Wykład 5

Czynniki lokalizacji przemysłu.

1. Pojęcie lokalizacji.

Oznacza ona położenie obiektu w przestrzeni względem innych elementów tej przestrzeni, np. sieci osadniczej, komunikacyjnej, surowców, przedsiębiorstw przemysłowych usługowych i in.

Pojęcie lokalizacji obejmuje 4 elementy:

• Obiekt (z)lokalizowany

• Miejsce lokalizacji (lokacje)

• Cel

• Motywy (czynniki) lokalizacji

2. Znaczenie decyzji lokalizacyjnej:

• Decyzja lokalizacyjna jest bardzo ważna. W jej rezultacie powstaje obiekt przemysłowy bądź usługowy, który będzie przez dłuższy czas elementem w przestrzeni i będzie oddziaływał na to otoczenie w różny sposób (negatywny i pozytywny)

• Aby podjąć decyzje lokalizacyjną, potencjalny obszar musi spełnić pewne wymagania, czasem bardzo różnorodne, które z czasem nazwano czynnikami lokalizacji.

Pojęcie czynnika lokalizacji:

• Czynniki lokalizacji wg B. Kortusa to warunki (np. koszty), wpływy, siły i In. Motywy, które w sposób pozytywny lub negatywny oddziałują na funkcjonowanie przedsiębiorstwa (przemysłu) w danym miejscu.

• Czynniki lokalizacji można ogólnie podzielić na przyrodnicze i poza przyrodnicze

• Istnieje wiele podziałów czynników lokalizacji

• Podział czynników lokalizacji wg B. Kortusa:

Przyrodnicze:

• Surowce (w tym woda)

• Źródła energii

• Teren potrzebny przemysłowi i jego warunki fizjograficzne

• Czynniki (bariery) ekologiczne

Ekonomiczno-techniczne:

• Rynek zbytu

• Transport

• Praca (siła robocza)

• Korzyści aglomeracji

• Postęp naukowo techniczny

Społeczno-polityczne:

• Społeczne

• Polityczne

• Strategiczno wojskowe

• Behawioralne

5. Najważniejsze czynniki lokalizacji przedsiębiorstw wg H. Godlewskiej

• Transport (wraz z infrastruktura komunalną)

• Baza surowcowa

• Rynek zbytu

• Zagospodarowanie infrastrukturalne

• Zasoby pracy

• Baza energetyczna

• Zasoby wody

• Korzyści skali i aglomeracji

• Czynniki transportu

• Na czynniku lokalizacji opiera się klasyczny nurt w teorii lokalizacji. Było to wynikiem dużego udziału kosztów transportu w całości kosztów wytwarzania przedsiębiorstw (20-40%). W tamtych warunkach poziom rozwoju sieci transportowej ograniczał dostępność komunikacyjną poszczególnych punktów przestrzeni.

• Dogodne położenie komunikacyjne od zarania dziejów było czynnikiem warunkującym działalność gospodarczą. Zmieniało się natomiast znaczenie poszczególnych podsystemów transportowych (najpierw bliskość dużych rzek, miejsc przepraw, od 2 polowy XVIII w. linie kolejowe (rewolucja przemysłowa), XXw. Transport samochodowy (rozwój systemu door to door), lotniczy)

Poniższy schemat przedstawia relację między kosztami i środkami transportu a odległością (transport lotniczy ze względu na wysokie koszty nie wpływa na lokalizacje przemysłu)


iassadfsdfasdfasdfas

7. Spadek znaczenia czynnika transportu

• Wskutek postępu technicznego w środkach transportu i rozwoju sieci transportowych rola transportu jako czynnika lokalizacji maleje w czasie. Wynika to ze spadku udziału kosztów transportu w ogólnych kosztach wytwarzania (z 20-40% do 3-5%)

Przykłady działów przemysłu w których czynnik transportowy ma jeszcze stosunkowo duże znaczenie:

• Hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych (rudy)

• Przemysł petrochemiczny (dot. Systemów przemysłowych)

• Przemysł chemiczny (gł. Produkcja nawozów)

