1
Ks. dr Dariusz Buksik,
UKSW, Warszawa
PSYCHOLOGIA I DUCHOWOŚĆ
REFLEKSJA NAD WYMIAREM DUCHOWYM W CZA
OWIEKU
Wprowadzenie
 Pewnego razu zachodni turyści postanowili wejść na Mount Everest.
Wynajęli Szerpów, by nieśli ich baga\
e. Posuwali się szybko w górę, ale
w pewnym momencie Szerpowie siedli i nie ruszają się z miejsca. Co się
stało? Zapytali zdziwieni turyści. Nic. Spokojnie stwierdzili Szerpowie.
Po prostu szliśmy za szybko i nasze dusze zostały z tyłu. Teraz musimy
na nie poczekać. I po to jest nam potrzebna refleksja, by przystanąć i
zaczekać na duszę, która zostaje gdzieś za nami z tyłu 1.
 Józef K. Od dwóch lat cierpi na depresje. Wychodzi właśnie z gabinetu
Karoliny, tarocistki. Odbyli długą pogawędkę przy kawie, o wszystkim i
o niczym. Trzy godziny nie pomogły.  Instytucja pocieszyciela
zadziałała na krótko. Gdy opuścił pokój tarocistki problem powrócił. Co
dalej? Szuka pomocy w Internecie. Wszędzie gabinety terapii, wszędzie
informacje potwierdzające fachowość świadczonych usług. Mo\
e jakieś
duchowe uzdrowienie? Józef K. rozpoczyna wędrówkę po gabinetach.
Jak głoszą hasła reklamowe zostanie uzdrowiony? Trafia do Wielkiego
Mistrza Energii Uniwersalnej, Wielkiego Mistrza Duchowego
Uzdrowienia, Wielkiego Mistrza ogromnej Mistyfikacji. Wizyta w
gabinecie astroterapii i u bioenergoterapeuty. Po drodze hipnoterapia i
egzorcyzmy. Nic się nie zmienia  poza cieńszym portfelem. śadnej
poprawy. Józef K. ma wszystkiego dosyć, co pseudopsychologiczne,
duchowe i niekonwencjonalne. Znajomy poleca mu gabinet
profesjonalnego psychologa. Tylko jak go znalez
ć? Przecie\
wszystkiego
próbował 2.
Oto przykłady, które nie tylko ukazują kondycje współczesnego człowieka, ale
tak\
e pozwalają na refleksję nad ró\
nymi wymiarami ludzkiej egzystencji. Do
których to wymiarów zaliczyć mo\
emy tak\
e, jak\
e często pomijany w refleksji
psychologicznej wymiar duchowy człowieka. Współczesny człowiek ze swoją
1
Dorota Krzemionka, Charaktery, czerwiec 2007, s. 10.
2
Agnieszka Kawula, dziennikarka, Charaktery, czerwiec 2007, s. 36.
 2
przewagą intelektualną i techniczną nad minionymi pokoleniami coraz bardziej
czuje, \
e jest zagro\
ony zniknięciem dotychczasowego systemu bezpieczeństwa,
wyeliminowaniem najbardziej ludzkich wartości: prawdy, dobra, miłości, wartości
moralnych, duchowych czy religijnych. Zagro\
enia te przejawiają się z jednej strony
w kryzysie pojęcia prawdy spowodowanej:  dominacją, technologicznego modelu
poznania , zaciskające horyzonty poznawcze człowieka; deformacją informacji...,
zwielokrotnioną przez środki masowego przekazu; kształtowaniem często
utylitarnych schematów myślenia; brakiem nastawienia na refleksję i kontemplację,
oraz nieodpowiedzialnością za słowo mówione i pisane , z drugiej strony powy\
sze
zagro\
enia znajdują swój wyraz w kryzysie systemu wartości, relatywizmie
moralnym, religijnym, czy te\
kryzysie duchowym (Zdybicka, 1993). Pojawiające się
w \
yciu wielu osób problemy natury lęku, depresji, zagubienia czy pustki
egzystencjalnej dotyczą, nie tylko sfery biologicznej czy te\
społecznego
funkcjonowania, ale równie\
płaszczyzny duchowej człowieka. Płaszczyzny, którą
coraz częściej dostrzegają nie tylko psycholodzy teoretycy, ale tak\
e psychoterapeuci.
