Religia patriarchów



Protoplaści starożytnych pokoleń izraelskich  Abraham, Izaak, Jakub, 12 synów Jakuba.



Zajmują 39 rozdziałów w księdze rodzaju – określenie początków Izraela i wierzeń związanych z El’em



Biblia podaje: Abraham w Kanaanie 2091 p.n.e., rodzina Jakuba w Egipcie 1876 p.n.e., wyjście z Egiptu 1446
p.n.e.



Historycznie epoka łączona z migracja Amorytów ok. XIX wieku p.n.e. po badaniach archeologicznych
przesunięta na XIII/XI w. p.n.e.

 Fakty znane z biblii



Patriarchowie jawią się jako prefiguracje późniejszych izraelitów i ich sąsiadów. Eponimy wiązane z
miejscowościami należącymi do królestwa Judy  dzieje grup społecznych identyfikujących się z nimi



Przekaziciele tradycji religijnej  Abraham ok. XIII wieku p.n.e., pół nomad, wędrujący z inspiracji
religijnych (nakaz El’a) od Ur do Kanaanu, ziemi obiecanej przez Boga. Tradycja kapłańska z II świątyni
przedstawiała go jako wędrowca wskazującego modelowa drogę z Babilonu do Izraela

 Religijność połączona z rodzinami, a nie z plemionami.



Posiadanie wspólnego bóstwa, które troszczyło się o nich i zapewniało potomstwo i ziemię. Nazywano je
bogiem mojego/twojego ojca, rożne imiona, zawsze z członem El



Brak wyłączności oddawania czci ich bóstwu rodzinnemu  monolatria



Prosty kult, którego centralnym elementem były ofiary ze zwierząt składane przez ojca klanu na cześć ich
własnego bóstwa



Nie wiązali kultu ze ściśle określonymi świętymi miejscami czy porami  rolniczo- wędrownicze życie



Pierwsze historyczne ślady tej wspólnoty poświadczone z inskrypcji na steli Merneptaha (1207 p.n.e.)



Izraelici swój rodowód wiążą z Transjordanią i Aramejczykami



Przetrwanie zawdzięczają oddaleniu od głównych szlaków handlowych i zawiązaniu przymierza z populacja
Efraima i Beniaminam przy zachowaniu starych więzi rodowych



W nowych szczepach zbiorowości, które określa się mianem Izraela. Z czasem pod ta nazwa, zaczęła
występować cala wspólnota, a Jakub-Izrael stał się jej ojcem

Religia okresu wyjścia

 Jedynym źródłem o tym wydarzeniu Biblia



Cześć proto-Izraelitów w Egipcie za Ramzesa II w XIII w. p.n.e. reszta pozostała w Kanaanie  Wyjście
nastąpiło za Ramzesa III ok. 1175 p.n.e.  poł. XII p.n.e. zasiedlenie Kanaanu. Migracja zapewne
rozciągnięta w czasie i różnymi drogami (niekoniecznie Synaj)



Na religijności proto-Izraelitów wpływ Mojżesz. Mówi o nim tylko Biblia brak historycznych wzmianek.
Ukazywany jako natchniony pasterz, zwiastun zbawienia, wybawca. W tradycji deuteronomicznej zwany
prorokiem. Tradycja kapłańska ukazuje jako jedynego rozmówce z Jahwe i pośrednika



Pod wpływem Mojżesza przemiany religijne spowodowały transformacje społeczną  niewolnicy
wyzwolicielami



Ukazał im dawnego rodzinno-klanowego Boga jako tego, który jest w stanie o ile mu zawierzą wyprowadzić
ich z niewoli. Bogiem tym miał być Jahwe



Jego imię przejęte prawdopodobnie od Kenitów (Madianitów), łączyły z nimi Mojżesza związki: przebywał
jakiś czas, wybrał żonę, Oni byli wcześniej czcicielami Jahwe.



Od teraz jego opieka nie obejmowała tylko rodziny/ rodu lecz większą grupę.



Okazywana pomoc była długofalowa bo wyzwalanie z ucisku było procesem: zawiązania więzi plemiennych,
pokonania przeszkód naturalnych.