8. Baza surowcowa:

• Baza surowcowa ma decydujące znaczenie w lokalizacji przemysłu wydobywczego. Ponieważ nie można tego przemysłu zlokalizować w innym miejscu niż tam gdzie występuje wydobywany surowiec, mówimy w tym wypadku o lokalizacji przymusowej. W przypadku pozostałych przemysłów możemy zaś mówić o lokalizacji związanej (gdy masa produktu znacznie przekracza wagę produktu gotowego np. buraki cukrowe i cukier) bądź lokalizacji swobodnej (w przypadku zakładów niezwiązanych z baza surowcową, np. przemysł elektroniczny)

• Do przemysłów silnie uzależnionych od bazy surowcowej należy zaliczyć ponadto przemysł hutniczy, materiałów budowlanych, cementowy, tartaczny, meblarski, owocowo warzywny, rybny oraz energetykę.

• Podział surowców wg B. Kortusa

• Mineralne (abiotyczne - zalegające w skorupie ziemskiej): Energetyczne, metaliczne, chemiczne, pozostałe (budowlane szklarskie ceramiczne)

• Roślinne i zwierzęce (biotyczne): rolno-spożywcze, przemysłowe (drewno włókna skóry, kauczuk)

• Baza surowcowa jako czynnik w teorii klasycznej i współcześnie.

• W teoriach klasycznych (Wezera) baza surowcowa była rozpatrywana pod kątem kosztów transportu

• Obecnie bierze się pod uwagę inne aspekty gospodarki surowcowej takie jak: jakość surowca, cena, wielkość pojedynczych dostaw, pewność dostaw, możliwość nawiązania długookresowej współpracy z dostawcami.

• W niektórych gałęziach przemysłu (rolno-spożywczym) istnieje możliwość aktywnego kreowania bazy surowcowej (kontraktacje)

• Wpływ bazy surowcowej na lokalizację jest uzależniony także od możliwości substytucji surowca podstawowego (np. zastąpienie węgla koksującego gazem ziemnym przy produkcji nawozów)

• Pozostałe czynniki wpływające na powiązania surowcowe:

• Możliwość wykorzystania półproduktów półproduktów i materiałów wtórnych (np. koncentraty owocowe, złom makulatura, stłuczka) głównie w dużych aglomeracjach miejskich

• Struktura przestrzenna wydobycia lub produkcji surowców (zwłaszcza koncentracja)

• Struktura organizacyjno-własnościowa przedsiębiorstwa (holdingi, grupy kapitałowe, spółki zależne)

W obecnych realiach gospodarczych obserwuje się malejący wpływ bazy surowcowej na lokalizację przedsiębiorstw przemysłowych. Ma to swoje konsekwencje w postaci konieczności restrukturyzacji okręgów przemysłowych, opartych o surowce mineralne.

12. Różne skale przestrzenne rynku zbytu:

• Miejscowy (miasto, dzielnica miasta) przyciąga produkcję dóbr często kupowanych (żywność, energia elektryczna) lub trudnych bądź psujących się w transporcie

• Regionalny (województwo, region historyczny) nawiązuje do popytu regionalnego (np. produkcja maszyn górniczych górniczych GOP)

• Krajowy(przemysł rafineryjny, petrochemiczny)

12. cechy rynków zbytu:

• rynki zbytu charakteryzują się pewnymi cechami przestrzennymi, należą do nich: położenie geograficzne i związana z nim dostępność komunikacyjna, zwartość przestrzenna

• stopień zwartości terytorialnej kształtuje jego atrakcyjność. Im bardziej jest zwarty, tym bardziej prawdopodobne jest obniżenie kosztów transportu produktów.

• Lokalizacja przedsiębiorstw przy rynkach zbytu jest zalecana w przypadku przedsiębiorstw, które:

• Wytwarzają lub dostarczają dobra powstałe w wyniku przetwórstwa surowców niewiele tracących na wadze w procesie obróbki

• Produkują lub dostarczają nietrwale dobra

• Charakteryzują się duża elastycznością cenową produkcji lub oferowanych usług

• Cechuje duża zmienność w kształtowaniu popytu

• Wytwarzaja lub przeworzą dobra uciążliwe w transporcie

Lokalizację rynkową wykazuja więc przykładowo przedsiębiorstwa przemysłu elektromaszynowego (specjalistyczne maszyny), częściowo odzieżowego, energetycznego, spożywczego (piekarniczy, mleczarski). Rynki zbytu sa natomiast podstawa lokalizacji wszelkiej działalności usługowej (w tym handlu detalicznego i hurtowego)