Człowiek współczesny coraz częściej stawia sobie pytanie, czy \
yć \
yciem,
które tylko  muska powierzchnię , czy odwa\
yć się na ryzyko wędrówki  w głąb ?
Pozwolić się zamknąć w sfunkcjonalizowanym świecie, czy przyjąć
odpowiedzialność za własne wybory? Być, czy się stawać? Istnieć czy egzystować?.
Oto dylematy, od których człowiek nigdy się nie wyzwoli i których nikt za niego nie
rozwią\
e. Człowiek musi nie tylko wybierać. (Kierkegaard, 1995). Wybierając
odwa\
nie i czasami wbrew powszechnie istniejącym społecznym zasadom
funkcjonowania ma szanse dojrzałego rozwoju, tworzenia własnej drogi \
yciowej i w
jakimś stopniu uniknięcia wielu kryzysów, problemów egzystencjalnych, które jak\
e
często znajdują swoje podło\
e w braku \
ycia duchowego, religijnego oraz opartego
na wartościach i normach.
W niniejszym opracowaniu pragnę zwrócić uwagę na wymiar duchowy
człowieka, który jest jego częścią i jak ka\
dy inny wymiar mo\
e ulec zniekształceniu
oraz podlegać ciągłemu rozwojowi, chocia\
jak\
e często jest niezauwa\
alny  gołym
okiem , tzn. okiem naukowca, który wszystko chce mieć uporządkowane i logicznie
 3
wynikajace z przyjętych zalo\
eń. A w takim wypadku sfera ducha, duchowość
umyka, rozmywa się, jest nie do uchwycenia.
Ka\
dy z nas chce być szczęśliwym, osiągnąć jak najpełniejszy rozwój, iść w
górę, a nie toczyć się, czy te\
zamknąć swoje \
ycie w byle jakości. Skoro  stan
szczęśliwości jest pojęciem dającym się naukowo zdefiniować i ilościowo zmierzyć,
jak mówi psychologia pozytywna, to mo\
e tak samo jest z  płaszczyzną ducha .
Mo\
e warto nie rezygnować we współczesnym \
yciu z prób nauczenia człowieka
dostrzegania płaszczyzny ducha, tak jak nie rezygnuje się z nauczenia człowieka
bycia szczęśliwym.
1. Rozumienie człowieka w psychologii
Zwracając uwagę na zagadnienie duchowości człowieka nale\
y powiedzieć
przede wszystkim o tym jak się rozumie i interpretuje naturę człowieka. Człowiek
jako istota \
ywa nieustannie znajduje się w drodze do budowania swojej osobowości
w sposób dojrzały i odpowiedzialny. Jest istotą rozwijającą się w ró\
nych
płaszczyznach swojej egzystencji od sfery biologicznej po duchową. Jedni określają
to trudem rozwoju, inni walką wewnętrzną, jeszcze inni pokonywaniem samego
siebie, własnych kryzysów w celu budowania silnej i trwałej osobowości.
Pytając o człowieka pytamy o konkretny podmiot, który się staje jak pisze
Frankl (1984)  człowiek nigdy nie jest a ciągle się staje . W psychologii przyjmuje się
pojęcie podmiotu w znaczeniu  szerokim , gdzie pojęcie podmiot odnosi się do
ka\
dego konkretnego człowieka od samego początku a\
do końca jego
jednostkowego istnienia. W ujęciu tym podmiot zredukowany jest do podstawy
bytowej dla ró\
nych procesów, a tym samym traktowany przez psychologów jako
mniej wa\
ny od procesów, dla których stanowi podstawę. Znajduje to wyraz w
sformułowaniach przedmiotu psychologii, mówi się np. o psychologii uczenia się,
psychologii twórczości, psychologii myślenia, psychologii zachowania, zamiast o
psychologii podmiotu uczącego się, dysponującego pamięcią, tworzącego, myślącego
czy zachowującego się w odpowiedni sposób. W znaczeniu  wę\
szym rozumienie
pojęcia podmiot odnajdujemy u psychologów orientacji personalistycznej (Mc
 4
Adams) czy egzystencjalnej (Frankl, Kępiński, May), gdzie za klasę zjawisk, do
których odnosi się kategorie podmiotu, uwa\
a się za indywidualną drogę \
ycia
konkretnego człowieka, jego indywidualną biografię. To stawanie się podmiotem,
podmiotem własnego biegu \
ycia, to kształtowanie i nadawanie indywidualnego i
niepowtarzalnego charakteru. To stawanie się na podstawie odkrywania w świecie
istniejących obiektywnie wartości, ku którym człowiek się otwiera, na które
odpowiada i mo\
e czynić drogowskazami na własnej drodze \
ycia. Czuje się w ten
sposób podmiot, człowiek autorem własnej egzystencji (Opoczyńska, 1994).