Kulminacyjnym momentem wędrówki przymierze pod Synajem W zamian za opiekę bóstwa lud
zobowiązał się do oddawania mu czci i absolutnego zawierzenia oraz lojalności, obejmujące życie moralne
jednostki i całej społeczności, wyraz w dekalogu.



Później stały się norma konfederacji izraelskiej, której członków nazywano bliźnimi



Na pustyni wyłoniły się instytucje i rytuały związane z kultem:



- namiot spotkań i przechowywana w nim arka przenośne sanktuarium



Zmiany w organizacji społecznej i stworzenie gradacji w sferze religijnej:



Jahwe nie wchodził w bezpośredni kontakty z jednostkami jak za patriarchów lecz zwraca się przez
Mojżesza



tradycja mojżeszowa domaga się od wyznawców zaangażowania w realizacje wymagań natury
społecznej, politycznej i etycznej  oddzielenie się jego grupy, nabywanie przez nią cech własnych,
odrębność religijna



Religia okresu zasiedlania Kanaanu – Okres sędziów XIII do X p.n.e



Głównym źródłem Księgi Jozuego i Sędziów



Sędziowie – charyzmatyczni przywódcy (hebr. Szofetim), którzy powoływanie byli w celu obrony szczepów
zagrożonych niebezpieczeństwem najazdów.



Biblijny Izrael wyłonił się z mieszaniny ludów zamieszkujących Kanaan na początku epoki żelaza. Wśród
nich uchodźcy z Egiptu (potomkowie) z własnym opiekuńczym bóstwem Jahwe. Od nich przejmował je
niejednorodny lud nazwany Izraelem



Podstawowym trzonem Efraimici, Beniaminie, Manassesici później dołączyły inne szczepy tworząc
konfederacje 10 plemion północnych



Na południu ludność przemieszana i nie połączona z konfederacja – związek miast amoryckich



Podbój tych terenów nie przez podbój, a raczej, pokojowa infiltracja, powstanie wieśniaków.



Brak pewności czy to jahwizm zainspirował owe zmiany czy wyłonił się z nich.



Podbój możliwy dzięki 2 technologiom: 1) budowie cystern do przechowywania wody 2) tworzenie upraw
na zboczach w tarasach., również słabsze wpływy Egiptu na tych terenach,



Tutejsza ludność zorganizowana w wioski o podobnych cechach dotyczących planu domów, rozplanowania
terenu, ekonomiki rolnej. Osady były jednostkami zwartymi, samodzielnymi. Osady nie dążyły do trwalej
integracji



Jednostka ekonomiczno-spoleczna była rodzina, określana beit-aw – dom ojca. Składało się na nie
małżeństwo, dzieci oraz ich małżonkowi, niewolnicy i obcy. Na czele domu ojciec. Domy tworzyły rodzinę
zwaną miszpacha - klan. W jej obrębie nie tyle spokrewnione rodziny co raczej te, które objęte były jedna
struktura ochroną

 Klany z jednego terytorium zorganizowane były w szczepy, nazwy od zamieszkiwanego obszaru.



Władza plemienna to starszyzna złożona z przywódców rodzin, w chwilach zagrożenia powoływała
jednego dowódcę. Po pokonaniu wroga jego mandat gasł.



Nadal czczono El’a. pod wpływem przybyszów z Pd. czczących Jahwe dokonało się utożsamienie z nim El’a.
Zbliżenie domu Judy z plemionami PN. ok. X p.n.e. za Dawida



Panował system teokratyczny – chronił plemiona przed instytucjonalną centralizacją. Tylko Bóg panował
nad nimi, wojny przez nie prowadzone były jego wojnami.



Okazywana mu wierność miała być zarazem rękojmia ich bezpieczeństwa i pomyślności.



Fragm. księgi Sędziów o Gedeonie gdy Anioł Jahwe zlecił mu zburzenie świątyni Baala i reakcji
mieszkańców świadczy ze wśród Izraelitów jahwizm nie był rozpowszechniony.



Istniały lokalne sanktuaria, najczęściej plemienne (Sychem, Szilo, Betel) prócz nich Wyżyny (bemot) na
których ustawiano ołtarze oraz stele (macewy) i drzewa (aszery) – symbole bożej obecności. Oddawano tam
cześć rożnym bogom.



Z czasem wyżyny uznane za zagrożenie dla jahwizmu gdyż stały się uosobieniem synkretyzmu, przeciwwagą
w drugiej Polowie XI p.n.e. ponadplemienne sanktuarium w Szilo później spalone.



