Acta Universitatis Wratislaviensis No 2282
" tom 16 " Wrocław 2001















ANNA D
BROWSKA
Uniwersytet Wrocławski
ZÅ‚ota dziewanna i biodra brzozowe.
Nazwy roślin
w polskim słownictwie erotycznym
(na materiale poetyckim)
I wonne kwiaty i miękkie trawy
Są dla miłosnej stworzone sprawy.
(Kajetan Węgierski)
I. Rośliny pojawiają się w symbolice erotycznej od najdawniejszych czasów.
Niektórym z nich, często rzadkim i luksusowym (drogim i trudnym do zdobycia),
przypisywano właściwości pobudzające, rozgrzewające lędz
wie i traktowano ja-
ko  stymulator erotyczny (dotyczyło to zamorskich przypraw, takich jak np. im-
bir, szafran, cynamon, muszkat czy kardamon) . Nie zawsze jednak były to rośli-
ny rzadkie lub egzotyczne (do afrodyzjaków roślinnych zaliczano również np.
marchew, pietruszkÄ™, konopie, pioÅ‚un, a nawet pokrzywÄ™ (Rätsch 1992), jakkol-
wiek trudności w ich zdobyciu i przyrządzeniu odpowiedniego preparatu zazwy-
czaj wzmagały przewidywane działanie.
Jednakże rośliny związane z miłością nie zawsze były (są) afrodyzjakami.
Zdarza się, że kwiaty tradycyjnie poświęcone Wenus, bogini miłości  przede
wszystkim róża  nie są stymulatorami erotycznymi, choć czasem przypisuje się
im takie właściwości. Wybrane rośliny służą stworzeniu odpowiedniej atmosfe-
ry, a czasem po prostu symbolizują płodność (od dawna fasola czy groch  zwła-
szcza włoski, a także soczewica  były uznanymi symbolami płodności).
W poezji o tematyce miłosnej bywają też rośliny, których obecność wprowa-
dza odpowiedni nastrój, podnosząc temperaturę uczuciową bądz
erotycznÄ… utworu.
W artykule tym chcę zająć się porównaniem występowania roślin w polskich
wierszach miłosnych oraz  choć w mniejszym stopniu  traktowaniem tych ro-
28 Anna DÄ…browska
ślin jako afrodyzjaków. Jest bowiem bardzo ciekawe, czy opiewane przez poetów
rośliny, łączone przez nich z uczuciem miłości, wykorzystywane bywają też ja-
ko środki stymulujące miłość erotyczną.
W ujęciu literackim przyroda zostaje zamieniona w  znak kulturowy (Stoff
1997: 9-22) i trudno jest doszukiwać się rzeczywistych przyrodniczych właści-
wości w opisywanych przez autorów roślinach i kwiatach. W poezji bowiem ich
biologiczna, przyrodnicza funkcja przestaje być najważniejsza, a istotne stają się
ich cechy kulturowe: wierzenia z nimi związane oraz określająca je symbolika.
 Żaden kwiat (roślina) nie ma wartości i znaczenia sam w sobie, ale uzyskuje je
dzięki pewnym słowom i gestom, które wyodrębniają go z otoczenia dzięki ucze-
stnictwu w archetypie (Wężowicz-Ziółkowska 1997). Warto wspomnieć, że
w różnych epokach rośliny jako symbole literackie traktowane są odmiennie i po-
jawiają się z różną częstością, chociaż w wielu wypadkach trwałość symboli ro-
ślinnych jest wielka. Wyraz
nie wyodrębnia się okres modernizmu, w odniesieniu
do którego można nawet mówić o swoistej modzie na występowanie kwiatów
w wierszach1.
Podstawą materiałową pracy są antologie poezji oraz zbiory prac poszczegól-
nych poetów polskich2. Analizie poddałam około tysiąca utworów, pochodzących
z kilku wieków dziejów literatury polskiej.
II. W wierszach autorów polskich rośliny jako atrybuty miłości występują
w postaci całych roślin, kwiatów, owoców, płatków, nektaru lub zapachu3. Każ-
dy z tych elementów stanowić może albo tło towarzyszące uczuciu lub aktowi
miłosnemu, albo też  dzięki użyciu przenośnemu  traktowany może być jako
element współtworzący akt miłosny. Użycie metaforyczne nazw roślin odnosić
się może też do darzonej uczuciem osoby. Nie ulega wątpliwości, że wiedza o ro-
ślinach przekazywana przez autorów różnych utworów jest wiedzą potoczną, nie
aspirujÄ…cÄ… do wiedzy naukowej.
Rośliny lub ich elementy określane bywają jako przynależne do świata
przedstawionego w utworach erotycznych. Mogą wówczas stanowić tło rozgry-
wających się scen, być atrybutami przywodzącymi na myśl akt miłosny, określe-
niami części ciała, aktu płciowego, symbolami pożądania lub niewinności, a tak-
że urody, zwłaszcza kobiecej. Spójrzmy, jak przedstawia się to w przeanalizowa-
nych utworach literackich.
1
Ireneusz Sikora twierdzi, że kluczową rolę mogła odegrać ważna wówczas kulturowo sym-
bolika tzw. mowy kwiatów (1987: 33).
2
Zob. Wykaz z
ródeł.
3
 Przedmiotem literackiego ujęcia mogły być różne rodzaje obiektów botanicznych wyróż-
niane ze względu na stosunek do jednostki podstawowej, jaką jest egzemplarz  reprezentant ga-
tunku. Są to: egzemplarze roślin, części roślin, zespoły roślinne  pisze Andrzej Stoff (1997: 13).
Nazwy roślin w słownictwie erotycznym 29
1. Rośliny jako symbole miłości zmysłowej
Symbolicznemu określaniu miłości od dawna służy róża i jest to chyba naj-
bardziej znany kwiat występujący w tej funkcji. Symbolami takimi mogą też być
owoce oraz inne kwiaty.
1.1. Róża
Królowa kwiatów, atrybut Wenus i Królowej Niebios  purpurowa róża
(Warburton 1996: 102).  W różnorodnych mowach kwiatów« róża niezmiennie
symbolizowała miłość. Symbol ten stał się powszechnie zrozumiały i akceptowa-
ny i wszedł jako uniwersalny element do języka literackiego (Sikora 1987: 43
i n.). Wiele znaczył kolor tego kwiatu. Miłość namiętną przedstawiała czerwona
(purpurowa) róża, a platoniczną i wzniosłą  róża biała (Sikora 1987: 47)4. Róża
wieńcem Wenerze, z niej miłość słodycz bierze  pisała Maria Wirtemberska
w wierszu Róża. Symbol róży był tak wyrazisty i oczywisty, że nie były potrzeb-
ne dodatkowe słowa wzywające ukochanego:
Nie wiemy  jak przemówić, spotkać się nie umiemy...
