Podstawowe pojęcia

związane z badaniami

demograficznymi

1. Jednostki, cechy i zdarzenia

demograficzne

2. Źródła informacji demograficznej
3. Metody stosowane w demografii
4. Wybrane prognozy demograficzne

Jednostki, cechy i zdarzenia

demograficzne

Jednostki demograficzne

Jednostkami demograficznymi badania są osoby,
pary małżeńskie, rodziny i związane z nimi
gospodarstwa domowe:

Jednostki dzielimy na:
Proste – to osoby – nie podlegają podziałowi
Złożone – są to pary małżeńskie i rodziny –

składają się z kilku osób, między którymi
występują więzi

Podstawową jednostką w obserwacji i analizie

demograficznej jest osoba.

Cechy demograficzne

Cechy

Cechy człowieka będące przedmiotem badań demograficznych
dzieli się na:

Cechy absolutne – to właściwości, które posiada każdy człowiek

niezależnie od istnienia innych osób (płeć, wiek)

Cechy relatywne – to właściwości jednostek wynikające z

określonej sytuacji, w jakiej znajduje się względem innych osób
(m.in. stan cywilny, stosunek do głowy rodziny, wykształcenie)
– podlegają one zmianom w różnych stadiach życia człowieka

 
Minimum demograficzne – to trzy podstawowe cechy

socjodemograficzne: wiek, płeć, stan cywilny.

 

Jednostki demograficzne i ich cechy

Pary małżeńskie – jednostka złożona. Jej cechy
demograficzne:

Staż małżeński
Dzietność par małżeńskich
  Rodzina – podstawowa jednostka demograficzna, jednostka

złożona. Tworzą ją osoby spokrewnione lub spowinowacone,
które wspólnie mieszkają. W zbiorowości rodziny
wyróżniamy:

Rodziny biologicznie pełne – małżeństwa posiadające dzieci

lub bezdzietne

Rodziny biologicznie niepełne – rodzeństwa pozbawione

rodziców, jedno z rodziców z dziećmi

Zespoły rodzinne – utworzone przez r. biologiczne mieszkające

z dalszymi krewnymi oraz inne grupy osób spokrewnionych,
wspólnie mieszkających

(np. rodziny wielopokoleniowe, zrekonstruowane)
 

Gospodarstwa domowe – jednostka złożona o charakterze

ekonomiczno-społecznym

Tworzą ją osoby wspólnie mieszkające z reguły w jednym

mieszkaniu i tworzące wspólnotę gospodarczą

Cel funkcjonowania: zaspokojenie potrzeb tworzących je ludzi
 
Wyróżniamy trzy typy gospodarstw domowych:
Gospodarstwa domowe rodzinne – zespoły dwóch lub więcej osób

spokrewnionych, mieszkających razem i wspólnie się
utrzymujących

Gospodarstwa domowe osób samotnych
Gospodarstwa zbiorowe
 
Głowa gosp. domowego – osoba, która dostarcza całkowicie lub w

przeważającej części środków utrzymania dla danego
gospodarstwa domowego.

 

Poszczególne jednostki tworzą zbiorowości zwane populacjami.
Populację można wyodrębnić na podstawie wspólnoty
przestrzennej i czasowej. Do zbiorowości należeć będą osoby lub
ich zespoły, które w danym czasie mieszkają na określonym
terytorium.

 

Kohorta – podzbiorowość ludzka wyodrębniona ze zbiorowości na
podstawie zdarzenia demograficznego lub społecznego,
wspólnego wszystkim członkom podzbiorowości w ściśle
określonym miejscu i czasie, np.

Kohorty małżeńskie → zawarły małżeństwa w tym samym okresie
Kohorty osób, które rozpoczęły pracę zawodową w tym samym
okresie.

 

Kohorty, które zostały wyodrębnione na podstawie wspólnej daty
urodzenia nazywamy generacją.

Zdarzenia demograficzne

Małżeństwa, rozwody, urodzenia dzieci, migracje
- ich realizacja w pewnej mierze zależy od woli
człowieka i różnych okoliczności wpływających
na podejmowane przez niego decyzje, co
powoduje, że w przypadku niektórych osób
zdarzenia mogą nigdy nie wystąpić, natomiast w
przypadku innych osób realizują się wielokrotnie
→ mamy do czynienia z powtarzalnością zdarzeń.
Przy wielokrotnej realizacji zdarzeń wyróżnia się
poszczególnie ich kolejności.
Zgony – są to zdarzenia niepowtarzalne i
nieuniknione.

