennictwo
[1] de Walden-Gałuszko K., Kartacz A.: Pielęgniarstwo w opiece paliatywnej i hospicyjnej. PZWL, Warszawa 2005,
219.
[2] Encyklopedia chrześcijańska, t. I. Wyd. Jedność, Kielce 2000, 254.
[3] Dutkiewicz E.: Opieka duchowa nad umierającymi. [W:] Przed przejściem. Rozważania o opiece hospicyjnej.
Wyd. Salezjańskie, Warszawa 1977, 111.
[4] Wirga M.: Zwyciężyć chorobę, CIA-BOOKS-SVARO, LTD. Fundacja kształtowania świadomości i zachowań
zdrowotnych ,,Alterna  , Poznań 1992, 37.
[5] Pawlak Z.: Opieka duchowa w terminalnej fazie choroby. [W:] Nowa medycyna. Ból i opieka paliatywna. http://
www.borgis.pl/czytelnia/nm bol/22 php.
[6] Ruszkowska J: Problemy rodzącego się w Polsce ruchu hospicyjnego. [W:] W stronę człowieka umierającego.
Red.: Drążkiewicz J. Instytut Socjologii UW, Warszawa 1989, 354.
[7] Kalinowski M.: Posługa kapelanów hospicyjnych wśród chorych w terminalnym stadium choroby nowotworowej.
Studia Warmińskie 2000, 566.
[8] Sobolewski Z.: Ostatnie przesłanie. [W:] Różaniec nr 5. Wyd. Sióstr Loretanek, Warszawa 2005, 10 11.
[9] Bartkowicz W.: Rekolekcje przed wejściem do nieba. [W:] Różaniec nr 2. Wyd. Sióstr Loretanek, Warszawa 1999, 9.
[10] Katechizm Kościoła Katolickiego. Wyd. Pallottinum, Poznań 1994, 356, 362.
[11] de Walden-Gałuszko K.: Pomoc psychologiczna osobom umierającym. [W:] http://www.opoka.org.pl/biblioteka/
I/IP/pomoc umierajÄ…cym html.
[12] Szyszko-Bohusz A.: Pomoc psychiczna ciężko chorym i umierającym. Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk
1977, 3 5.
[13] Szyszko-Bohusz A.: Pomoc psychiczna ciężko chorym i umierającym. Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk
1977, 2 8.
[14] Szyszko-Bohusz A.: Pomoc psychiczna ciężko chorym i umierającym. Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk
1977, 24 26.
[15] Zimbardo P.G.: Psychologia życia. PWN, Warszawa 1999, 219.
[16] Szyszko-Bohusz A.: Pomoc psychiczna ciężko chorym i umierającym. Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk
1977, 15.
[17] de Walden-Gałuszko K., Kartacz A.: Pielęgniarstwo w opiece paliatywnej i hospicyjnej. PZWL, Warszawa 2005,
197 200.
[18] de Walden-Gałuszko K.: Psychologia dla zespołu hospicjum. Opieka hospicyjno-paliatywna  historia, wyjaśnie-
nie pojęć, filozofia postępowania. [W:] http://hospicja.pl/opieka_psych/article/274/94.html.
Adres do korespondencji:
Elżbieta Uchmanowicz
ul. Parkowa 8
Chobienia
59-305 Rudna
tel.: [phone]
e-mail: [e-mail]
Konflikt interesów: nie występuje
Praca wpłynęła do Redakcji: 7.12.2011 r.
Po recenzji: 30.01.2012 r.
Zaakceptowano do druku: 13.02.2012 r.
Received: 7.12.2011
Revised: 30.01.2012
Accepted: 13.02.2012