O różo, różo czerwona, powiedz ukochanemu,
żeś mnie widziała tutaj od płaczu pobielałą,
że życie  bardzo krótkie, niewiele go zostało,
że nocą anioł mnie budzi, jego imieniem wzywa...
O różo, różo czerwona powiedz mu  niech przybywa!
(K. Iłłakowiczówna, Czerwona róża)
Cień położy się na białym murze,
w starym sadzie róże się zapłonią 
i my płonić się będziem jak róże.
(E. Słoński, Przyjdz
)
Czasem wprost mówi się o symbolice erotycznej czerwonych róż:
Metr wysokości, płatki rżnięte
W krwawym koralu, zawinięte;
Róże Hiszpanki feudalne,
Nieopisanie seksualne,
Przy których by sam rubin pobladł.
(J. Tuwim, Kwiaty polskie)
4
Ireneusz Sikora pisze, że:  Biała róża współtworzyła z reguły nastrojową atmosferę pierw-
szego spotkania, towarzyszyła narodzinom pierwszej, młodzieńczej miłości... (1987: 47).
30 Anna DÄ…browska
Powszechną modę na wykorzystywanie róży jako jednoznacznego poetyckie-
go symbolu miłości wykpił Jerzy Liebert w wierszu Dialog między poetą
a pannÄ…:
Panna: Czy w tej chwili
Gdy siÄ™ poeta nad kwiatem pochyli
Pomalowanym rumieńcem zachodu,
PowstajÄ… wiersze?
Poeta: To jeszcze zależy,
Nad jakim kwiatem.
Panna: Więc jeśli jest róża?
Poeta: Wtedy się miłość w oktawie zanurza.
Zdarza się, że opis kwiatu jest antropomorfizowany, przypisuje się mu od-
czucia ludzkie i także w wyglądzie dopatruje się cech ciała ludzkiego. Takie
podejście jest charakterystyczne dla okresu Młodej Polski, np.:
Z wolna słodko się rozchyla,
Odsłania bujne, białe łono.
(L. Szczepański, Rosa mystica)
Taka namiętna, wiecznie spragniona
Miłości
Kwitnie i żarem wrzącego łona
Zarumieniona [...]
I pragnie ciÄ…gle i pragnie wiecznie
Pieszczoty:
Tulić się, kochać, kochać serdecznie...
(B. Butrynowicz, Róża)
W przytoczonych tekstach wyraz
nie widać antropomorfizację o nastawieniu ero-
tycznym.
1.2. Dziewanna
Dziewanna, roślina silnie związana z magicznymi wierzeniami ludowymi, ja-
ko symbol miłości pojawia się tylko w okresie Młodej Polski:
Powietrze żarem drgającym skroś się przesyca,
Jakby nim chwiała koników harmonia szklanna...
Z sosnowych pni gorejących pachnie żywica,
A wśród spiekoty słonecznej złota dziewanna
Stoi przegięta, miłosna  jak południca.
(B. Ostrowska, Dziewanna)
Nazwy roślin w słownictwie erotycznym 31
1.3. Owoce
Owoce, przede wszystkim jabłka, są związane ze sferą sacrum, odnoszą się
więc też do spraw miłosnych, zwłaszcza tajemniczych, jeszcze nie do końca roz-
poznanych (Kowalski 1998: 169-172). Owoc  rozumiany jako miłość erotyczna
 jest często także owocem zakazanym, tym bardziej więc kuszącym:
Chwytasz owoc, zanurzasz w nim zęby na zwiady
I podajesz mym ustom z miłosnym pośpiechem,
A ja gryzę i chłonę twoich zębów ślady,
Zębów, które niezwłocznie odsłaniasz ze śmiechem.
(B. Leśmian, Taka cisza w ogrodzie...)
W miłości mojej rajach
Drzewo twej krasy
Zrodziło czujnie przez węża strzeżony,
Zgodnym urokiem zakazu wabiÄ…cy
Owoc zagadki
(L. Staff, Jeżeli miłość...)
Owoc to także kusząca dojrzałość, gotowość do ofiarowania siebie i przyjęcia
ofiary:
Teraz niosła kobiece
Znużenie zakochane,
Żeńskie pełne owoce,
W toni wodnej widziane.
[...]
Pod surowym jedwabiem
Mdlały biodra brzozowe,
(J. Tuwim, Kobiece)
Świeże jabłuszka jako określenie policzków młodej dziewczyny wykorzystane są
na przykład w następującym tekście:
Oczy ku ziemi spuściła,
I zrumieniła się jak jabłuszka,
Po uszka.
(M. Bałucki, Nie w porę)
2. Rośliny jako tło
Istnieją pewne elementy krajobrazu występujące często jako tła poetyckich
scen miłosnych i to w zasadzie niezależnie od okresu literackiego, do jakiego da-
32 Anna DÄ…browska
ny utwór należy. Chodzi przede wszystkim o otoczenie naturalne, o przebywanie
ciepłą nocą wśród zieleni, na łące, pośród drzew czy też wśród zapachu pewnych
kwiatów, np.:
W tÄ™ cichÄ…, sennÄ…, wonnÄ… noc majowÄ…
Czuję twe ręce ponad moją głową 
słonią mi świat...
(K. Przerwa-Tetmajer, W tÄ™ cichÄ…, sennÄ…...)
I w tym lasku olszowym,
Na kobiercu darniowym
Dziewczyna,
Gdy nikt nagle nie spłoszy,
Już ciąg nowych rozkoszy
Zaczyna.
(S. Grudziński, Naiwny)
Całowałem ciebie
Pośród pól złocistych,
Pośród łąk zielonych,
Śród gajów cienistych.
(A. Lange, Pieśń o pocałunkach)
Pałacem zieleni otacza nas maj
I ciepłe nam łoże z mchu ściele.
(A. Niemojewski, Sielanka)
Odpocząć wreszcie... na zielonej hali
jest jedno dziewczÄ™ ciche  niech mi ono
pachnÄ…cÄ… watrÄ™ smrekowÄ… zapali
i głowę oprzeć da na hojne łono.
(T. Peiper, Odpocząć wreszcie...)
Ty czekaj na mnie, dzieweczko cudna,
Pod tą wspaniałą topolą!
[...]