14. powiązania z najbliżej połączonymi rynkami zbytu są uzależnione od:

• stopnia powszechności produkcji i świadczonych usług

• wielkości, stadium rozwoju i struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa (szczególnie w zakresie działalności marketingowej)

• specjalizacji poszczególnych przedsiębiorstw w wąskiej grupie produktów i usług

• zróżnicowania cen towarów usług w przestrzeni oraz sposobów rozliczania kosztów transportu (im wyższa cena tym większy zasięg rynkowy)

• wzrostu znaczenia sieci handlowych usługowych

• zróżnicowania atrakcyjności poszczególnych rynków geograficznych

• atrakcyjność rynków zbytu kształtowana jest przez:

• kształtujący się poziom cen

• poziom dochodów ludności

• model konsumpcji

• gusta i nawyki konsumentów (tereny wiejskie, miejskie)

• otwarcie na nowości w dziedzinie kreowania produktu i usług

• zakres konkurencji

• zmiana roli czynnika rynków zbytu

w procesie rozwoju gospodarczego małe i średnie rynki zbytu tracą na znaczeniu jako czynniki lokalizacji przedsiębiorstw przemysłowych, co jest wynikiem pojawiania się:

• konfliktów przestrzennych (wzrost kosztów wynajmów biur, pomieszczen, czynszów dzierżawczych, cen ziemi)

• rozbudowy systemu transportu („kurczenie się” przestrzeni)

• nasilającej się specjalizacji

• procesów globalizacji (podjęcie produkcji dóbr wysoko zaawansowanych technologicznie na rynek światowy, rozwoju systemu komunikacji, liberalizacji wymiany handlowej etc.)

utrzymuje się bądź rośnie rola rynku krajowego.

17. zmiana zasobów pracy (kapitału ludzkiego)

• człowiek jest nieodzownym ogniwem działalności gospodarczej świadcząc swoją pracę, a zarazem warunkując popyt na jego wytwory

• na obecnym poziomie rozwoju gospodarczego coraz mniejsze znaczenie dla lokalizacji przemysłu ma ilość zasobów pracy. Nabiera na znaczeniu natomiast jakośc kapitału ludzkiego, a więc wykształcenie, doświadczenie, kompetencje i innowacyjnośc pracowników

• ze względu na systematycznie obniżający się udział kosztów pracy w ogóle kosztów wytwarzania w przemyśle koszt robocizny (czyli obowiązujące stawki wynagrodzeń) ma znaczenie tylko praktycznie tylko w przypadku przemysłu tradycyjnego, wymagającego zatrudnienia dużej ilości pracowników na stanowiska robotnicze. W tym wypadku korzystniejsza będzie lokalizacja na terenach wiejskich, peryferyjnych wyższej stopie bezrobocia.

• W przypadku przemysłów zaawansowanej technologii (farmaceutyczny, elektroniczny) podstawowe znaczeni ma dostęp do wysoko wykwalifikowanych kadr inżynierskich, naukowo badawczych, menedżerskich, menedżerskich więc lokalizacja tego typu przedsiębiorstw nawiazuje do miast uniwersyteckich silnymi ośrodkami badawczo rozwojowymi.

• charakterystyka zasobów pracy

• dostępność fizyczna (odległość i czas przejazdu) - dostępność ekonomiczna (konkurencja na rynku i Ew. koszt przejazdów)

• cechy psychospołeczne potencjalnych pracowników

• ilość - jakość kapitału ludzkiego

• koszt robocizny (zróżnicowanie wynagrodzeń, obszary miejskie/wiejskie)

• koszty pośrednio związane z tworzeniem miejsca pracy (koszty ponoszone w celu zaspokojenia potrzeb pracowników pracowników ich rodzin)

• atrakcyjność danego ośrodka dla migrantów i możliwość ich przyjęcia przez dane miejsce (zasoby mieszkaniowe, elementy infrastruktury społecznej)