Tabela 1. Klasyfikacja zjawisk i zdarzeń demograficznych

oprac. na podstawie wykładów prof. A.

Szuman z AE Poznań

Lp.

Zjawisko

Zdarzenie

Symbol

1. Zawieranie

małżeństw

Małżeństwo bez rozróżnienia
kolejności
Małżeństwo k-tej kolejności

M

M(k)

2. Rozwiązywanie

małżeństw

Rozwód bez rozróżnienia
kolejności

Rozwód k-tej kolejności
Owdowienie bez rozróżnienia
kolejności

Owdowienie k-tej kolejności

Rd

Rd(k)

Ow

Ow(k)

3.

Rozrodczość,
rodność,

płodność

Urodzenie bez rozróżnienia

kolejności
Urodzenie k-tej kolejności

U

U(k)

4. Umieralność

Zgon

Z

5. Migracje

wewnętrzne

Przepływ ludzi ze wsi do miasta

6. Napływ ludności

Przyjazd bez rozróżnienia

kolejności
Przyjazd k-tej kolejności

N

N(k)

W analizie demograficznej wyróżniamy:
Badanie makrostruktur ludnościowych

Ujęcia badawcze, w których poszczególne zdarzenia

demograficzne przyporządkowane są odnośnym osobom, a
poszczególne zmienne tej jednostki rozpatrywane są w
sposób statyczny

Ujęcia te dominują we wszystkich badaniach masowych

zjawisk ludnościowych prowadzonych przez organy
statystyki państwowej

We wszystkich tych badaniach podstawową jednostką

statystyczną jest kobieta, która stała się symbolem rodziny
Badanie mikrostruktur ludnościowych

Ujęcia badawcze, w których podstawową jednostką jest

rodzina biologiczna i związane z nią gospodarstwo domowe

Cechą charakterystyczną tych ujęć jest przyporządkowanie

wszystkich zdarzeń rodzinie i rozpatrywanie tych zdarzeń w
ujęciu dynamicznym

Źródła informacji demograficznej

Podstawowych źródeł informacji o wielkości i strukturze
ludności dostarczają spisy ludności i ewidencja bieżąca
ludności.
Spis powszechny jest metodą gromadzenia danych
dotyczących ludności wyodrębnionego terytorium w
ustalonym momencie. Spis ten obejmuje całą ludność a
więc zalicza się do badań całkowitych. Wymóg ustalenia
momentu, do którego odnoszą się informacje nadaje mu
charakter statyczny.
W okresach międzyspisowych przeprowadzane są tzw.
mikrospisy (1984, 1995 w Polsce) przy pomocy metody
reprezentacyjnej(przeprowadzane na próbie, wyniki dla
całej zbiorowości). Na podstawie spisów można dokonywać
prognoz.

Cechy spisów (biuro statystyczne ONZ)

Centralizacja – spis przeprowadza rząd kraju, którego

mieszkańcy zostaną spisani i on też wyznacza odpowiednie
organy do realizacji spisu oraz opracowania zebranych
materiałów

Powszechność – spis powinien objąć wszystkich mieszkańców

bez opuszczeń i podwójnych ujęć

Imienność – spisaniu podlegają imiennie wszystkie osoby

zajmujące mieszkanie i tworzące gospodarstwo domowe

Jednoczesność – spisanie całej ludności następuje w

określonym momencie

Regularność i międzynarodowa porównywalność – spisy

należy przeprowadzać minimum raz na 10 lat w terminie
umożliwiającym międzynarodową porównywalność wyników

Statystyczne ujęcie wyników i zagwarantowanie tajemnicy

statystycznej – wyniki spisu muszą być opracowane
zbiorowo i publikowane według zatwierdzonych programów

Dziewiętnaście pytań programowych dla krajów europejskich podanych przez

Komisję Statystyczną ONZ

Cechy geograficzne:

Miejsce pobytu w trakcie spisu
Miejsce stałego pobytu
Charakter miejsca zamieszkania(wieś, miasto)

Informacje dotyczące gospodarstwa domowego

Stosunek do głowy gospodarstwa domowego
Rodzaj gospodarstwa domowego
Wielkość gospodarstwa domowego

Cechy osobiste

Płeć
Wiek
Stan cywilny
Obywatelstwo
Narodowość

Cechy ekonomiczne

Zawód wykonywany
Główne źródło utrzymania
Gałąź gospodarki
Stanowisko społeczne
Stosunek do pracy
Miejsce pracy

Cechy dotyczące wykształcenia

Poziom wykształcenia
Rodzaj wykształcenia

Ewidencja bieżąca

Ewidencja bieżąca różni się od spisu powszechnego tym, że nie jest

badaniem jednorazowym, lecz ciągłym wykonywanym stale.

Przykładowo urzędy stanu cywilnego notują urodzenia, zawarcia

małżeństw, rozwody, zgony.

  Pierwotnymi dokumentami są karty statystyczne:
Karty statystyczne małżeństwa
Karty statystyczne urodzonego dziecka
Karty statystyczne zgonu
  Cecha charakterystyczna: te same charakterystyki dotyczące osób np.:

imię, nazwisko, data urodzenia, miejsce zamieszkania. W karcie

statystycznej dziecka podana jest nawet godzina urodzenia, rodzaj

porodu, miejsce, numer kolejnego urodzenia.

 Karta statystyczna zgonu składa się z 2 części:

Wypełniana przez lekarza, charakterystyki jak w karcie małżeństw +

przyczyny zgonu
Wypełnia urząd stanu cywilnego
 Biura meldunkowe zajmują się ruchami wędrówkowymi a MSW

migracjami.

 

Rejestracja bieżąca należy do badań całkowitych.

Są jeszcze badania specjalne należące do
częściowych: retrospektywne i prospektywne:

Retrospektywne dotyczą zdarzeń z przeszłości.

Metoda anamnestyczna: respondenci udzielają
informacji z pamięci (kwestionariusz ankietowy
np.: badania umieralności, dzietności) Wadą jest
to, że polegamy na pamięci, więc mogą wystąpić
błędy. Wykorzystywane w analizie kohortowej.

Prospektywne dotyczą zdarzeń mogących

wystąpić w przyszłości przykładowo dotyczące
planów matrymonialnych i prokreacyjnych. Są to
projekcje, oczekiwania

Metody stosowane w demografii

Współczynniki demograficzne: podstawowym celem wszystkich badań i analiz

demograficznych jest wykrycie lub potwierdzenie prawidłowości zjawisk ludnościowych,
w analizie tej posługujemy się liczbami absolutnymi i względnymi.

 
Wielkości absolutne powstają w wyniku pomiaru statystycznego interesujących nas

zjawisk w określonej zbiorowości w różnych momentach lub okresach. Wielkości, które
charakteryzują stan badanych zjawisk w danym momencie noszą nazwę zasobów.

 
Wielkości dla pewnych okresów nazywamy strumieniami.
 
Liczby względne są to wzajemne relacje zasobów i strumieni. Możemy wyróżnić relacje:
Zasobu do zasobu, np. współczynnik feminizacji będący stosunkiem liczby kobiet do

liczby mężczyzn ( odwrotnie to współczynnik maskulinizacji)

Strumienia do strumienia, np. współczynnik dynamiki demograficznej, czyli iloraz

liczby urodzeń do liczby zgonów w tym samym okresie

Strumienia do zasobu, np. współczynnik urodzeń, małżeństw, rozwodów, itp.
 
Tak otrzymane wielkości noszą nazwę współczynników demograficznych. Większość

współczynników tworzona jest przez relacje strumienia do zasobów. Są to
współczynniki natężenia!