Gdy minie już miłości szał 
Czekaj mnie pod topolÄ…,
(T. Peiper, Ty czekaj na mnie!)
Twoje białe ciało [...]
Uklękło, w podłuż układało się w kwiatach
i zapragnęło miłości i ciszy 
(E. Zegadłowicz, Na łące wrzosowej)
Nazwy roślin w słownictwie erotycznym 33
Czasem, choć rzadko, tłem jest antropomorfizowana przyroda:
Rezedy woniÄ… bogate
Biedronkom podajÄ… usta,
A malwy dziwiÄ… siÄ™  dziwiÄ…,
Jak pięknie w barwnych im chustach.
(M. Zientara-Malewska, Jesienne kwiaty)
Tła nie musi tworzyć przyroda  otwarta , żywa i wolna. Zdarza się też na-
wiązanie do naturalnego pochodzenia miejsca sceny miłosnej:
Izba rozpływa się, drży
w wymodrzonym kolorze 
jak błękitna na wodach niebieskich łódz

jak nasze sosnowe, żytnie łoże.
(E. Zegadłowicz, Świt)
Twarda i okrutna rzeczywistość powinna być dla ukochanej zmieniona,
a znakiem tejże zmiany jest porównanie do miękkości puchu nasion:
ZiemiÄ™ twardÄ… ci przemieniÄ™
w mleczów miękkich płynny lot,
(K.K. Baczyński,***)
W erotyku ludowym fragment przyrody staje się po prostu łożem miłosnych
igraszek przedstawionym z dużą dozą realizmu i poczucia humoru:
... ona mu siÄ™ broni,
rączką, nóżką grzebie
 Ach, ratunku!  Mocny Boże,
z tej murawki twarde łoże.
(za: Wężowicz-Ziółkowska: 69)
W pewnych okresach literackich sceneria towarzysząca aktowi miłosnemu
mogła być zaskakująca, także w określeniach zapachu:
Od słów twych wyżej cenię szept twój, szept twojego ciała,
Woń twojego ciała, woń rzez
ni i róż.
(T. Peiper, Naga)
Specjalne miejsce w poezji erotycznej okresu MÅ‚odej Polski zajmujÄ… tubero-
zy. Wprowadzenie ich do utworu wiąże się zazwyczaj z rozpaleniem namiętno-
ści; tuberozy kuszą i stają się pewnego typu zagrożeniem.  Florystycznym odpo-
wiednikiem zmysłowej miłosnej rozkoszy był wyjątkowo często przywoływany
kwiat tuberozy. Jego zapachem odurzał demoniczny wąż-luxuria (wąż-rozkosz)
(Sikora 1987: 103).
W upojnej woni tuberoz
palił mnie oczu twych żar.
(E. Słoński, Tuberozy)
34 Anna DÄ…browska
Tak mocno pachną białe, czarodziejskie kwiaty
o nie wnoÅ› ich do swojej
Dziewiczej komnaty...
(Z. Dębicki, Tuberozy)
W oranżeriach oszklonych woń tuberoz parną
Czują łona omdlałe od miłosnych wzlotów...
Przy twym kwiecie, Pokuso, giną w ust szkarłacie 
W rozpalonych swych piersiach i w płomiennej szacie
Przy twym kwiecie, Pokuso, i jam mdleć już gotów...
(J. Pietrzycki, Dusze kochanek)
W modernizmie namiętne przeżycia miłosne rzucone są na tło gorącej, przesyco-
nej wonią kwiatów, nocy:
Obłędem kwiatów dyszą noce parne
[...]
O, rozpleć, rozpleć swoje włosy czarne,
Chcę ust pożaru! Miłosnej pieszczoty!
[...]
Obejmij!... Przytul! Duszne kwiatów wonie
Swą zdradną siecią serce mi owiły...
Kocham cię, słuchaj, kocham z całej siły!
(Z. Różycki, Wyznanie)
Niedaleko wybrzeża jest ścieżka, niby w trawę strącona brunatna nitka,
a dalej na lewo jest las, gdzie wiatr ogryzany tylko psa szczekaniem,
pod rozpiętą ciszą pieści niebo sosnami i świerkami,
gdzie traw poziome liście błyszczą, na pościel usłana mika,
gdzie na okrągłych wzgórzach wrzosy układają swą pieśń w wysokie stożki.
Te lasy, te ciche lasy, jakżeż te schowki miłości kuszą...
(T. Peiper, Na plaży)
Można powiedzieć, że w przytoczonych kontekstach flora pełni funkcję dekora-
cyjną, upiększającą miejsce spotkania, wprowadzającą specyficzny nastrój, wzma-
gający temperaturę erotyczną utworu. Dzięki przyrodniczemu otoczeniu (czy też
jego elementom) scena miłosna jest pełniejsza, piękniejsza i  sama naturalna 
wtopiona w scenerię pierwotną, dająca więc poczucie zespolenia z naturą.
3. Rośliny jako nazwy części ciała
Metaforyczne słownictwo dotyczące erotyki odwołuje się często do świata
roślin. W przypadku nazw części ciała korzystanie z tej możliwości charaktery-
Nazwy roślin w słownictwie erotycznym 35
styczne jest dla różnych okresów literackich, jednak najwyraz
niej chyba zazna-
cza się w okresie Młodej Polski. Z tego też czasu pochodzi najwięcej przykładów.
Metaforyka kwiatów była wówczas chętnie wykorzystywana do nazywania  mi-
łosnej topografii ciała (Sikora 1987: 44). Ciekawe jest na przykład porównanie
ciała ukochanej  jego bieli i woni  do narcyzów:
Takie jest białe ciało twoje młode,
takie są złote drogie włosy twoje...
i taka wonna jesteś cała...
[...]
A dziÅ› 
takie są białe ich płatki i miękkie,
jak ciało twoje,
takie są złote ich serca,
jak twoje włosy najdroższe 
i pachnÄ…,
jak usta twoje, co całują cicho
i upajajÄ… bez miary, bez miary 
snem, co od śmierci nie jest mniej rozkoszny! 
(J. Żuławski, Narcyzy)
W erotyku Emila Zegadłowicza ciało kochanki przyrównane jest do białej lilii:
Słowo [...] ma kształt najcudniejszy: dziewczęcego ciała
Omdlałego w pożarze jak w skwar lilia biała.
