Rodziny w różnych kulturach
Rodzina- grupa jednostek związanych ze sobą przez więzy krwi, małżeństwo lub adopcję, tworząca jednostkę ekonomiczną, której dorośli członkowie ponoszą odpowiedzialność za wychowanie dzieci. We wszystkich znanych społeczeństwach istnieje jakiś system relacji rodzinnych , chociaż mogą one być różne. Podstawowym modelem rodziny w nowoczesnych społeczeństwach jest rodzina nuklearna, ale istnieje też wiele form rodziny poszerzonej.
Typy rodzin:
W różnych kulturach mamy do czynienia z różnymi modelami życia rodzinnego, któpre socjologia stara się uporządkować według kilku podstawowych typów. Pokrywają się one w dużej mierze z typologią małżeństwa, ponieważ w socjologii małżeństwo i rodzina są analizowane łącznie.
Za rodzinę w najwęższym tradycyjnym stopniu rozumieniu tego terminu możemy uznać kobietę i mężczyznę oraz ich dzieci zamieszkujących pod wspólnym dachem. Jest to tzw. rodzina nuklearna, zwaną też rodziną małą. W dzisiejszej socjologii za rodzinę uznaję się również takie mikrostruktury, w których nie ma dzieci lub jednego z rodziców, a które spełniają wobec swoich członków podobne funkcje jak rodziny rozumiane tradycyjnie.
Innym typem rodziny jest tzw. rodzina poszerzona, liczniejsza zwana także większą, do której obok heteroseksualnej pary i jej potomstwa należą dodatkowo inni krewni oraz rozgałęziona rzesza powinowatych. Mogą to być np. dwie rodziny nuklearne połączone domostwem (np. małżeństwa sióstr lub braci) lub rodziny nuklearne, w których w skład wchodzą dziadkowie i dzieci z własnym potomstwem. W pierwszym przypadku mamy do czynienia ze zmodyfikowaną rodziną poszerzoną, z drugim zaś z rodziną wielopokoleniową.
Wyżej wymienione typy występują w kulturach, w których mamy do cxzynienia z monogamią, a więc system dopuszczający związek seksualny jednego mężczyzny z jedną kobietą. Są to tym samym rodziny monogamiczne. Inaczej jest w kulturach poligamicznych, a więc w takich w których dopuszcza się związki jednego mężczyzny z wieloma kobietami-poliginia (występuje w 84% spośród 853 społeczeństw-badania Fishera), lub jednej kobiety z wieloma mężczyznami- poliandria ( występuje w dwóch ludzkich wspólnotach u Indian Tlingit z południowej Alaski i wśród tybetańskich Tre-ba, ludności mieszkającej koło Nepalu).
Obok systemów małżeńskich kryterium typologicznym mogą być systemy pokrewieństwa. Rodzina matrylinearna to taka, w której męskie potomstwo dziedziczy po matce (nazwisko, dobra materialne, itd.) ,a najważniejszym mężczyzną w rodzinie z punktu widzenia dziecka jest brat matki, pełniący rolę opiekuna. Dodatkowa rodzina taka może być matrylokalna (choć nie musi), co oznacza, że gospodarstwa domowe znajdują się w siedzibie matki. Z inną sytuacją mamy do czynienia w rodzinie patrylinearnej, w której potomstwo dziedziczy po ojcu biologicznym lub domniemanym i pozostaje pod jego opieką. Rodzina taka może być patrylokalna- gospodarstwo domowe w siedzibie ojca. W przypadku rodzin nuklearnych mamy do czynienia z neolokalnością, co oznacza iż nowo powstałe rodziny starają się o zdobycie nowej siedziby dla siebie i swojego potomstwa. Istnieją też społeczeństwa bilinearne, tzn. dziecko dziedziczy po ojcu jak i po matce. A także występuje bilokalne, tzn. że potomstwo zamieszkuje albo w domu ojca albo w domu matki w zależności od kultury i obyczajów.
Rodziny dzielimy również z uwagi na występujące w nich stosunki władzy, wyróżniając dwa typy podstawowe. Jednym z nich to rodzina matriarchalna, w której władzę sprawują kobiety. Istnieje spór czy występuje ona w rzeczywistości, czy jest ona typem hipotetycznym. Jedni twierdzą, że w kulturach tradycyjnych nawet o systemie matrylinearnyjm, kobiety dzierżą władzę w przypadku śmierci swojego męża, lub synów. Inni zaś twierdzą, że nawet jeśli kobiety tej władzy nie dzierżą, życie i tak jest zogniskowane wokół kobiecych spraw, a mężczyźni nie mają na nie większego wpływu. Rodziny takie noszą miano matrycentrycznych. Drugi typ to rodzina patriarchalna, w której władzę sprawują mężczyźni. Z patriarchalnym systemem władzy w rodzinie oraz patriarchalną kulturą, której wzorzec poprzxez męsko-centryczną rodzinę przenosi z pokolenia na pokolenie, walczy feminizm.