Współczynniki demograficzne

Ogólna postać współczynnika demograficznego:

W

t =

C

L

t

F

t

-

liczba określonego rodzaju faktów demograficznych w

danej zbiorowości w okresie t

C

– constans(1,100,1000 lub 10000)

Lt

– liczba osób w danej zbiorowości w czasie t

 

F

t

W analizie demograficznej wyróżniamy 2 kategorie
współczynników:
Współczynniki 1 kategorii to stosunek liczby
określonych zdarzeń demograficznych do liczby
ludności, która wcześniej tego zdarzenia nie
doznała, chociaż była narażona na ryzyko (np.
współczynnik małżeństwa odnosi się liczbę
małżeństw do osób stanu wolnego)
Współczynniki 2 kategorii - w mianowniku ułamka
występują zarówno ci, którzy nie doznali danego
zdarzenia jak i ci, którzy go doznali (np.
współczynnik dzietności to stosunek liczby urodzeń
do sumy liczb kobiet, które urodziły i nie urodziły).
Współczynniki demograficzne są najstarszą i
najczęściej stosowaną metodą demograficzną.

Ocena poziomu natężenia badanego zjawiska oparta na ogólnych
współczynnikach może powodować fałszywe wnioskowanie,
albowiem ogólne współczynniki demograficzne są kształtowane
bezpośrednio przez dwa czynniki:

• Natężenie badanych procesów w poszczególnych grupach wieku
• Przez strukturę ludności wg wieku w porównywanych okresach czy

rejonach.

 

Możemy uwzględnić 3 przypadki:

• Różnym strukturom ludności wg wieku odpowiadają różne poziomy

zjawisk w poszczególnych grupach wiekowych

• Takim samym strukturom ludności wg wieku odpowiadają różne

natężenia badanych zjawisk w poszczególnych grupach wieku

• Takie samo natężenie procesów w odpowiednich grupach wieku,

ale z różnymi strukturami wieku ludności.

Analiza wzdłużna i poprzeczna

Kohorta to podzbiorowość ludzka wyodrębniona ze zbiorowości na podstawie

zdarzenia demograficznego lub społecznego, wspólnego wszystkim członkom
podzbiorowości w ściśle określonym miejscu i czasie. Wyodrębnienia dokonuje
się celem obserwacji i analizy wyróżnionych podzbiorowości, poczynając od
wspólnego im zdarzenia.

 
Generacją natomiast nazywamy kohortę, której wspólnym zdarzeniem (dla

badanej zbiorowości) jest ich urodzenie.

 
Natężenie wyraża ogólny poziom zjawiska. Kalendarz to rozkład tego zjawiska w

czasie. Z obserwacją kohort wiąże się możliwość charakterystyki niektórych
zjawisk natężeniem i kalendarzem.

 

Analiza:

Poprzeczna wg generacji - polega na obserwowaniu zdarzeń, które nastąpiły w

danej populacji w określonym momencie lub przedziale czasu

Wzdłużna inaczej kohortowa polega na obserwowaniu zdarzeń, które zachodzą

w jednej generacji, tj. w zbiorowości osób urodzonych w tym samym roku w
ciągu całego okresu istnienia tej generacji.

Prognozy ONZ co do liczby ludności świata

Dokładna liczba ludności świata jest nieznana z uwagi na to,
że spisy ludności nie były wszędzie przeprowadzane. Liczba
ta jest wyliczana ze spisów i z współczynnika gęstości
zaludnienia (w roku 1800 spisy objęły zaledwie 1% liczby
ludności). W 1999 liczba ludności przekroczyła 6 mld, ale są
to szacunki.

 

Współczynnik gęstości zaludnienia obliczany jest jako
stosunek liczby ludności do powierzchni badanego
terytorium. Należy jednak odróżnić:

• Powierzchnia ogółem – obejmuje m.in. powierzchnie wód

wewnętrznych, gór, pustyń i innych obszarów niemożliwych
do zasiedlenia.

• Powierzchnię lądów
• Powierzchnie ziemi uprawnej

Liczba ludności świata w latach 1800-2150. Szacunki i projekcje

wg ONZ

Seria 1 – wysoki przyrost – zakłada, że w roku 2150 liczba ludności

wyniesie 28 mld – przy założeniu, że nie zmniejszy się dzietność w Azji i
Afryce.

Seria 2 – średni przyrost - zakłada, że w roku 2150 liczba ludności

wyniesie 11,5 mld.

Seria 3 – niski przyrost - zakłada, że w roku 2150 liczba ludności wyniesie

4,3 mld.