(E. Zegadłowicz, Kształt)
LiliÄ… alabastrowÄ…
Wyrastasz z mego ciała 
(E. Zegadłowicz, Fiat lux)
3.1. Genitalia żeńskie
3.1.1. Róża
Róża, bardzo wyraz
nie symbolizująca erotyzm i  ogólnie  szczęście o cha-
rakterze erotycznym, pojawia się również jako określenie intymnych części cia-
ła. Może być określeniem żeńskich narządów płciowych, jak np. w utworze:
Wsysam się w płatki Twoje różowe 
 pieszczota, zalew krwi  aż ból!
 wtulam w twój przepych skwarną głowę,
na wargach czuję krew czy sól 
(E. Zegadłowicz, Dziewięciosił)
36 Anna DÄ…browska
W wierszu Juliana Przybosia najintymniejsze żeńskie i męskie części ciała na-
zwane zostały określeniami botanicznymi, tworząc komplementarną parę:
W rozłęk biódr, w wilgotną różę, rozpękłą od zewnątrz,
moim pędem, nabrzmiałym i tkliwym, do dna twego ciała,
do dreszczu wynikłego z nas, jak piorun z chwili,
zwarciej, głębiej, potężniej,
tkliwiej
do zachwytu tchu!...
(J. PrzyboÅ›, Jedna noc)
Ta sama róża którą ciepłe łono skrywa
Ta sama róża która Wenus się nazywa
(J. M. Rymkiewicz, Róża oddana
Danielowi Naborowskiemu)
Metafora kwiatu róży w niezmienionym kształcie trwa nadal, czego przykła-
dem fragment tekstu z lat dziewięćdziesiątych XX wieku:
On dotyka moich piersi i czujÄ™,
że czerwona róża rozrasta się we mnie,
zalewa czerwienią świat...
(M. Fox, PM  93)
Podobnie w przesyconych  drastycznym, biologicznym erotyzmem (Na-
wrocka 1997)5 tekstach Rafała Wojaczka różą nazywa się narządy płciowe żeń-
skie:
I nagle grząska róża pół konia pochłania
A bohater zażywa szczęścia...
(R. Wojaczek, Ballada obsceniczna)
... ślepa błyskawica
poruszonego wstydu odmienia Ci płeć.
Róża, nim wzejdzie w łonie, na policzkach
płonie.
(R. Wojaczek, Zwiastowanie)
Ciekawa i oryginalna przenośnia kokosowa włochatość jest indywiduali-
zmem i okazjonalizmem:
należy mówić o rzeczach kwitnących jak kolory
których kokosową włochatość można wyczuć przez suknię
(J. Brzękowski, Wenus)
5
Autorka ta pisze też:  Róża jest znakiem agresywnej, niezmiernie biologicznej, a zarazem
ekstatycznej erotyki (1997: 208).
Nazwy roślin w słownictwie erotycznym 37
3.1.2. Gaik
Określenie to pojawiło się w poezji staropolskiej; nie znalazłam natomiast
potwierdzenia jego kontynuacji w tekstach współczesnych.
W smaczny kąsek panience płeszka ugodziła,
A przez włosiany gaik w brzeg ją zakąsiła.
(J. Smolik, O płeszce)6
3.1.3. Kwiat
Żeby kwiat było widać, ktory dziatki rodzi,
Przeto ziela takiego zakryć się nie godzi.
(J. Dzwonkowski, Statut, to jest artykuły prawne)
3.2. Genitalia męskie
3.2.1. Korzeń
Korzeń to dawne metaforyczne określenie eufemistyczne członka męskiego,
spotykane zarówno w staropolszczyz
nie, jak i obecnie:
Baczcie tu, jak ci się pachołcy udają:
Z wielką chęcią korzenia kosztować dawają...
(A. Władysławiusz, O kupcach korzennych)
I dąb, choć mieścy przyschnie, choć list na nim płowy,
Przedsię stoi potężnie, bo ma korzeń zdrowy
(J. Kochanowski, Do dziewki)
Jeśliż prawda, jak dawno ludzie powiedają,
Że ci, co długi nos, też obzdłuż korzeń mają,
A tobie, gdy do góry ten pachołek wstanie,
Poczujesz go, ja wierzę, długim nosem, panie.
(J. Daniecki, Nos)
Sprośny i pełen poczucia humoru Jan Andrzej Morsztyn napisał zabawny
wiersz, w którym paralela jednej z części męskiego ciała do ziela o szczególnym
wyglÄ…dzie jest osiÄ… konstrukcyjnÄ… przytaczanego fragmentu utworu:
Między różnymi, których ogród mój ma wiele,
Osobliwie panienki lubiÄ… jedno ziele,
[...]
A to ziele nie jest mak gnuśny ani wiosny
Pierwiastkowe fijołki, nie co kwiat niesprosny
6
Teksty takie spotykane były w dawnych latach, por. np. Adama Władysławiusza O płeszce.
38 Anna DÄ…browska
Rozwijają lilije ani powój kręty,
Nie lotnymi tulipan przywiezion okręty,
Nie róża skropiona krwią najgładszej boginie,
Nie wartogłów słonecznik, nie kwiat na jaśminie,
Nie stokroć, nie majeran zapachem niebrzydki,
Insze to ziele, insze ma swoje pożytki.
Korzeń się wprzód u spodu w dwie cebulki dzieli,
A
odyga się a gładka i bez sęków bieli,
Ale dęta jak słoma i ma w sobie rowki,
Którymi sok z korzenia idzie do makowki;
PÄ…k wierzchni jako i kwiat zawsze siÄ™ czerwieni
I w tęgie mrozy swego szkarłatu nie mieni.
Prace z tym zielem nie masz, i we dnie i w nocy
Możesz go sadzić...
(J.A. Morsztyn, Nowe ziele)
Określanie członka męskiego jako korzenia ma więc długą tradycję, która
nieprzerwanie trwa od staropolszczyzny do dziÅ›. Obecnie nazwa taka pojawia siÄ™
zarówno w prozie, jak i w mowie potocznej (por. Dąbrowska 1998: 51).
Zdarza się, że i inne części roślin, jeśli tylko przypominają kształtem odpo-
wiednią część ciała, wykorzystywane są jako metafory. Jest tak np. w erotykach
ludowych dość bezceremonialnie wyrażających pragnienia:
3.2.2. Sęk
Jam od strachu pobladła,
Z gałęzim na sęka padła.
Co rozumiecie,
Mówią mam dziecię [...]
Sęk mnie obrócił w inną.
Sęka mi się chce...
(Pieśni, tańce, padwany)
Prawidłowe zrozumienie metafory nie nastręcza odbiorcy większych trudności.