• tradycje ludności

• baza energetyczna

• w każdej produkcji przemysłowej potrzebna jest odpowiednia ilość energii. Jej znaczenie jako czynnika zmieniało się w czasie, podobnie jak czynnika transportu (przed rewolucją przemysłową były to obszary nad rzekami o dużym spadku wody, pocz. XX w. - upowszechnienie energii elektrycznej produkowanej na bazie wegla kamiennego, II poł. XX wieku na bazie ropy naftowej, gazu, oraz pierwiastków promieniotwórczych, XXI w. źródła odnawialne). Spadek znaczenia bazy energetycznej jako czynnika wynika także z postępu technologicznego (energooszczędne maszyny)

• baza energetyczna ma kluczowe znaczenie w lokalizacji przemysłów energochłonnych, takich jak hutnictwo żelaza metali nieżelaznych (aluminium, miedź) czy niektóre działy przemysłu chemicznego

• woda i powietrze:

• bardzo często jako czynniki lokalizacji rozpatruje się także tzw. dobra (surowce) wolne, powszechnie dostępne (ubiquitety) tj. wodę i powietrze

• rola wody jest duża w niektórych działach przemysłu w których wykorzystuje się ją w znacznych ilościach procesach technologicznych (papier, tkaniny, chemiczny)

• w niektórych przemysłach (browarnictwo) woda jest używana jako składnik produktu, dlatego duże znaczenie ma nie tylko ilość ale także jakość i właściwości fizykochemiczne

• w teoriach klasycznych (Weber) woda i powietrze traktowane były jako dobra powszechnie dostępne w każdych ilościach, ilościach wiec nie stanowiły czynnika lokalizacji

• ze względu na znaczne zanieczyszczenia środowiska w obecnych czasach trudno uznać wode czysta za dobro powszechnie dostępne. Podobnie jest z powietrzem, które teoretycznie nie powinno wpływać na lokalizacje przemysłu. Jednak w niektórych działach przemysłu (farmaceutyczny, mikroprocesory) nabiera znaczenia jakość (czystość) powietrza i może ono być również rozpatrywane jako czynnik lokalizacji gdyż koszty jego oczyszczenia mogą być zbyt wysokie.

• rola wody jaki czynnika lokalizacji

• coraz większego znaczenia nabiera więc zróżnicowanie przestrzenne kosztów uzyskania wody o odpowiednich parametrach fizyko chemicznych, chemicznych także cena, zależnie od jakości i renomy ekologicznej regionu.

• Przykładowo, opłaty za pobór wody do celów przemysłowych Polsce południowej w Polsce południowej są wyższe niż w pozostałych regionach kraju. Opłaty za pobór wód podziemnych są znacznie wyższe niż za pobór wód powierzchniowych.

• jakość środowiska - czynnik ekologiczny

• czynniki (bariery) ekologiczne, związane są nie tylko z dostępem do czystej wody i powietrza ale także z nadmiernym obciążeniem środowiska działalnością produkcyjną i związanym z tym dużym zanieczyszczeniem środowiska co w niektórych obszarach może stanowić barierę dla lokalizacji nowych zakładów

• czynnik ten kształtowany jest przez uwarunkowania prawne z zakresu ochrony środowiska (konieczność uzyskania zezwoleń pod pewnymi warunkami, dostosowania rozmiarów produkcji czy róznego typu opłaty w tym kary ekologiczne)

• czystość środowiska, jego renoma i piekno krajobrazu jest z kolei ważnym czynnikiem dla lokalizacji firm nieuciążliwych dla środowiska (usługowych: turystyka i rekreacja)

• korzyści aglomeracji

• korzyści skali (produkcji) - m.in. wg W. Budnera należy zwrócić uwage, że wielu autorów wspólne określenie korzyści aglomeracji przyjmuje tylko dla korzyści wspólnej lokalizacji i korzyści urbanizacji

-Korzyści skali to korzyści jakie osiąga podmiot gospodarczy przez wzrost produkcji i usług. Koszty produkcji lub usług zmniejszaja się wraz ze wzrostem skali, jednakże tylko do pewnego poziomu - poziomu optymalnego. Po jego przekroczeniu następuje ponowny wzrost kosztów. Przedsiębiorstwo powiększając swoją produkcję osiąga najpierw korzyści skali po czym doznaje niekorzyści skali. Relacje te pomiędzy skala produkcji a przeciętnymi kosztami jednostkowymi sa różne dla różnych rodzajów działalności

Poniższy wykres przedstawia korzyści skali w różnych gałęziach wytwórczości.