W pracach publicystycznych można się spotkać ze stwierdzeniem rodziny tradycyjnej. Zwykle pod tym stwierdzeniem kryje się rodzina patriarchalna i patrylinearna, która ukształtowała się w większości społeczeństw z kręgu kultury judeochrześcijańskiej, wpisując się na trwałe w tradycję będącą spuścizną rolniczego systemu gospodarczego. W przypadku polskiej rodziny pod stwierdzeniem rodziny tradycyjnej, mamy na myśli iż głową rodziny jest ojciec (mężczyzna), który zapewnia byt materialny, oraz reprezentuje interesy na zewnątrz rodziny, natomiast zadaniem kobiety jest zajmowanie się domem, rodzenie dzieci i opieka nad nimi. Ośrodkiem tej rodziny jest dom, a organizuje je cykl świąt o charakterze religijnym. Model ten choć ma wielu zwolenników, uległ degradacji pod wpływem obecnie pracy zarobkowej kobiet, oraz procesów emancypacyjnych.
Funkcje rodziny:
prokreacyjna- rodzina podtrzymuje biologiczną ciągłość pokrewieństwa i przyczynia się tym samym do podtrzymania trwałości innych, szerszych od niej ludzkości zbiorowych
wychowawczo-socjalizacyjną- rodzina zapewnia ciągłość kultury, jest bowiem pierwszym miejscem, w którym jednostka przyswaja sobie kulturowe dziedzictwo społeczeństwa, język, wartości, normy, obyczaje, standardy moralności
opiekuńczą- rodzina zapewnia bezpieczeństwo dzieciom oraz innym swoim członkom, jeżeli nie radzą sobie z przeciwnościami losu lub nie mają możliwości zaspokojenia potrzeb
emocjonalno-seksualną- rodzina jest instytucją regulującą stosunki seksualne rodziców, dostarcza im oraz ich dzieciom emocjonalnego wsparcia, zaspokaja także potrzebę miłości; w kulturze euroamerykańskiej funkcja ta urasta ostatnio do rangi najważniejszej, z wielu bowiem badań wynika, że rodzina dostarcza ludziom więcej satysfakcji niż jakakolwiek inna regulująca życie instytucja (por.Szlendak,1995)
ekonomiczną- rodzina zapewnia swoim członkom rozmaite dobra materialne i wyznacza im odpowiedni zakres działań gospodarczych
stratyfikacyjną (alokacyjną)- rodzina wyznacza status społeczny swoich członków i tym samym przyczynia się do utrwalania systemu stratyfikacyjnego w społeczeństwie (podziału na klasy, warstwy)
integracyjno-kontrolną- rodzina kontroluje działania poszczególnych ich członków, organizując ich życie w myśl ustalonych w ramach danego społeczeństwa, a egzekwowanych przez pozostałych domowników, reguł postępowania oraz dyscyplinując je poprzez cykliczne święta rodzinne, rytm dnia
rekreacyjno-towarzyską- rodzina jest instytucją, która zagospodarowuje swoim członkom czas wolny, organizując rozrywki i wypoczynek, a także wprowadza dzieci w świat powiązań towarzyskich, finansuje i kontroluje kontakty z innymi ludźmi
Rodzina w kulturze zachodu
Ameryka Północna-na przykładzie USA i Kanady
W Stanach Zjednoczonych w wieku XIX a więc w czasie, gdy powstawała socjologia, małżeństwo i rodzina będącą konsekwencją pozostawały wynikiem umowy społecznej oraz kontraktu między stronami, niewiele miały zatem wspólnego z ewentualną więzią erotyczną między osobami wchodzącymi w związek małżeński. W konsekwencji aż do lat 60 XX w. socjologia trwała zasadniczo w przekonaniu, że rodzina to przede wszystkim instytucja będąca podstawową komórką ekonomiczną i społeczną, zapewniającą swoim członkom byt materialny, legalizację stosunków seksualnych, a dzieciom prawidłową socjalizację. Jednak po tzw. KATHARSIS jakim była liberalizacja seksualna dla kultury amerykańskiej ludzie zaczęli inaczej dostrzegać miłość i seks. Zmiany te odcisnęły niezatarte piętno na kulturze nowoczesnego świata. Trzy ostatnie dziesięciolecia XX w. wskazują wyraźni, że charakter więzi rodzinnej się zmienił. Jest dziś ona w znacznym stopniu oparta na miłości erotycznej małżonków oraz uczuciach rodzicielskich wobec dzieci.