3.3. Piersi kobiece
Określenia roślinne piersi kobiecych są w analizowanych tekstach dość zróż-
nicowane. Autorzy odwołują się nie tylko do róży czy różowego głogu, lecz rów-
nie chętnie do białych kwiatów. W obu wypadkach podstawą porównania jest ko-
lor i piękno kwiatu oraz piersi kobiecych:
3.3.1. Róża
I znów pojawia się nazwa kwiatu bardzo silnie związanego z miłością w tra-
dycji kultury polskiej i obcej.
Nazwy roślin w słownictwie erotycznym 39
A słońce przez zazdrosne ciśnie się kryształy,
Ażeby rozcałować mych biódr marmur biały
mej piersi oroszone, wpółzamknięte róże...
(J. Kasprowicz, Salome)
3.3.2. Kwiaty
Wśród dwojga kwiatów, piersi twych, śnieżnych swą bielą,
Pocałunki mym ustom ciepłe gniazdo ścielą...
(L. Staff, Czar)
3.3.3. Głóg
Piersi twe wonne
zakwitły różowym głogiem 
usta me nieprzytomne
sÄ… ogniem 
(E. Zegadłowicz, Wrzosy)
3.3.4. Jaśmin
Śpi Chrysis biała. Lecz piersi odkryte
Są jako jaśmin księżycowo blady 
(K. Zawistowska, Chrysis)
3.3.5. Lilie
Nazywanie piersi kobiecych liliami należy do  kwiatowego kodu młodopol-
skiej liryki miłosnej (por. Sikora 1987: 55). Mogą one być jak:
mdlejący wśród słońc pożaru
Wpółrozchylony pąk nenufaru
(J. Guranowski, Upał)
Gniesz i rozprężasz swe przegibne ciało,
Żaru całunków i pieszczot spragniona!...
Zaraz cię chwycę w żelazne ramiona,
By w hymn rozkoszy przetopić cię całą!
Chwila!... Błysk jeden! Wyciągam swe ręce,
Dotykam piersi!... Serce mi kołata!...
Pohańbię... skalam twe lilie dziewczęce...
(Z. Różycki, Mieć cię...)
Seksualną symbolikę lilii wodnych znakomicie uwypuklił Dębicki, przeprowa-
dzając paralele między tymi kwiatami i pełnym namiętności zachowaniem ludzi:
40 Anna DÄ…browska
Kołyszą się leniwe, senne, półomdlałe
Na jeziora błękicie kwiaty śnieżnobiałe...
[Na birdżańskich dywanów miękkim puchu drzemie
Odaliska czarowna w sułtańskim haremie...]
Kołyszą się leniwie na pół senne kwiaty,
Powiewem wiatr je musnÄ…Å‚ w przelocie skrzydlaty...
[Mdlejącym światłem słabo drga wątły kaganiec,
Ust odaliski dotknął sułtański rzezaniec...]
Na jezioro wypłynął księżyc srebrno-biały,
Budzi kwiaty, co w słońca południu omdlały - -
[Jak tygrys się przeciąga piękna odaliska,
Namiętna, dzika żądza w z
renicach jej błyska...]
Noc cicha, słodka, jasna, mistyczna, marząca,
Kwiaty się otwierają pod światło miesiąca...
[Białe ramiona tulą smagłego rzezańca,
Z marmurem brąz się splata... Gaśnie blask kagańca...]
(Z. Dębicki, Nenufary)
3.3.6. Jagody
Porównanie piersi do roślin może dotyczyć nie ich koloru, lecz kształtu
i jędrności:
Kochany! Jam niewinna! Jam biała! Ust krwawe
Rubiny mam i piersi soczyste jagody,
I żar ciała!
(W. Zalewski, W płomieniach krwi)
3.4. Pośladki
Ta część ciała jest wyraz
nie zaniedbana w słownictwie erotycznym i rzadko
kiedy pojawia się jako przedmiot opisu lub zachwytu w tekstach erotyków. Od-
nalezione przeze mnie nazwanie jest jednak dość oryginalne.
3.4.1. Pomarańcze
... wzdęte pośladki błyszczą na nim, granatowe pomarańcze
(T. Peiper, Na plaży)
Nazwy roślin w słownictwie erotycznym 41
3.5. Usta
Pożądana barwa kobiecych warg to kolor czerwony. I, jak łatwo przewidzieć,
do roślin charakteryzujących się taką barwą odwołują się poeci różnych epok. Bar-
dzo charakterystyczny tekst to Maki Dębickiego, w którym przeprowadzona zosta-
je paralela między ustami i makami, co jest tym bardziej interesujące, że od daw-
na mak uważany jest za silny środek pobudzający, pełniący funkcję afrodyzjaku.
Uznawano go też za kwiat symbolizujący silną męską namiętność. Maki Dębickie-
go to jeden z niewielu przykładów utworów erotycznych, w których następuje bez-
pośrednie nawiązanie do rośliny o właściwościach  pobudzających lędz
wie .
ChwiejÄ… siÄ™ maki w polu purpurowe
JakimÅ› marzÄ…cym, sennym, dziwnym chwianiem...
[drżącymi dłońmi złotą tuląc głowę,
Ktoś dziewczę ze snu zbudził całowaniem...]
Chwieją się maki wśród pszenicy złotej,
pośród srebrnego kołyszą się żyta 
[Usta miłosnej szukają pieszczoty,
Pierś drży, miłosnej pieszczoty niesyta...]
ChwiejÄ… siÄ™ maki... Wiatr rytmicznÄ… falÄ…
Czerwone kwiaty ich z lekka kołysze...
[Szalone usta drugie usta palÄ…,
UpajajÄ…ce w nie sÄ…czÄ…c haszysze...]
Chwieją się maki płomienne w rozkwicie,
W słonecznym blasku południa mdlejące...
[O upojenia miłosne! O Życie!
O czarodziejskie i wszechmocne słońce!...]
(Z. Dębicki, Maki)
Podobnie w wierszu Leśmiana paralela koloru ust i maków jest niezwykle wy-
raz
na, a kwiat jest symbolem namiętnego miłosnego pocałunku:
WspominajÄ…c jego wargi ssÄ…ce,
Mak czerwony zerwała na łące.
Pełna lęku i wstydu i zmazy,
Przeżegnała się makiem trzy razy!
(B. Leśmian, Mak)
O maków purpurowych, krasnych maków kwiecie!
O usta całowane, drogie usta twoje!
Złote życia na oścież rozwarte podwoje,
42 Anna DÄ…browska
Słońce! Słońce w upalnym rozgorzałym lecie!
Słońce! Słońce! I maków purpurowych kwiecie!
Pszennych łanów poszumy, pszczół grające roje!