Człowiek jest istotą psychofizyczną, czyli zło\
oną z pierwiastka materialnego i
duchowego. W konsekwencji człowiek ujmowany jest jako jednostka biologiczna,
psychiczna, społeczna i duchowa. Na ka\
dej z tych płaszczyzn kształtują się i
rozwijają określone wartości integrujące oraz tworzące osobowość jednostki. W
sferze biologicznej - organizm ludzki obejmuje właściwości anatomiczne,
fizjologiczne i ich funkcje, gwarantuje biologiczne istnienie, czyli \
ycie. Prawidłowy
rozwój oraz funkcjonowanie organizmu wyra\
a się określonym poziomem zdrowia.
Wartości \
ycia i zdrowia integrują, kierują i pozwalają ochraniać ludzkie istnienie.
Natomiast sfera psychiczna - obejmuje te wszystkie struktury, reakcje, procesy i
mechanizmy, które będąc zakotwiczone w biologicznych strukturach i funkcjach są
w swej istocie i funkcjach ró\
ne. Wra\
enia, wyobra\
enia, pamięć, uwaga, myślenie,
odczuwanie oraz wytwory ludzkich myśli i uczuć dają podstawę rozumnemu i
emocjonalnemu zachowaniu i prze\
ywaniu. Mądrość, wyobraz
nia, kreatywność,
rozwaga, inteligencja, odpowiedzialność, przebaczenie to przykładowe wartości
rozwojowe, integrujące i sensotwórcze dla tej sfery. Bardzo istotna dla rozwoju i
funkcjonowania jednostki sfera społeczna - bazując na biologicznym i psychicznym
wyposa\
eniu człowieka organizuje i ukierunkowuje oraz modyfikuje całokształt
relacji jednostki z innymi osobami, czy grupami. Często niezauwa\
ana sfera
duchowa - obejmuje te wszystkie odniesienia człowieka, które nie dotyczą ani sfery
biologicznej, ani psychicznej, ani społecznej, choć na nich bazuje. Sfera ta słu\
y im
poniekąd jako zwornik. Obejmuje ona odniesienie człowieka do Boga i religii. Wiara,
zbawienie, miłość Boga, zaufanie Bogu, przebaczenie, świętość, sumienie, ofiara,
moralność to przykładowe wartości przynale\
ące do tej sfery (Ostrowska, 1998) .
 5
W zale\
ności od przyjętej koncepcji psychologicznej mo\
emy powiedzieć, \
e
człowiek w swoim rozwoju opiera się nie tylko na wartościach biologicznych,
materialnych
i społecznych, ale równie\
potrzebuje, poszukuje i kształtuje siebie w oparciu o
wartości duchowe. Wartości duchowe szeroko rozumując są wartościami
zamkniętymi w perspektywie religijnej. Religia sama w sobie rozumiana jest jako
wartość tworząca i kształtująca człowieka (Frankl, 1998; Romanowska-A
akomy,
1996). Wymiar duchowy określany przez Popielskiego (1996; por. te\
: Buksik, 2003)
jako wymiar noetyczno-duchowy jest specyficzną właściwością człowieka. Jest to
wymiar konstytuowania się  ja podmiotowo-osobowego, świadomego,
decydującego, otwartego, egzystencjalnie anga\
ującego się, będącego podmiotem i
współautorem własnej biografii, tworzącego i uczestniczącego w \
yciu społecznym i
kulturowym, zdolnym do aktów moralnego uszlachetnienia siebie. Jest to wymiar
umo\
liwiający podmiotowe realizowanie planów \
yciowych, zdrowego sposobu
\
ycia, nastawień na cel i wolitywnych decyzji, intuicji twórczej i dą\
eń intelektualno-
poznawczych, moralno-etycznych i odniesień i funkcji sumienia. Jest to równie\

wymiar aktów miłości, przekraczających biopsychiczne uwarunkowania, dzięki
czemu miłość mo\
e osiągnąć optimum swego skutkowania, rozwoju i zaistnienia.