Stany Zjednoczone to jedno z najpopularniejszych państw na świecie i najbardziej zmieszanych pod względem nacji. Nie jest to państwo w której dominuje jedna religia czy też jakaś konkretna kultura. Wręcz przeciwnie państwo dominuje w różne nacje, jest to państwo wolne, w którym nikt nikomu nie narzuca praw. Jeśli chodzi o rodzinę, typowym modelem rodziny amerykańskiej jest rodzina składająca się z 3 członków 2+1 (model niemiecki)-ojca, matki, oraz dziecka. Rodzice coraz później decydują się na dziecko z oczywistych przyczyn-pogoń za karierą, ale także na rozwój gospodarczy w tym państwie. MałżeństwaZ czasem, gdy są coraz starsi zdają sobie sprawę, że ich czas na upragnione dziecko już minął.
Dzisiaj zdaniem wielu socjologów, rodzina w krajach bardziej rozwiniętych zachodnich jest swoistymi polem negocjacji miedzy wchodzącymi w jej skład osobami, które nie pracują już we wspólnym warsztacie ani nie uprawiają wspólnie posiadanej ziemi. Większość czasu przebywają poza domem i muszą dostosować rytm życia rodzinnego w dobie po nowoczesności czasu pracy partnerów, do godzin funkcjonowania szkół, otwarcia supermarketów, działania innych instytucji, wokół której otacza się rodzina. Członkowie funkcjonujących w dzisiejszym świecie pochodzić mogą tak jak wyżej wspomniałam z różnych krajów. W konsekwencji odmienne style życia tych ludzi, wartości, sposoby myślenia muszą być dzisiaj składane nie tylko w Ameryce Północnej w jeden rodzinny „subświat”. W dzisiejszych czasach rodzina to swego rodzaju small-business. Wszystko w jej ramach jest negocjowane: zakres wolności osobistej, harmonogram dnia, podział pracy, podział władzy między płciami oraz tożsamość członków rodziny. Rodzina nuklearna bezpowrotnie odeszła od patriarchalnego modelu władzy i opiera się na partnerstwie. Rodzina taka to rodzina partnerska, zwana też demokratyczną lub egalitarną. Osoby, które decydują się na małżeństwo podejmują wielkie wyzwanie, które w dużym stopniu w Ameryce kończy się „fiaskiem” i wielką ilością rozwodów około 1 mln do 1.5 mln na rok (2007r.). Rozwód w USA nie jest wielkim problemem prawnym. Amerykanie mogą mieć po kilka do kilkunastu ślubów, a związane jest to z brakiem religii dominującej w tej kulturze, która ograniczałaby legalizowanie coraz to nowych związków małżeńskich.
Dlatego też duży procent w Kanadzie i USA stanowią samotne matki i ojcowie, którzy postanowili po nieudanych małżeństwach lub urodzone poza tą instytucja dzieci wychowywać samodzielnie. W 1987 roku ok. 20%stanowiły dzieci pozamałżeńskie wychowywane tylko przez jednego rodzica. Na każde dziesięć przypadków samotnych rodziców dziewięć stanowiły w 87r matki, a jeden ojciec. W 1990r. 23 mln obywateli USA obojga płci mieszkało samotnie. Jedna czwarta amerykanów to rozwodnicy, część ludzi starszych , a część to wdowcy.
Bardzo popularnych świętem, które jednoczy amerykańskie rodziny jest Święto Dziękczynienia.
Bardzo wielu amerykanów wchodzi w tak zwane związki DINKS- double income no kids (podwójny dochód, żadnych dzieci). W socjologicznej teorii rodziny zjawisko to nosi niekiedy nazwę dual family czyli rodziny, w której majętni, zajęci własnymi karierami zawodowymi małżonkowie nie chcą mieć dzieci i zawierają między sobą w tej kwestii nieformalną umowę. Związki te są najczęściej sformalizowane i nie mają one charakteru konkubinatu. Rozmiary zjawiska nie są dokładnie znane. Wiadomo jednak z badań, iż ok. 5% kobiet w USA(1997r.), które żyją w stałych związkach, nie chce mieć dzieci.
Casus friends- grupa przyjaciół prowadzących wspólne gospodarstwo domowe.
Rodzina homoseksualna. Małżeństwo homoseksualne jest chyba najdobitniejszym znakiem czasu. W niektórych stanach USA formalny związek partnerski między osobami tej samej płci jest prawie dopuszczalny. Konsekwencją jest legalizacja istniejących do tej pory związków homoseksualnych, opartych na partnerstwie domowym, które zazwyczaj nie różni się za wiele pod względem codziennych problemów czy podziałów ról od normalnych małżeństw. Problemem tego typu rodzin jest niechęć kultury dominującej do gejów i lesbijek, a przede wszystkim nietolerancja do legalnych związków przez nich zawieranych, oraz brak możliwości adoptowania dzieci. Pary lesbijskie radzą sobie w ten sposób, że kobiety zachodzą w ciąże poza związkiem, a pary gejów wychowują dzieci z poprzednich heteroseksualnych związków.
