Acta Universitatis Wratislaviensis No 2282
" tom 16 " Wrocław 2001















AGNIESZKA B
DKOWSKA-KOPCZYK
Uniwersytet ÅšlÄ…ski w Katowicach
Metaforyka roślinna w języku słoweńskim
i jej podstawy konceptualne
(na tle metaforyki polskiej)
Rośliny, które otaczają człowieka, można poddać klasyfikacji i opisowi na
wiele sposobów, w zależności od przyjętego kryterium. Z całego bogactwa flory
i licznych konotacji1, związanych z leksykonem roślinnym, przedmiotem anali-
zy semantycznej uczyniono w niniejszym artykule słoweńskie związki frazeolo-
giczne2, których członem konstytutywnym są metaforyczne nazwy roślin łąko-
wych, polnych i zagonowych. W pracy pojawią się także nazwy niektórych
kwiatów, warzyw, owoców i krzewów. W celu wyrazistszego ukazania specyfi-
ki badanego materiału zostanie on skonfrontowany z przykładami pochodzący-
mi z języka polskiego. Taki materiał językowy stanie się podstawą do wniosków
dotyczących podstaw konceptualnych wybranych metafor pojęciowych w języ-
ku słoweńskim, a także ich miejsca w szeroko rozumianej sferze aksjologii.
Badając genezę i znaczenie słoweńskich związków frazeologicznych, będzie-
my dokonywać ich deleksykalizacji, by w rezultacie dotrzeć do ich znaczenia
i odszukać odpowiednie ekwiwalenty3 w języku polskim. Sytuację tę możemy
1
Terminu konotacja używam w znaczeniu standardowych asocjacji semantycznych, elemen-
tów niewchodzących do eksplikacji jednostki znaczeniowej (Pajdzińska 1988: 70).
2
Frazeologia języka słoweńskiego pochodzi ze Słownika języka słoweńskiego (SSKJ).
3
Zdajemy sobie sprawę z wieloznaczności terminu ekwiwalent. W pracy przyjmujemy (za:
Pisarkowa, Tomaszkiewicz 1996: 169) rozróżnienie M. Ballarda na ekwiwalencję bezpośrednią
(transkodowanie), niebezpośrednią (np. transpozycja) i idiomatyczną (dotyczy struktur skostnia-
łych, jak m.in. idiomów i przysłów, które traktuje się holistycznie i szuka dla niech całościowego
ekwiwalentu). Dla wielu przykładów, omówionych w niniejszym artykule, właściwe będzie poję-
cie ekwiwalencji kognitywnej, w ramach której zrozumienie sensu tekstu wymaga wiedzy dodat-
kowej na temat opisywanej rzeczywistości (J. Delisle za: Pisarkowa, Tomaszkiewicz 1996: 115-
116). Pisząc o terminie ekwiwalencja, nie sposób pominąć definicji Elżbiety Tabakowskiej, według
której koniecznym warunkiem dobrego przekładu jest ekwiwalencja na poziomie profilowania bę-
dącego jednym z wymiarów obrazowania (Tabakowska 1998: 177).
150 Agnieszka Będkowska-Kopczyk
porównać z przekładem z języka obcego, w trakcie którego tłumacz dokonuje
podwójnego wysiłku kognitywnego: najpierw dekoduje mechanizm językowy,
np. metaforę, metonimię lub inny sposób obrazowania w języku oryginału, na-
stępnie koduje (konstruuje) znaczenie4 w języku przekładu5. Wychodzimy bo-
wiem z założenia, iż nie ma analizy językowej bez wysiłku kognitywnego i za-
równo dla przeciętnego użytkownika języka obcego (stosującego go w celu ko-
munikacji), jak i dla językoznawcy, sytuacja ta otwiera dziedzinę współpracy
społeczności językowej (wkraczamy tym samym na teren społecznej negocjacji
znaczenia). Niemniej jednak, o ile dla tłumacza cel nadrzędny stanowi odszuka-
nie ekwiwalentu w języku przekładu, o tyle nasze starania koncentrować się bę-
dą wokół podstaw konceptualnych każdego z omawianych złożeń metaforycz-
nych. Można dodać, że sama próba odczytania, czy zrekonstruowania, sposobu
obrazowania w przypadku wielu idiomów jest określana przez George a Lakof-
fa (1997: 451) mianem  naiwnej etymologii (ang. folk etymology), która  jak
twierdzi językoznawca  jest dla użytkowników języka prawdziwa pod wzglę-
dem nie etymologicznym, lecz psychologicznym.