Wymiar, w którym uczucia, cierpienie, marzenia, tęsknoty, moralne decyzje itp.
prze\
ycia zyskują właściwe dla siebie zapodmiotowienie i mo\
liwość
aktywizowania. Jest wymiarem mo\
liwości ukierunkowania
i odniesień intencjonalnych  ku komuś lub  ku czemuś, krótko mówiąc ku
wartościom. Jest to wymiar wyra\
ający specyficzną antropo-psycho-duchową
właściwość egzystencji. Jest to wymiar egzystencji głęboko mieszczący się w
perspektywie psychologiczno-moralnej. Wymiar, który wyznacza oraz kieruje
ludzkie pragnienia oraz dą\
enia ku wy\
szym wartościom często niewidzialnym w
wymiarze biologicznym czy psychicznym.
Wielowymiarowość koncepcji człowieka pozwala na dokonywanie głębszych
refleksji nad ludzką egzystencją, a nie tylko odnoszenie jej, a czasami nawet
redukowanie do biopsychicznych nośników. To umiejętność zobaczenia człowieka w
 6
jego wymiarze duchowym, który pozwala mu rozwijać się i budować osobowość w
pełni dojrzałą.
2. Rozumienie duchowości
Współczesna refleksja nad relacją pomiędzy psychologią a duchowością
przebiera ró\
ne formy przemyśleń. Z jednej strony mówi się, \
e nie ma pomiędzy
tymi dziedzinami \
adnej relacji, gdy\
jest to inny świat, inny język opisu, inna
metodologia badań. Z drugiej strony dziedziny te prezentuje się na zasadzie
antagonizmu mówiąc, \
e chocia\
obie zajmują się człowiekiem to jednak jedna czyni
to z pozycji zewnętrznej druga z wewnętrznej. Jest jeszcze stanowisko, które ukazuje
pomniejszenie roli duchowości w \
yciu człowieka. Podkreśla się w nim, \
e
duchowość nie zmienia człowieka i nie wpływa pozytywnie na jego \
ycie.
Jednocześnie to duchowość jest tą sferą, która wprowadza człowieka w kompleksy,
rodzi strach przed \
yciem. Ukazuje te\
duchowość jako zjawisko dotyczące starości.
Wydaje się, \
e nale\
y unikać w patrzeniu na duchowość pryzmatu, który
mo\
emy określić pewnego rodzaju  eskapizmem , czyli unikaniem problemów
nurtujących ludzi i uciekać od tematyki czasami \
ycia codziennego. Mo\
e w refleksji
nad duchowością warto przyjąć zasadniczą myśl psychologii transpersonalnej, która
w swoich zało\
eniach zakłada, \
e nale\
y próbować zrozumieć uniwersalne
doświadczenia człowieka. A jak się wydaje duchowość, doświadczenie duchowe jest
właśnie takim uniwersalnym doświadczeniem człowieka.