Kohabitacja bez małżeństwa. To właśnie w Stanach się ona narodziła. W teorii prawa nadal nazywa się to konkubinatem, natomiast w Polsce jest nam znane jako życie na kocią łapę czy małżeństwo bez papierka. Kohabitacja bez małżeństwa to wspólne zamieszkiwanie z osobą płci przeciwnej, z która utrzymuje się stosunki seksualne, oraz więź emocjonalną, ale w odróżnieniu od małżeństwa intymnego, częstokroć także wspólne wychowywanie dzieci, wspólnych lub urodzonych w poprzednim związku. Ludzie żyjący w ten sposób nie są kontrolowani przez państwo pod względem małżeńskim i nie są karani jako małżeństwo. W USA żyje około 30% amerykanów w ten sposób (2000r).
Rodzina w kulturze wschodu
Azja na przykładzie Chin
Z danych statystycznych wynika, że ludność Chin wynosi około milarda 300 milionów, w Chinach mieszka 330 milionów rodzin, średnia liczba członków w rodzinie miejskiej wynosi 3.2 osób, a rodzinie wiejskiej- około 4 osób. Chińska rodzina składa się z rodziców i dziecka, lub trzech pokoleń.
Powdrażaniu polityki planu przyrotu naturalnego w 70 latach chińczycy zmienili światopogląd na temat narodzin dziecika. Wielkość rodzin chińskich stopniowo się zmniejszyła.
W życiu chińczyków w dawnych czasach wielką rolę odgrywał klan rodziny. W swojej pierwotnej postaci stanowił on rodzinno-rodowe zespolenie ze wspólnym przodkiem po linii męskiej. Klan jednoczył określoną liczbę rodziny, związanych wspólną świątynią przodków, świątynią ziemią oraz wspólną działalnością gospopodarczą. Rodzina kształkowała się jak wielka wspólnota składająca się z pięciu-sześciu lub większej ilości małych patriarchalnych rodzin. Prowadziła wspólne gospodarstwo. We wsi wszyscy członkowie roziny pracowali na wspólnej ziemi w mieście z reguły mężczyźni zajmowali się tym samym rzemiosłem.
Głowa rodziny, będąc prawnym i faktycznym właścicielem środków produkcji, rozporządzała dochodami domowników. Zarobione na boku pieniądze, dzieci obowiązane były przesyłać rodzcom. Kobiety w wolnych chwilach mogły wyszywać, tkać i prząść, zarobek oddawały ojcu, mężowi lub teściowi. Po śmierci ojca ziemię dzielono równo pomiędzy wszystkich synów.
Rodzina chińska opierała się na specyficznej zasadzie subordynacji. Wszelkie nieporozumienia i konflikty pomiędzy członkami rodziny rozstrzygano za zasadzie prymatu starszego nad młodszym rodziców na dziećmi, męża nad żoną. Prymat jednego oznaczał posłuszeństwo oraz podporządkowanie się drugiemu. W takim systemie wszyskim nieporozumieniom w rodzinie wszyko kładziono kres. Jedność rodziny osiągano nie poprzez kompromisy-równe ofiary lub wstępstwa ze strony wszyskich jej członków, ale poprzez jednostronną ofiarę młodszego. Wielka niepodzielna rodzina musiała we wszystkim podporządkować się wszechwładnemu ojcu-patriarsze. Przywiązanie chińczyków do swojego ogniska, ale rzekomy pokój i zgoda opierały się na surowych prawach przemocy i ślepego posłuszeństwa.
Szacunek dla ojca i uległość wobec niego uważane były za podstawę pobożności każdego chińczyka. Tę zasadę moralną wpajano narodowi chińskiemu przez całe stulecia, używając do tego najróżniejszych środków. Posługiwano się wszystkimi metodami od rozpowszechniania pouczeń konfucjusza oraz jego wyznawców na temat miłości synowskiej do straszliwej karsy śmierci za nieposłuszeństwo wobec ojca.
Kobieta cierpiała najbardziej ze wszystkich członków rodziny chińskiej. Na przestrzeni wielu stleci napisano w Chinach ogromną liczbę utworów, w których wychwalono mężczyzn i pomniejszano znaczenie kobiet. Za najlepsze cechy kobiety uważano pokorę, nieśmiałość, powściągliwość, łatwość przystosowania się. Świat kobiety ograniczał się do jej domu i rodziny.
Literatura :
Giddens Anthony, „Socjologia”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007
Komitet redakcyjny, praca grupowa Bakszańskiego Zbigniewa, „Ofibyna naukowa-encyklopedia socjologii 3, O-R”, Warszawa 2000