I usta całowane, drogie usta twoje,
I w lipowych alejach kwietniane zamiecie!
(K. Zawistowska,***)
Kwiaty i owoce, zwłaszcza piękne, o czerwonej barwie w sposób naturalny
stawały się przedmiotem porównania ust ukochanej osoby. Nic więc dziwnego,
że dotyczy to także korali kaliny:
3.5.1. Kalina
Ty się do mnie nie śmiej, proszę,
Ustami z kaliny.
(M. Gawalewicz, Piosenka)
3.5.2. Maliny
Podobnie jest też w przypadku malin:
Tajemny gwar
Wzniosły kwiaty, krzewiny,
Jakby jej ustek maliny
Rzucały czar.
(M. Gawalewicz, Nie kocha!)
Tyś memu ciału dreszcz w świecie jedyny,
A ona ust mi chce oddać maliny 
Czyjaż dłoń zdoła odtrącić ten czar?
(B. Leśmian, Wyznanie)
3.5.3. Wiśnie
Może na ust wiśnie
Popiół posypie.
(M. Zborowski, Serce)
Lecz usta twoje
Od mych odżyły:
Jak wiśni dwoje
Krwią się spłoniły.
(L. Staff, Usta twe blade...)
Nazwy roślin w słownictwie erotycznym 43
Chwalił wargi ust moich: wiśni  bliz
niÄ…t dwoje,
Że słońce ich dojrzałość sadem swym zaszczyca...
Niech przyjdzie  nie uciekam jako tanecznica 
Wiśniowym drzewem w sadzie, czekająca, stoję...
(J. Ruffer, Obietnica ust)
3.5.4. Róża
Jest oczywiste, że w określeniach ust kochanej kobiety nie może zabraknąć
róży:
Gdy za górami kona gwiazda dzienna,
Gdy liście róża rozchyla płomienna,
Jak tyś wilgotne rozchylała usta, 
(Or-Ot, Tam, gdzieÅ› daleko...)
3.5.5. Winograd
Usta mogą być porównane do owoców soczystych i jędrnych, a ponadto ta-
kich, z których sporządza się upojny napój  pocałunkiem można się upić:
 Już mi przyjdzie porzucić:
[...]
Twe objęcia królewskie
I usta z winogradu.
(J. Jedlicz, Pieśń pożegnania)
W sytuacjach ekstremalnych, w tragicznym i pełnym cierpień czasie usta
ukochanej nie są pełne i czerwone. Wyraz
nie widać, jak epoka, w której powsta-
ją utwory wpływa na sposób obrazowania:
Usta sÄ… gorzkie i suche, do Å‚odyg
spalonych tak młodo podobne,
oczy ogniem niepłodne 
złoty orzech.
(K.K. Baczyński, Noc)
4. Pożądanie
4.1. KÅ‚Ä…cze
...kłącze
Żądzy, które niekiedy aż poza sen wyrasta...
(R. Wojaczek, PoczÄ…tek poezji)
44 Anna DÄ…browska
5. Niewinność (dziewictwo)
Najbardziej znanym roślinnym określeniem niewinności jest wianek i biała
lilia. Są to bardzo ważne symbole, głęboko zakorzenione w tradycji. Wianek jest
metaforą odnoszącą się do wysoko cenionego dziewictwa panny, które powinna
ona zachować aż do dnia ślubu. Dlatego też był koniecznym rekwizytem wesel-
nym, nieodzownym elementem stroju panny młodej. Powinien być z mirtu lub
rozmarynu.
5.1. Wianek
Dawne wiersze wspominajÄ… o wianku jako o symbolu dziewictwa:
Ehej, róże śliczne, róże!
A któż mi was zrywać pomoże?
O lilije, młode lilije!
Któż mi z was wianeczki uwije [...]
Och wianeczku, drogi wianeczku!
Komuż cię daruję w taneczku?
[...]
Rozmarynie, hej rozmarynie!
Już przyjemny zapach twój zginie...
(J.B. Zimorowic, Komu kwiateczki...)
Pewne konteksty literackie dość dokładnie przekazują, jak należy rozumieć sym-
bolikÄ™ wianka i jego utratÄ™ przez dziewczynÄ™:
Pasła bieluchne owieczki
A siedzÄ…c w cieniu bukowym,
Wiła różane wianeczki
Z rutą i liściem mirtowym,
[...]
A gdy dla miłej ochłody
Położyła się na trawie,
Pozwoliła mi swobody
Z sobą używać łaskawie...
Skorom skosztował do woli
Co Nice miała słodyczy,
Opuściłem ją powoli,
WziÄ…wszy wianeczek w zdobyczy.
(K. Węgierski, Nice)
Czy w białych ślubnych szatach pod mirtowym wiankiem,
Płakała choć chwilę za swoim kochankiem?
(K. Gaszyński, Sielanka młodości)
Nazwy roślin w słownictwie erotycznym 45
Do północy skoczne tany,
Skroń w różanym wianku;
Po północy gwar pijany,
A płacz do poranku.
(T. Lenartowicz, Zrozpaczona)
Pieląc grządkę kwiatów, nucąc
Umaiła śpiewkę zielem,
RutÄ…
I splotła ją z rozmarynem,
WijÄ…c wianek na wesele,
I z fijołkiem leśnym.
To Kasia ze wsi rodzinnej,
To Kasieńka z pieśni.
J. Przyboś, Ruta i kwiat pomarańczy)
W miłości ludowej wianek należy do  symboli rekwizytów czy też  zwro-
tów-masek (Kotarska 1980: 185), co znajduje odzwierciedlenie w tekstach ero-
tyków ludowych. Konteksty nie pozwalają na pomyłkę co do intencji autora:
Nowinę jej powiedział
wianeczek jej odebrał
(za: Wężowicz-Ziółkowska: 82)
Miła Anciu, chciej posłuchać, co ci nowego powiem:
Uwiń wianek z rozmarynu, jo żadnemu nie powiem.
[...] Skoczył do niej i obłapił, trzy razy pocałowoł,
A Ancia się nie spodziała, kiej jej wioneczek porwoł.
[...] O mój Boże! miły Boże! coch teraz uczyniła,
Kiedy jo sie przy krowisiach mego wianka pozbyła?
(za: Wężowicz-Ziółkowska: 82-83).
Gdybych ja wiedziała, żeć będziesz mój
dałabych ja tobie wianeczek swój.
(za: Wężowicz-Ziółkowska: 96)
Co siÄ™ to zieleni
w zielonéj dÄ…browie?
Zieleni siÄ™ wianek
dziewcynie na głowie.