W przypadkach, gdy kryterium opisu metaforyki roślinnej staje się geneza
obrazu metaforycznego, punktem wyjścia winna być przede wszystkim podsta-
wowa wiedza o świecie, w którym żyje badana wspólnota językowa oraz właści-
wa dla niej baza doświadczeniowa. Te bowiem czynniki w decydującej mierze
determinują postać językowego obrazu świata, utrwalonego w ich systemie wer-
balnym (por. Anusiewicz 1990). Funkcjonalność metafory i, w konsekwencji, jej
ugruntowanie w ramach danego systemu językowego, jest zatem funkcją jej
zgodności z doświadczeniem i wiedzą potoczną (ang. folk theory)6 użytkowni-
ków języka. Świadomość tych zależności winna towarzyszyć próbom nakreśle-
nia mapy metafor, szczególnie gdy próby te podejmowane są  jak w tym wypad-
ku  z innej, w pewnym zatem stopniu obcej kulturowo perspektywy. Elemen-
4
W opinii kognitywistów (Langacker 1995: 18; Nowakowska-Kempna 1993: 162) znaczenie
jest równe konceptualizacji. Znaczenie terminu konceptualizacja przyjmujemy za R. Langackerem
(1995: 18) jako doświadczenie mentalne, obejmujące doświadczenia sensoryczne, procesy tworze-
nia nowych pojęć oraz wiedzę kontekstową. Jest to jedno z podstawowych założeń semantyki ko-
gnitywnej stworzonych przez badacza. Pozostałe mówią, że: 1) dobrze utrwalone w języku wyra-
żenia są zazwyczaj polisemiczne  tzn. mają szereg powiązanych ze sobą znaczeń, które tworzą zło-
żoną kategorię w postaci modelu kognitywnego; 2) znaczenie wyrażenia charakteryzowane jest
w odniesieniu do jednej lub wielu domen kognitywnych (por. dalej); 3) znaczenie wyrażenia jest
nie tylko zbiorem treści poznawczych, ale składa się na nie także obrazowanie konwencjonalne, tj.
sposób ujmowania treści poznawczych dostarczanych przez przywołaną domenę (Langacker 1995:
18; por. Tabakowska 1995).
5
Według słów Gilles a Fauconniera proces ten polega na całkowitej rekonstrukcji konfigura-
cji kognitywnych wyzwolonych przez jeden język i na określeniu, w jaki sposób drugi język mo-
że odtworzyć podobne konfiguracje za pomocą radykalnie odmiennego systemu wskazówek i in-
aczej ustrukturyzowanego zaplecza (Fauconnier 1999: 55).
6
Iwona Nowakowska-Kempna w swych rozważaniach na temat przekładu terminologii języ-
koznawstwa kognitywnego na język polski tłumaczy ang. folk theory jako  teoria/wiedza społecz-
na lub  popularna (Nowakowska-Kempna 2000).
Metaforyka roślinna w języku słoweńskim 151
tem koniecznym staje się wtedy uwzględnienie specyfiki badanego obszaru  za-
równo w płaszczyz
nie złożonych nawarstwień kulturowych, jak i bardziej wy-
miernych czynników (np. klimatycznych, fizycznych, geologicznych) (por.
Dobrzyńska 1988: 167). Obie płaszczyzny  kulturowa i doświadczeniowa  są
z reguły względem siebie komplementarne, wzajemnie się motywują i uwiary-
godniają. Metafory o podłożu kulturowym mają zwykle podstawy konceptualne
w doświadczeniu fizycznym bądz
społecznym.