Przyczyny korzyści skali wynikają z:

-wyższej ekonomicznej efektywności urządzeń o coraz większej wydajności

-specjalizacji pracy i wyposażenia technicznego

-zakupu dużej ilości komponentów

mniejszych kosztów masowego zbytu produkcji

-operowania stosunkowo mniejszymi wielkościami zapasów

-skomputeryzowanego zarządzania dużym organizmem gospodarczym

-rozwój technologii i coraz wieksza presja na jakość towarów powoduja zmniejszenie roli korzyści skali na rzecz tzw. korzyści różnorodności (bardzo elastyczne metody produkcji)

24. korzyści wspólnej lokalizacji i korzyści urbanizacji:

• korzyści te mają wspólna podstawę: możliwość wspólnego użytkowania infrastruktury.

• Infrastruktura z racji niepodzielności i kapitałochłonności powinna być tworzona i użytkowana przez grupę podmiotów gospodarczych. Jest to możliwe gdy występują one w formie powiązanych ze sobą funkcjonalnie jednostek

• Jeśli wiązka infrastruktury powstała w wyniku inwestycji publicznych na terenie miasta wówczas jej nagromadzenie jest jednym ze źródeł korzyści urbanizacji

• infrastruktura:

• systemy urządzeń, obiektów i instytucji niezbędnych do zapewnienia należytego funkcjonowania gospodarki i życia społeczeństwa

• dzieli się ją na:

-techniczną (ekonomiczna, techniczno-ekonomiczna)

-społeczną

-instytucjonalną

• w zależności od zasięgi oddziaływania

-zasięg lokalny (wewnętrzny)

-zasięg regionalny

-zasięg krajowy

25. Infrastruktura techniczna (ekonomiczna) obejmuje urządzenia związane z:

• Transportem ludzi i towarów (drogi, linie kolejowe, mosty, porty lotnicze)

• Kanalizacją, wodociągami, melioracją (urządzenia hydrotechniczne)

• Energetyką (produkcja i dostawa energii, gazu, ciepła)

• Łącznością (system usług pocztowych, telefonicznych, telegraficznych)

• Ochroną środowiska (oczyszczanie ścieków, zakłady utylizacji odpadów)

• infrastruktura społeczna obejmuje następujące dziedziny:

• ochrone zdrowia i opieke społeczną

• oświate i wychowanie

• kulture i sztuke

• kulture fizyczna i rekreacje

• handel, usługi rzemieślnicze i gastronomię

• administrację rządową i samorządową

• straz pożarną

• instytucje prawa, porządku publicznego itp.

• infrastruktura instytucjonalna w ujęciu W.Budnera:

• tworzą ją niezbędne do funkcjonowania i rozwoju gospodarki instytucje publiczne i niepubliczne, komercyjne i non-profit

• określa się ją również jako infrastrukturę otoczenia przedsiębiorczości i zalicza do niej instytucje: finansowe, ubezpieczeniowe, informacyjne, konsultingowe, szkoleniowe, promocyjne

• a także w szerszym ujęciu, system prawa i jego instytucje

• charakter infrastruktury technicznej i społecznej

• infrastruktura społeczna składa się głównie z sieci urządzeń (obiektów i instytucji) punktowych obsługujących sąsiednie obszary

• infrastruktura techniczna to głównie sieci linii, służących komunikacji (łączność, transport), które mają głównie charakter liniowy. Oczywiście istnieje wiele urządzeń punktowych związanych z liniami niezbędnych do ich funkcjonowania, jednak liniowy charakter infrastruktury technicznej a punktowy społecznej stanowią ich cechy charakterystyczne

• urządzenia infrastruktury technicznej możemy podzielić na trzy podstawowe grupy: urządzenia centralne, magistrale, siec rozdzielczą

• cechy infrastruktury:

• służebny charakter

• niepodzielność urządzeń

• wyskoka kapitałochłonność

• skokowy sposób powstawania kosztów

• długowieczność

• immobilność

• komplementarność, ale nie substytucyjność

W praktyce gospodarczej inwestycje infrastrukturalne powinny wyprzedzać inwestycje w sferze produkcji lub być prowadzone równolegle

Związek infrastruktury z procesami rozwoju gospodarczego ma charakter sprzężenia zwrotnego

30. korzyści a niekorzyści aglomeracji

• korzyści aglomeracji wzrastają wraz z wielkością miasta, ale tylko do pewnego stopnia

• po przekroczeniu pewnego progu rozwojowego (wielkość miasta i związanej z nią koncentracji przemysłu) korzyści aglomeracji mogą się przeradzać w tzw. niekorzyści aglomeracji

Niekorzyści te przyjmuja różnorodny charakter:

• fizyczne (niedobór terenów budowlanych i rekreacyjnych)

• infrastrukturalne (nadmierne obciążenie, wyczerpanie przepustowości)

• społeczne (obniżenie bezpieczeństwa, patologie społeczne)

• demograficzne (przeludnianie przejawiające się w niedoborze mieszkań, braku pracowników, obniżeniu poziomu usług publicznych)

• funkcjonalne (nieodpowiednia struktura użytkowania gruntów krepująca rozwój inwestycji, nieefektywne tereny produkcyjne - ciasna zabudowa)

• ekonomiczne (wysokie koszty pracy, ziemi)

• środowiskowe (zła jakość środowiska, hałas)

31. niekorzyści aglomeracji - deglomeracja bierna i czynna

• Wymienione niedogodności mogą spowodować zniesienie pozytywnych efektów zewnętrznych. Niekorzyści aglomeracji można łagodzić do pewnego stopnia właściwym zagospodarowaniem przestrzennym miasta nie zawsze to jest możliwe

• W tym celu podejmowane są działania na rzecz deglomeracji (rozpraszania). Deglomeracja jest planową działalnością urbanistyczną mająca na celu przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji działalności gospodarczej i ludności w obrębie wielkich miast. Wyróżnia się deglomerację bierną (ograniczanie- niedopuszczanie do lokalizacji nowych zakładów w obrębie aglomeracji) lub czynną (przenoszenie ludności i zakładów pracy poza obręb aglomeracji ze względu na koszty jest ona rzadko stosowana)

• Korzyści deglomeracji

• Dostępność przestrzeni dla rozwoju produkcji

• Dostępność tańszej ziemi, niższe czynsze i podatki

• Dostęp do tańszej siły roboczej

• Dostęp do niewykwalifikowanej siły roboczej

• Przyjemne środowisko naturalne

• Dostępność subwencji i dotacji rządowych

• „Twarde” i „miękkie” czynniki lokalizacji

• Czynniki lokalizacji mogą być podzielone na „twarde” oraz „miękkie”. Podział ten upowszechniony w ostatnich latach wynika z faktu wzrostu znaczenia czynników behawioralnych (należących do grupy społeczno - politycznych), związane z postawami (zachowaniem) decydentów, którzy podejmując decyzje lokalizacyjne biorą pod uwagę nie tylko mierzalne czynniki ekonomiczne, ale także te o charakterze psychospołecznym.

• Czynniki twarde mają charakter bardziej ekonomiczny, są łatwo mierzalne i bezpośrednio wpływają na działalność przedsiębiorstwa w danym miejscu

• Czynniki miękkie trudno zmierzyć i oszacować, mają charakter psychospołeczny i nie są bezpośrednio związane z działalnością inwestorów

34. wykres pokazujący zależność między wpływem czynników pośrednim i bezpośrednim a słaba i dobrą mierzalnością czynników:




35. Literatura uzupełniająca:

• Budner W., 2003, Lokalizacja przedsiębiorstw, wyd. 12.1 Wybór lokalizacji zakładu przemysłowego - czynniki lokalizacji Rozdział 17.8 czynniki lokalizacji inwestycji a możliwości władz samorządowych

• Kortus B., 1986, wstęp do geografii przemyslu, PWN, Warszawa, Rozdział II.2 Czynniki lokalizacji przemysłu

Notatka by Frankie \m/d(<o>_<o>)b\m/

---