Oprócz sanktuariów plemiennych również domowe.



Do VIII p.n.e. utrzymywał się synkretyzm baalizmu i jahwizmu.



Okres 12 pokoleń XI – VI p.n.e.

 Informacje z 1-2 Samuela i Królewskiej



Pod koniec XI p.n.e. załamanie się teokratyzmu i powstanie monarchii  wybieralny król, namaszczenia
elekta dokonywał prorok



Utrzymywano, że krajem rządzi Jahwe ale król jest jego substytutem, w sposób widzialny reprezentujący,
zwłaszcza wobec krajów ościennych. Konieczność wyboru podyktowania potrzeba przeciwstawieniu się
zagrożeniu ze strony Filistynów.



Saul  wprowadził pluralizm kulturowy i religijny, ustalił jahwizm religia państwową, obowiązująca przede
wszystkim wojskowych, wymagano od nich rytualnej czystości, zabierali ze sobą arkę przymierza.



Dawid  zajęcie Jerozolimy n terenie Judy, uczynił z niej stolice, sprowadził tu arkę czyniąc również
religijnym centrum, pozwalał czcić różnych bogów z centralnym kultem Jahwe sprawowanym w

Jerozolimskim sanktuarium. Zaszczepił idee trwałości jego dynastii i adopcji króla przez Jahwe., praw do
powszechnego panowania i do funkcji kapłańskich.



Salomon  zbudował państwowe sanktuarium ku czci Jahwe, uwierzytelnił ideologie królewską i drugą
Syjonu – eksponującą religijne znaczenie Jerozolimy (jedno ze wzgórz miał obrać Jahwe na siedzibę)

 Fundamentem wiary obietnice Jahwe dane Izraelowi



Novum pojawienie się królestwa jako instytucji sakralnej wpisanej w teologie jahwistyczną. Symbol
ciągłości i trwania przymierza z Jahwe.



Świadectw archeologiczne zaprzeczają istnienia w XI i X p.n.e. istnienia scentralizowanej monarchii.
Odkrycie kamienia z Tel Dan z inskrypcja z XI p.n.e. poświadcza istnienie domu Dawida.

 Początki opowieści o monarchii:



Zrodziła się pod Koniec IX p.n.e.



Główny bohater Dawid, zaskarbił sobie u mieszkańców wyżyn judzkich uznanie stal się ich obrońca. Z
przywódcy rabusiów (apiru) został obwołany w Hebronie, przez starszyznę wodzem-królem, pod którego
wodzą Jerozolima w X p.n.e. odbita z rak Jebusytów.



Po 100 latach od jego śmierci powstało tu królestwo Judy. Jerozolima najsilniejsza forteca, ośrodek
ceremoniału i władzy. Rozwój zawdzięczała oddaleniu od szlaków i centrów władzy na nizinach



Dawid w okresie żelaza stworzył na wzgórzach Judei nowy podmiot polityczny, dając początek dynastii
rządzącej ok. 400 lat.



W ta opowieść wpleciony watek o Saulu pierwszym namaszczonym królu przez ostatniego sędziego Samuela.
Pojawia się gdy izraelici pokonani przez Filistynów. Starszyzna poprosiła o wyznaczenie króla. Brak
wzmianek historycznych o nim. Według Biblii rządził w X p.n.e. nad całym Izraelem i wywodził się spośród
Beniaminów, miejscem działalności jego północna wyżyna. Nie rządził calym Izraelem a ziemiami
szczepowymi Beniaminitów. Różniło się od judzkiego.



Północ centrum w Sychem, południe centrum w Jerozolimie



Poprawienie warunków w dawnych dominium Saula za wnuka Dawida Roboama w Biblii negatywnie 
kwitło za niego bałwochwalstwo, budowano w judzie wyżyny i stele oraz szery, nierząd sakralny. Kara za to
miał być najazd Szoszonka władcy Egiptu



Po tym role się zmieniły i dominowało południe.



Pod koniec X p.n.e. koncepcja wspólnej tożsamości ludu Izraela od 12 pokoleń.



Wylania się nowe centrum administracyjne na północy – Samaria za dynastii Omriego w IX p.n.e., następcą
Achab syn.