(za: Wężowicz-Ziółkowska: 111)
Jesce nie świta,
Matka siÄ™ pyta,
46 Anna DÄ…browska
Gdzieś Kasiu wianek działa?
Moja matulu,
Moja kochana,
Jasieńkowi m dała.
(za: Polska pieśń miłosna: 37)
Wprost i bez żadnych ogródek w wiejskiej piosence miłosnej dziewczyna umie-
szcza rozmaryn bezpośrednio na swoich narządach płciowych, zachęcając ponie-
kąd do  zażycia go:
Oj, a na mojej pichnie,
Oj, rozmaryn kwitnie,
Oj, a kto go zażyje,
Oj, dziesięć razy kichnie.
(za: Wężowicz-Ziółkowska: 181)
5.2. Lilia
 Od wieków nieodmiennie reprezentuje nieskalaną dziewiczość, szlachet-
ność duszy i bezgrzeszność  pisze o lilii Ireneusz Sikora (1987: 52 i n.). Stąd
też pochodzi stereotyp poetycki przyporządkowujący wartości etyczne tej rośli-
nie. W poezji młodopolskiej lilia symbolizowała z jednej strony niewinność,
a z drugiej  miłość namiętną i zmysłową, o czym pisałam już wcześniej. Nie-
winność oznaczano tylko za pomocą koloru białego:
Białe lilie, zerwane znad jasnego zdroja,
Kołyszą się i duszną rozsyłają woń...
Paląca rozkosz zdradnie oplątuje skroń
I wślizga się jak żmija do snów nieukoja...
(B. Ostrowska, O księżycowe noce...)
Symbolika poetycka wykorzystuje w sferze erotyki różne rośliny lub ich czę-
ści. Niektóre z nich od wielu stuleci obarczone są dodatkowymi znaczeniami, in-
nym zaś przydarza się to okazjonalnie. Chronologicznie rzecz ujmując, widać, że
w poezji staropolskiej nieczęsto korzystano z erotycznej (miłosnej) symboliki ro-
ślin, chętniej sięgając do metaforyki zwierzęcej lub połączonej z odpowiednimi
artefaktami (por. Dąbrowska 2001). Dopiero okres romantyzmu, a zwłaszcza
Młodej Polski, wprowadził symbolikę kwiatową i  szerzej  roślinną do tekstów
wierszy erotycznych.
Inaczej jest w odniesieniu do erotyku ludowego. W tej poetyce symbolika ro-
ślinna zajmuje bardzo ważne miejsce, tworząc  jak to nazywa Jerzy Bartmiński
 pewne klisze-obrazy oznaczające akt miłosny, np. zrywanie kwiatów, koszenie
łączki, deptanie ogródka, czyli niszczenie kwiatów. Podmiotem niszczącym jest
Nazwy roślin w słownictwie erotycznym 47
zawsze czynnik męski, natomiast niszczącej sile ulega dziewczyna. Innym obra-
zem stereotypowym jest w erotykach ludowych zbieranie owoców (jabłek, wiśni,
a nawet żołędzi) (por. Bartmiński 1974). Mówiąc krótko:  Nie ma w życiu ludu
dziedziny, która nie mogłaby stanowić z
ródła skojarzeń i odniesień seksualnych
(Wężowicz-Ziółkowska 1991: 149).
III. Kolejnym zagadnieniem jest występowanie w tekstach erotyków nazw
roślin uznanych za afrodyzjaki. Od dawien dawna wykorzystywano pobudzające
właściwości roślin do zwiększenia przyjemności doznań erotycznych, czyli
w celach hedonistycznych. Służyły temu zarówno mikstury o skomplikowanym
składzie, jak i pojedyncze rośliny lub ich elementy.
O właściwościach roślin ekscytujących erotycznie musiał wiedzieć Jan Ko-
chanowski, skoro pisał:
... dam i śliczne
Zioła w swych barwach rozliczne.
Masz fijołki, masz leliją,
Masz majeran i szałwiją.
(J. Kochanowski, Do miłości)
Do roślin o właściwościach podniecających należy np.  roślina radości , czy-
li mak, albowiem  od najdawniejszych czasów opium uznawane jest przede
wszystkim za silny afrodyzjak (Rätsch 1992: 98). Maki pojawiajÄ… siÄ™ w poezji
miłosnej nie bez przyczyny. W dziewiętnastowiecznej mowie kwiatów mak był
bowiem symbolem  gwałtownej męskiej namiętności i w podobnej, erotycznej
funkcji z największą częstotliwością pojawiał się w poezji młodopolskiej (Siko-
ra 1987: 64). Często też  jak już wspomniałam  kojarzony był z pocałunkiem.
Wydaje się, że ważnym czynnikiem  oprócz od dawna znanego działania hedo-
nistycznego  był też czerwony kolor maków polnych. Jak wiadomo, ta właśnie
barwa jest powszechnie uważana za  barwę miłości (Gross 1990). Najlepiej wi-
doczne jest połączenie czerwonych maków z erotyzmem w cytowanym już wcze-
śniej tekście Dębickiego Maki.
W Królu-Duchu Juliusza Słowackiego kobieta kusi obietnicami cielesnych
rozkoszy wzmożonych działaniem roślin o własnościach afrodyzjaków:
Nie znajdziesz, czegom nie obiecywała,
Lecz obiecujÄ™, czego dusza pragnie;
Przyjdz
, a lichtarze złociste zapalę,
ZakadzÄ™ drogim, wonnym cynamonem,
A jeszcze jaśniej przez mych ust korale
I jeszcze śnieżniej zabłyszczę ci łonem.
(J. SÅ‚owacki, Krystyna)
Wiersz Jana Twardowskiego w bardzo delikatny sposób sygnalizuje, że cy-
namon ma właściwości podniecającego afrodyzjaku:
48 Anna DÄ…browska
Sen mara Pan Bóg wiara
lecz nic się nie śniło
porzeczka pnie się w górę
cynamon odmładza
serce klęka przy sercu by człowiek się rodził
[...]
(J. Twardowski, Sen mara)
Wspomniany wcześniej (w pkt. 5) rozmaryn w ludowej piosence dziewczęcej jest
również aluzją do jego podniecających właściwości.