Zagadnienie duchowości człowieka jest trudne do bezpośredniego
uchwycenia za pomocą jednoznacznych pojęć. Jest to wymiar wymykający się
intelektualnemu poznaniu, choć często interpretowany na bazie ró\
nych myśli
filozoficznych, społecznych czy te\
psychologicznych. W potocznym rozumieniu
sfera duchowości jest często uto\
samiana z religijnością. Duchowość to
poszukiwanie świętości, przestrzeganie zasad moralnych oraz realizowania ich w
swoim \
yciu. I chocia\
jest to pojęcie szerokie i wieloznaczne, to w myśli
chrześcijańskiej, odnosi się pojęcie duchowości do wymiaru personalistycznego oraz
społecznego. Na gruncie psychologii transpersonalnej, a przede wszystkim w
 7
poglądach A. Maslowa, odnajdujemy rozumienie duchowości uto\
samianej z
osiąganiem dojrzałości poprzez stopniowy rozwój hierarchii potrzeb w takim
kierunku, aby nie dominowały w niej potrzeby typu podstawowego, wymuszanego
przez fizyczność i emocjonalność, a pojawiały się potrzeby wy\
szego rzędu,
związane z dobrem, wykraczaniem poza siebie, altruizmem, potrzebą twórczości.
Dojrzałość ta charakteryzuje się stabilnością zasad moralnych i systemu wartości
(Płu\
ek, 1991; Borutka, 2006). Duchowość, jak pisze P. Socha (2000), to pojęcie
wielowymiarowe, obejmujące pogłębione \
ycie religijne, określony światopogląd jak
i kompetencje intelektualne do rozeznania oraz rozumienia siebie i świata oraz
posiadanie świadomie i dobrowolnie kształtowanego wymiaru moralnego. To
pewnego rodzaju zdolność człowieka do pogłębionej refleksji nad własnym bytem,
posiadanie samoświadomości siebie i swojego postępowania równie\
w płaszczyz
nie
\
ycia duchowego. M. Dziewiecki (1998) definiują duchowość jako sferę
funkcjonowania człowieka, w której dokonuje się poszukiwanie odpowiedzi na
pytanie o sens ludzkiego \
ycia, jego cele i pragnienia. Dojrzała duchowość jest
głównym systemem sterującym \
yciem człowieka. Człowiek dojrzały duchowo jest
człowiekiem wolnym, zdolnym do dokonywania wyborów w oparciu o wy\
sze
wartości, jest zdolny do wychodzenia poza własną korzyść. Z rozwojem duchowym
nieodłącznie łączy się rozwój etyczny, moralny, religijny, posiadanie czułego
sumienia, zdolność do zadośćuczynienia.
śycie duchowe, które mo\
e być obserwowalne przez psychologa jest
rzeczywistością prze\
ywaną oraz wyra\
aną w ludzkich zachowaniach, postawach,
sposobie myślenia czy te\
konkretnych działaniach. To co jest obserwowalne mo\
e, a
nawet powinno być poddane ogólnie mówiąc refleksji. Refleksja ta mo\
e być tak\
e
psychologiczna i będzie opierać się na ludzkiej rzeczywistości konkretnego
doświadczenia duchowego, odczuć, uniesień czy prze\
yć (Jean-Fran�ois Catalan,
2007)
W wielu publikacjach jest ukazywana i wyodrębniana sfera duchowa
człowieka, mowa jest o duchowym rozwoju człowieka, o inteligencji duchowej, o
duchowych potrzebach człowieka, o psychologii doświadczeń duchowych,
duchowość rozumiana jako poczucie, jako sens istnienia. Bardzo szerokie rozumienie
 8
oraz prowadzone badania psychologiczne dotyczą duchowości w kontekście
zdrowia psychicznego (Romanowska-A
akomy, 1996; Pietrasiński, 1990; Wulff, 1999;
Prusak, 2006; Heszen-Niejodek, Gruszczyńska, 2004, Griffith, J. L, Griffith M. E,
2008). Bardzo ciekawe i interesujące badania przedstawia Krok pomiędzy
duchowymi wymiarami a stylami radzenia sobie w sytuacjach stresowych (Krok,
2008).
W myśli Chaim (2002) odnajdujemy przekonanie, i\
nale\
y mówić o relacjach
między religią a duchowością, rozwojem religijnym a duchowym, lecz nie
uto\
samiać czy te\
nie u\
ywać pojęć tych zamiennie. Istnieje, bowiem istotna ró\
nica
pomiędzy pojęciami  religia i  duchowość , przynajmniej w odniesieniu do
problemów pacjentów.