Religia proroków od monarchii do 586 p.n.e. (okres I świątyni)

 Biblia przedstawia jako okres podzielonego królestwa na Izrael (północ) i Judę (południe)
 Doprowadziło to do osłabienia jahwizmu.



Odpowiedzialność za podtrzymywanie i jego rozwój spoczywała nie na monarchach, a na charyzmatycznych
przywódcach duchowych zwanych prorokami (roe, choze, nawi)

 Pod ich wpływem jahwizm stał się czystym monoteizmem.



Zagrozenie dla jahwizmu (wg. Biblii) za czasów króla Achaba

(IX p.n.e.) sojusz Izraela z Tyrem, poślubił

tamtejsza księżniczkę Izebel, na dworze w Samarii rozpowszechnił się kult bóstw Baala-Melkarta i Aszery.
Dążyła do zastąpienia nimi oficjalnego kultu Jahwe.



Król pozostawał osobiście przy jahwizmie, nie mógł przeciwstawić się nowej religii, obawiając się zachwiania
stabilności. Postawa Izraelitow podzielona.



Izebel widząc sprzeciw proroków wystąpiła przeciw nim



Micheasz  przepowiedział w imię Jahwe upadek królestwa Izraela



Eliasz i jego następca Elizeusz prorocy żyjący w IX p.n.e. zwolennicy czystego jahwizmu, gotowi do
świętej wojny z pogańskim państwem, głosili ze złamanie przymierza z Jahwe domaga się krwawej odpłaty, z
tego powodu miało dojść do upadku dynastii Omry



Jehu z poparciem wojska dokonał zamachu stanu i przejął rządy.



Prorocy IX p.n.e. przyczynili się do uratowania jahwizmu i rozbudzenia patriotyzmu.



Za normatywne uznawali tradycje instytucje zgodne z pierwotnym porządkiem Izraela.



Wspierały ich ugrupowania rechabitów i nazarejczyków  tworzyli związki nawiązujące do
koczowniczej tradycji, powstrzymując się od pracy na roli i picia wina. (Nazarejczykami nazywano
później mężczyzn poświęcających się Bogu przez specjalny ślub.)



Amos i Ozeasz VIII p.n.e. zareagowali na patologie życia społecznego, moralnego i religijnego,



domagali się sprawiedliwości i obrony uciśnionych, nadając swym zadaniom boski autorytet. -Zasady
regulujące życie społeczne wywodzili z zapomnianego prawa przymierza



Domagali się zastąpienia czystego rytualizmu w czynnościach kultowych pogłębionym życiem
religijnym i bezwzględnym zaufaniem do Jahwe.



Odrzucali pogląd, ze pozycja Izraela jako ludu wybranego opierała się na pokrewieństwie ziemi i kulcie
oraz, ze przymierze zobowiązywało go na przyszłość.



Widzieli podstawę istnienia Izraela łaskawości Jahwe i uroczystej zgodzie na uznanie jego najwyższej
władzy w odrzucenie wszystkich innych bogów i ścisłym przestrzeganiu jego prawa w życiu
publicznym i prywatnym



Przepowiadali nadejście Dnia Jahwe i wymierzenia kary za odstępstwo od Boga



Przepowiadali okazanie przez Jahwe miłosierdzia w postaci przywrócenia obiecanej ziemi i ponownych
zaręczyn z nim ale po katastrofie pastwa północnego, która nadeszła w 722 p.n.e. z rąk Asyrii



Źródła historyczne podają ze w połowie IX p.n.e. Izrael był potężny w regionie. Juda rządzona przez Jozafata
była wasalem Izraela. Za rządów jego syna Jorami poślubiony księżniczce Atalii córce Achaba, wchłonął
Jude. Nie władali nim potomkowie Dawida lecz Omriego, stolica nie była Jerozolima lecz Samaria.



Po zniszczeniu Samarii w 722 p.n.e. przez Asyryjczyków, w Jerozolimie okres prosperity. Stała się wasalem
Asyrii co stymulowało jej rozwój. Stymulowali go tez uchodźcy z państwa północnego, przynosząc własne
tradycje dynastyczne związane z królem Saulem.