Obszar językowy będący przedmiotem niniejszego opisu daje się w zasadzie
wpisać w nadrzędny kontekst stanowiący płaszczyznę wspólną dla wszystkich lu-
dów europejskich. Owym kontekstem jest dziedzictwo Biblii i antyku stanowią-
ce z
ródło i, przez swój autorytet, uwiarygodnienie wielu obrazów metaforycz-
nych. Pamiętać jednak należy, że położenie Słowenii na skrzyżowaniu wpływów
świata alpejskiego, panońskiego i śródziemnomorskiego sprzyja wewnętrznemu
zróżnicowaniu tego kraju nie tylko pod względem geograficznym, ale i kulturo-
wym. W konsekwencji w zbiorze słoweńskich metafor roślinnych, oprócz mają-
cych tę samą co polskie bazę doświadczeniową i/lub kulturową (związaną z tra-
dycją antyczną lub biblijną), znajdziemy wiele zwrotów, wyrażeń7 i metaforycz-
nych nazw roślin o odmiennych podstawach konceptualnych. Wytłumaczenie ich
znaczenia, czy przetłumaczenie na język polski, okazuje się niemożliwe bez
odwołania się do wiedzy na temat specyfiki słoweńskiej mentalności, kultury lub
historii.
Człowiek, kształtując swój aparat poznawczy (ucząc się świata), obserwuje
i bada w sposób sensoryczny jego elementy  dokonuje między nimi porównań,
kategoryzuje je; wreszcie, na podstawie zdobytych doświadczeń, nadaje im zna-
czenia. W ten sposób oswaja świat i określa miejsce, jakie w nim zajmuje on
sam. Nie inaczej wygląda to w przypadku świata roślinnego. Obserwacja wege-
tacji, cech zewnętrznych, zachowania (zwłaszcza jeśli są to rośliny uprawne lub
rosnące wokół domostwa) skłania człowieka do ustalania podobieństw między
roślinami i ludz
mi. Owocem tych zabiegów są liczne epitety, porównania, meto-
nimie i inne wyrażenia metaforyczne (często nieobojętne aksjologicznie) będą-
ce metaforycznymi rozszerzeniami kategorii odnoszÄ…cych siÄ™ do pewnych cech
wyglÄ…du lub charakteru ludzi, np.: X ima krompirjast nos  X ma kartoflany nos ;
X ima pa
eni%0ńno svetli / laneni lase  X ma włosy jasne jak pszenica / len ; X je rde%0ń
kot mak  X jest czerwony jak mak ; X je hud kot hren dosł.  X jest zły jak chrzan .
Określanie relacji między różnymi strukturami lub elementami tych struktur
stanowi  zdaniem Ronalda Langackera  element zdolności kognitywnych czło-
wieka (Langacker 1987: 101-109; 1995: 16, 166). Znaczenie struktur semantycz-
nych charakteryzowane jest względem jednego lub wielu obszarów konceptuali-
zacji, określanych przez R. Langackera jako domena kognitywna (w literaturze
przedmiotu stosowane są także terminy: rama, podstawa, baza konceptualna, mo-
7
Rozróżnienie na zwroty i wyrażenia przyjmujemy za Encyklopedią językoznawstwa ogólne-
go (1999: 244).
152 Agnieszka Będkowska-Kopczyk
del doświadczeniowy). Domeną kognitywną może być każdy rodzaj doświadcze-
nia  pojęcie, złożenie konceptualne lub system wiedzy8. Ustalenie odpowiednio-
ści między poszczególnymi domenami kognitywnymi (domeną z
ródłową i celo-
wą), a następnie odbywająca się w strukturach poznawczych człowieka projek-
cja metaforyczna (ang. metaphoric mapping) z domeny z
ródłowej do celowej jest
mechanizmem warunkujÄ…cym powstanie metafory (Lakoff, Johnson 1980; Lan-
gacker 1995: 17). Na podstawie tego stwierdzenia możemy określić, do jakiego
doświadczenia odwołuje się domena z
ródłowa w każdym z następujących roz-
szerzeń metaforycznych:
 toliko ro~
ic skupaj a
e ni videl  tyle ładnych kobiet jeszcze nie widział :
ro~
ica dosł.  kwiat , czyli piękno, delikatność, świeżość (domena z
ródłowa)
 młoda, piękna kobieta (domena celowa),
 X je prinesel celo bu%0ńo domov  X wrócił cało do domu : bu%0ńa, tikva dosł.