Sfera duchowości, jak mo\
na się domyślać, jest trudna do badania czy
pomiaru za pomocą narzędzi psychologicznych. Dlatego nale\
y z cała siła podkreślić
próbę skonstruowania i pokazania takiego narzędzia przez Heszen-Niejodek (2004).
Autorka uwa\
a, \
e duchowość, choć trudna do uchwycenia jest atrybutem ka\
dego
człowieka i mo\
na ją badać, tak jak wiele innych konstruktów teoretycznych w
psychologii. Duchowość zdaniem autorki,  jako konstrukt psychologiczny
odpowiada za specyficzny sposób funkcjonowania osoby ludzkiej, obejmującego
zarówno aktywność obserwowalną, jak i doświadczenie wewnętrzne (Tam\
e, s. 21).
Nale\
y równie\
podkreślić, \
e duchowość przez wielu psychologów bardzo
często rozpatrywana jest w dwóch nurtach. Z jednej strony duchowość uto\
samiana
jest z religią, natomiast z drugiej strony, nale\
y oddzielić pojęcie religijności i
duchowości. W tym drugim wypadku duchowość jest rozumiana jako indywidualne
i osobiste doświadczenie człowieka, a religia traktowana jest jako fenomen społeczny
oraz zinstytucjonalizowany. Jednocześnie przyjmuje się, \
e istotę duchowości
stanowi transcendencja rozumiana jako wykroczenie poza ja realne. Duchowość
bywa równie\
określana w relacji do świadomości. W rozwa\
aniach nad
duchowością odnajdujemy równie\
próbę ukazania tej sfery w trzech wymiarach,
jako duchowość teoretyczną, duchowość naturalistyczna oraz humanistyczną.
Wspólnym jest przekonanie, \
e duchowość jest konstruktem zło\
onym i
wielowymiarowym (Prusak, 2006).
 9
3. Refleksja końcowa
Jedną z istotnych cech duchowości jest fakt, \
e jest to sfera, w której znalez
ć
mo\
na odpowiedz
na pytanie o sens \
ycia. Budowanie sfery duchowej jest
warunkiem, który sprawia, \
e człowiek jest zdolny do twórczego, konstruktywnego
\
ycia, przeciwstawia się działaniom destrukcyjnym. Rozwój duchowy jest związany
z rozwojem hierarchii wartości. Natomiast człowiek etyczny, \
yjący zgodnie z
hierarchią wartości to człowiek rozwijający sferę ducha. Poprzez stopniowy rozwój
hierarchii wartości, świadomy wysiłek porządkowania etycznego i moralnego
swojego \
ycia człowiek osiąga rozwój duchowy. Równie\
sfera odpowiedzialności
za własne czyny i zdolność do przyjmowania odpowiedzialności za innych jest
istotnym elementem, gdy poruszamy zagadnienie duchowego wzrostu i rozwoju.
Człowiek rozwijający się w sferze duchowej to człowiek dojrzały. Zdolny do
przyjęcia na siebie odpowiedzialność za własne niepo\
ądane czyny, zdolny do
zadośćuczynienia oraz zdolny do oderwania się od niszczącego poczucia winy.
Jednocześnie człowiek rozwijający się duchowo nie ucieka od rzeczywistości oraz
jest zdolny do zobaczenia siebie swojego \
ycia w prawdzie. Przyjęcie i
zaakceptowanie sfery duchowej człowieka pozwala zobaczyć całość osobowości
człowieka, która wykracza poza granice cielesności i konkretnych potrzeb oraz
psychiki. Poprzez duchowość człowiek jest wstanie w sposób wyjątkowy i
niepowtarzalny przezywać świat i siebie samego oraz to wszystko, co go otacza i
tworzy. Mo\
e jednocześnie zagubić radość \
ycia, nie czuć się spełnionym czy te\

poczuć zagubienie własnej to\
samości, kiedy dochodzi do kryzysu w płaszczyz
nie
duchowej. Dlatego jak się wydaje nale\
y mówić o płaszczyz
nie duchowej człowieka,
która jest jego siłą w pełnym rozwoju osobowości.