Podjęto wiec próbę połączenia dwóch tradycji w jedna, która stawała się oficjalna historia dynastii. Akcent:
stolica świętym miastem, tron Jahwe, arka sprowadzona przez Dawida do Jerozolimy, Salomon budowniczy
świątyni, za czasów Ezechiasza chciano uczynić centrum religijnym.



Badania archeologiczne z okolic Jerozolimy pod koniec VIII p.n.e. świątynie których przestano używać.
Wiąże się z tym reforma Ezechiasza (opis Księga Królewska):

 Zlikwidowano i zniszczono sanktuaria
 Zakopano dawne przedmioty kultu
 Scentralizowanie religii państwowej w Jerozolimie.



Obejmowała także Zycie gospodarcze i polityczne



Celem wzmocnienie władzy królewskiej kosztem więzów klanowych



W sferze religijnej konsolidacji społeczeństwa zwłaszcza przybyłych z północy izraelitów.

 Nowa koncepcja zjednoczonego Izraela oparta na instytucji dynastii i świątyni.



Po śmierci Sargona II (705 p.n.e.) zdecydowana się na zerwanie więzów wasalnych, chęć przejęcia dawnego
królestwa Omrydów. Ufortyfikowana Jerozolimę i zawarto przymierze z koalicja antyasyryjska.



Nowy władca Asyrii Sancherib, stłumił powstania, pokonał Jude ale nie zdobył Jerozolimy (Anioł Jahwe zabił
wrogów śpiących pod murami), Judzie przyszło płacić duży trybut.



Juda była zrujnowana jednak zachowała się wiara w wybraniectwo Izraela, umiłowanie przez Boga dynastii
dawidowej, panowanie Jahwe z Syjonu.



Za syna Ezechiasza Manassesa odbudowanie Judy VII p.n.e.:



opracował nowa strategie gospodarcza: zorganizowanie sprawnej administracji i zagospodarowanie
terenów jałowych na pustyni Judzkiej i zakładania tam wiosek.

 wzorowa organizacja dworska
 handel międzynarodowy



Pomimo tego w epopei narodowej przedstawiany jako zły bo zarzucił reformę Ezechiasza, wpisujący się w
asyryjski model władcy, jego zasługi przypisane Salomonowi.



Zarzucono za niego model religijności, który w większym stopniu odwoływał się do idei sprawiedliwości.

Reforma Jozjasza



Nowa wielka reforma religijna, zapoczątkowana przez proroków Sofroniusza, Habakuka, Nahuma i króla
Jozjasza koniec VII p.n.e. zapobiegły upadkowi jahwizmu.



Oparta na odnalezionym kodeksie kultowym i etycznym, przez

kapłana Chalkiasza

w Świątyni

Jerozolimskiej w 622 p.n.e. (Biblia) uczyniono z niego konstytucje państwową. Stanowiło jadro księgi
powtórzonego prawa.



W sferze etycznej zaszczepiała idealizm społeczne, zalecając humanitaryzm, zwłaszcza wobec ubogich
i niewolników.



Wprowadziła zasadę odpowiedzialności indywidualnej



Zabraniała stosowania prawa krwawej zemsty,

 Szeroko prowadzona edukacja



Oczyszczono świątynię z przedmiotów pogańskich kultów



Zniszczono pogańskie sanktuaria i zwolniono ich kapłanów m.in. Betel założone przez Jeroboama I
króla północnego państwa - Izrael.



Nakazał poddanym świętowanie paschy z godnie z przepisami z księgi Przymierza



Zabronił działalności wróżbitom.



Ograniczył sprawowanie kultu do Świątyni Jerozolimskiej



W tym czasie Asyria chyliła się ku upadkowi. Na ratunek jej poszedł Egipt faraon Nechon.



Jozjasz próbował przeszkodzić im jednak poniósł klęskę.



Wraz z jego śmiercią w Judzie przestano Wierzyc w powrót wielkiej monarchii izraelskiej i zaczęto ja
przesuwać w czasy eschatologiczne.



Powróciło również przekonanie o bezwarunkowym bezpieczeństwie dzięki przymierzu. Przeciwstawiał się
temu prorok Jeremiasz, który ostrzegał przed układami z Egiptem przeciw Babilonii, przepowiadał upadek
Jerozolimy, który dokonało się w 586 r. p.n.e.

 W historii deuteronomistycznej przypisano to Manassesowi