IV. Wnioski. Przeanalizowane teksty polskich erotyków nie obejmują wszy-
stkich wierszy o tematyce miłosnej. Jest ich jednak na tyle dużo, że daje to pod-
stawę do wyciągnięcia wniosków dotyczących stosowania w nich symboliki ro-
ślinnej. Oto one:
1) Słownictwo erotyczne polskich wierszy miłosnych wykorzystuje metafo-
rykę roślinną. Nazwy roślin i kwiatów tworzą zbiór związany albo z pradawną
erotyczną symboliką roślinną (np. mak, rozmaryn, lilie, róże, dziewanna), albo
wiążący się z konwencją poetycką epoki (np. nenufary, tuberozy). Spośród epok
literackich wyodrębnia się wyraz
nie okres MÅ‚odej Polski obfitujÄ…cy w wiersze
z motywami roślinnymi.
2) Nie wszystkie kwiaty będące symbolami erotycznymi pojawiły się w ana-
lizowanych utworach. Brak na przykład goz
dzików, które  zwłaszcza różowe
i czerwone  uznawane sÄ… za kwiaty o wybitnie erotycznej wymowie.
3) Rzadko kiedy w erotykach spotkać można rośliny od dawna uznane za
mające właściwości afrodyzjaków. Do wspomnianego typu roślin w przeanalizo-
wanych przeze mnie utworach należy cynamon, rozmaryn, majeranek i szałwia.
Brak natomiast mandragory, żeń-szenia, imbiru, anyżku, szafranu, kardamonu,
bazylii, lubczyka, wanilii, pieprzu i goz
dzików, by wspomnieć tylko o niektórych.
Oznacza to, że w polskiej poezji miłosnej bardzo rzadko wykorzystywany jest
motyw roślin, którym przypisuje się właściwości pobudzające. Inny problem sta-
nowi fakt, że chyba niewielu odbiorców wiedziałoby, dlaczego właśnie te, a nie
inne rośliny pojawiają się w tekście.
4) Metaforyka roślinna w erotykach jest w swym zasadniczym zrębie zdecy-
dowanie odmienna od metaforyki potocznego słownictwa erotycznego. Określe-
nia potoczne narządów płciowych męskich, np. ogór, banan, marchewka, orze-
szki, żołędzie, bądz
też piersi kobiecych jako dyń, arbuzów czy melonów nie wys-
tępują się w wierszach miłosnych.
5) Jedynym odstępstwem jest róża, nieodmiennie pojawiająca się w symbo-
lice miłosnej wszystkich okresów  zarówno w tekstach literackich, jak i w mo-
wie potocznej.
6) Pewna grupa określeń ograniczona jest do okresu staropolszczyzny oraz
do tekstów ludowych. Jest tak np. w odniesieniu do korzenia pojawiającego się
Nazwy roślin w słownictwie erotycznym 49
w dawnych rubasznych tekstach; nie oznacza to, że stracił on żywotność  nie
występuje w poezji, natomiast jest obecny zarówno we współczesnej prozie, jak
i w języku potocznym.
7) Współczesne erotyki polskie rzadko posługują się metaforyką roślinną.
Wykaz z
ródeł
Eros natchniony. Wiersze o miłości, Bielsko-Biała 1993.
Kiedy miÄ™ Wenus pali... Staropolskie wiersze swawolne, wszeteczne i niezawstydane, wyb. i oprac.
Józef Krzyżanowski, Szczecin 1989.
Lubię, kiedy kobieta... Młodopolskie wiersze miłosne, wyb. Ireneusz Sikora, Wrocław 1995.
Polska miłość  93  ogólnopolski konkurs na lirykę miłosną o Laur Miedzianego Anioła, Lubin
1994.
Polska pieśń miłosna. Antologia, wyb. i wstęp Jan Lorentowicz, Nakład Gebethnera i Wolffa, War-
szawa  Lublin  A
ódz
 Kraków [b.r.w.].
Julian PrzyboÅ›, Poezje zebrane, Warszawa 1959.
Strofy o kwiatach. Antologia, wyb., oprac. i posłowie Jacek Kolbuszewski, Warszawa 1981.
Jan Twardowski, Wiersze, Białystok 1993.
Dobrosława Wężowicz-Ziółkowska, Miłość ludowa. Wzory miłości wieśniaczej w polskiej pieśni lu-
dowej XVIII-XX wieku, Wrocław 1991.
Rafał Wojaczek, Nie skończona krucjata, Kraków 1972.
Rafał Wojaczek, Poezje wybrane, wyb. i oprac. Krzysztof Karasek, Warszawa 1983.
Emil Zegadłowicz, Wrzosy, oprac. i posłowie Tadeusz Olszewski, Bielsko-Biała 1988.
Bibliografia
Bartmiński Jerzy (1974),  Jaś koniki poił... . Uwagi o stylu erotyku ludowego,  Teksty , nr 2, s. 11-
24.
Dąbrowska Anna (1998), Słownik eufemizmów polskich, czyli w rzeczy mocno, w sposobie łagodnie,
Warszawa.
 (2001), Pocieszyć się małżeńską danią. Dawne i współczesne poetyckie słownictwo erotyczne,
[w:] Współczesna leksyka, pod red. Kazimierza Michalewskiego, cz. I, A
ódz
, s. 42-54.
Gross Rudolf (1990), Dlaczego czerwień jest barwą miłości, przeł. Anna Porębska, Warszawa.
Kotarska Jadwiga (1980), Erotyk staropolski. Inspiracje i odmiany, Wrocław.
Kowalski Piotr (1998), Leksykon, znaki świata, omen, przesąd, przeznaczenie, Warszawa  Wrocław.
Nawrocka Ewa (1997), Oset i róża w polskiej poezji współczesnej, [w:] Literacka symbolika roślin,
pod red. Anny Martuszewskiej, Gdańsk, s. 201-210.
Rätsch Christian (1992), RoÅ›liny miÅ‚oÅ›ci. Afrodyzjaki wczoraj i dziÅ›, wstÄ™p Albert Hoffman, przeÅ‚.
Barbara Tarnas, Warszawa.
Sikora Ireneusz (1987), Symbolika kwiatów w poezji Młodej Polski, Szczecin.
Stoff Andrzej (1997), Problematyka teoretyczna funkcjonowania motywów roślinnych w utworach
literackich, [w:] Literacka symbolika roślin, pod red. Anny Martuszewskiej, Gdańsk, s. 9-22.
Warburton Diana (1996), Mały słownik afrodyzjaków, przeł. Piotr Krasnowolski, Kraków.
Wężowicz-Ziółkowska Dobrosława (1991), Miłość ludowa. Wzory miłości wieśniaczej w polskiej
pieśni ludowej XVIII-XX wieku, Wrocław.
 (1997), hasło: Mowa kwiatów, [w:] Słownik literatury popularnej, pod red. Tadeusza Żabskiego,
Wrocław.