W moim przekonaniu choć trudno jest sprowadzić sferę \
ycia duchowego
oraz doświadczenia duchowe człowieka do wymiaru psychologicznego, co próbuje
się w jakiś sposób dzisiaj czynić, to trzeba sobie uświadamiać, i\
człowiek relacje do
Boga, relacje do innych ludzi, równie\
te z pogranicza ducha, które trudno nazwać i
dookreślić, prze\
ywa tak\
e na płaszczyz
nie psychicznej.
 10
Bibliografia:
Borutka, T. (2006). Kryzys duchowy we współczesnym świecie jako problem religijno-
moralny. Seminare, 23, s. 181-194.
Buksik, D. (2003). Wra\
liwość sumienie. Studium psychologiczne. Warszawa: Wyd.
CMPPP.
Catalan, J. F. (2007). Duchowość a psychologia. Kraków: Wyd. eSPe.
Chaim, W. (2002). Koncepcja rozwoju religijnego. W: J. Makselon (red.). Studia z
psychologii rozwoju (s. 9-53). Kraków: Wyd. WN PAT.
Dziewiecki, M. (1998). Duchowość i religijność a profilaktyka uzale\
nień, Świat
Problemów, nr 5, s. 41- 44.
Frankl, V.E. (1998). Homo patiens. Warszawa: Wyd. PWN.
Frankl, V.E. (1984). Nieuświadomiony Bóg. Warszawa: Wyd. Instytut Wydawniczy
PAX.
Griffith, J. L, Griffith M. E. (2008). Odkrywanie duchowości w psychoterapii. Wyd. WAM.
Heszen-Niejodek, I., Gruszczyńska, E. (2004). Wymiar duchowy człowieka, jego
znaczenie w psychologii zdrowia i jego pomiar. Przegląd Psychologiczny, Tom 47,
nr 1, s. 15-30.
Kawula, A (2007). I ty mo\
esz zostać psychologiem. Charaktery, czerwiec 2007, s. 36-40.
Krok, K (2008). The role of spirituality in coping: Examining the relationships between
spiritual dimensions and coping styles. Mental Health, Religion & Culture,
Volume 11, Issue 7, November 2008 , pp. 643  653.
Krzemionka, D (2007). Święty dzień siódmy. Charaktery, czerwiec 2007, s. 10-16.
Kierkegaard, S. (1995). Bojaz
ń i dr\
enie. Choroba na śmierć. Warszawa: Wyd. PWN.
Opoczyńska, M. (1994). Mo\
liwości i granice podmiotowego stawania się człowieka chorego
na schizofrenię. W: A. Gałdowa (red.) Psychologia osobowości i antropologia
filozoficzna. Psychologiczna i filozoficzna problematyka podmiotu, (s. 107-125),
Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego MCXLI. Prace
Psychologiczne. Zeszyt 11 , Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Ostrowska, K. (1998). Wokół rozwoju osobowości i systemu wartości. Warszawa:
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN.
Pietrasiński, Z. (1990). Rozwój człowieka dorosłego. Warszawa: Wyd. Wiedza
Powszechna.
Płu\
ek, Z. (1991). Psychologia Pastoralna. Kraków: Wyd. Instytutu Teologicznego
Księ\
y Misjonarzy.
Popielski, K. (1996). Człowiek egzystencja podmiotowo-osobowa. W: K. Popielski (red.).
Człowiek  Wartości  Sens. Studia z psychologii egzystencjalnej, (s. 25-47). Lublin:
Wyd. KUL.
Prusak, J. (2006). Religia i duchowość w psychoterapii. W: St. Głaz (red.). Podstawowe
zagadnienia psychologii religii (s. 423-447). Kraków: Wyd. WAM.
 11
Romanowska-A
akomy, H. (1996). Psychologia doświadczeń duchowych. Warszawa:
Wyd. Eneteia.
Socha, P. (2000). Duchowy rozwój człowieka. Fazy \
ycia, osobowość, wiara, religijność.
Kraków. Wyd. UJ.
Wulff, D.M. (1999). Psychologia religii. Klasyczna i współczesna. Warszawa Wyd.
Szkolne
i Pedagogiczne.
Zdybicka, Z.(1983). Religia a osobowy model kultury. W: B. Bejze (red.). W kierunku
religijności, (s. 284-285). Warszawa: Wyd. ATK.