 dynia (domena z
ródłowa)  głowa (domena celowa). W niektórych konte-
kstach wyrazy te mogą być przetłumaczone jako  łeb (wulg.), porównajmy:
X ima prazno / trdo bu%0ńo / tikvo  ma próżny, twardy łeb , ohladiti bu%0ńe puntar-
jem  ochłodzić głowy (tu: zapędy) buntowników , udariti koga po tikvi  uderzyć
kogoś w głowę , dobiti jo po bu%0ńi dosł.  dostać w głowę , por. potocznie w ję-
zyku polskim: dostać w banię / łeb,
 X povsod vtika svojo kumaro dosł.  X wszędzie wtyka swój nos : kumara
dosł.  ogórek (domena z
ródłowa)  nos (domena celowa), por. kumarast nos
 dosł.  nos w kształcie ogórka i krompirjast nos  kartoflany nos ,
 X je ugriznil v kislo jabolko  X podjÄ…Å‚ siÄ™ czegoÅ› nieprzyjemnego : kislo ja-
bolko dosł.  kwaśne jabłko (domena z
ródłowa)  coś nieprzyjemnego (dome-
na celowa),
 X je grenek kot pelin  gorzki jak piołun : pelin  piołun (domena z
ródłowa;
wyprofilowany gorzki smak piołunu)  bardzo gorzki (domena celowa),
 X je hud kot hren dosł.  X jest zły jak chrzan 9: hren  chrzan (domena
z
ródłowa; wyprofilowany ostry smak chrzanu)  złość (domena celowa),
 X je zdrav kot dren dosł.  X jest zdrów jak dereń 10: deren  dereń (do-
8
Charles Fillmore (1985), definiując pojęcie ramy, mówi z kolei o zorganizowanym tle ludz-
kiego doświadczenia, wierzeń i praktyk. Ramy są także rozumiane jako złożone (gestaltowe) rozu-
mienie sposobu funkcjonowania elementów świata. Mogą być nabyte lub wrodzone. Do ram naby-
tych możemy zaliczyć wszelkiego rodzaju skrypty kulturowe, np. sytuację związaną z zawieraniem
ślubu i uczestników, których ta sytuacja dotyczy (są to wartości wypełniające ramę ślubu); rama-
mi wrodzonymi są np.: znajomość fizjonomii ludzkiego ciała, siły grawitacji, praw przyrody. Ra-
my są warunkiem zrozumienia znaczeń słów. Słowa, lub ich ciągi, nie łączą się ze sobą bezpośre-
dnio, ale jedynie dzięki powiązaniom ze wspólnymi ramami i sposobowi, w jaki ich znaczenia na-
świetlają poszczególne elementy takich ram.
9
Warto dodać, że oprócz tego porównania istnieją także: hud kot osa ( zły jak osa ) i hud kot
sra
en ( zły jak szerszeń ), nawiązujące do stereotypów kulturowych tych owadów.
10
Postać pierwotna przymiotnika zdrav  zdrów była dorv-, tj. derv- (z wokalizacją na o)
 drzewo . W innych językach od nazwy  drzewa pochodzą nazwy  siły , np. awest. drvu-, staro-
pers. duruwa   zdrowy ,  silny i Å‚ac. robur  dÄ…b , robustus  silny (stÄ…d mo%0Å„en kot hrast  silny jak
Metaforyka roślinna w języku słoweńskim 153
mena z
ródłowa; wyprofilowana witalność krzewu)  zdrowie 11 (domena ce-
lowa).
Wymienione metafory są czytelne dla Polaków po odwołaniu się do podsta-
wowych doświadczeń sensualnych (wzroku, dotyku, smaku) związanych z da-
nym elementem świata roślin i krzewów oraz ustaleniu odpowiedniości między
nim a znaczeniem metafory.
Przytoczone dalej metafory słoweńskie mają swe podstawy we wspólnym dla
Polaków i Słoweńców doświadczeniu kulturowym; nawiązują bowiem do
symboliki nowo- i starotestamentowej:
 njegova pot je bila posuta s trnjem (trnje  kolec, ciernie )  jego droga by-
ła ciernista , a także: njene besede so mu bile trnje  jej słowa sprawiały mu ból
(tu: trnje  ból ), biti komu trn v peti  stanowić problem dla kogo dosł.  być
komuś cierniem w pięcie (tu: trn  problem ).
 kakor sladko mano so sprejeli njegove besede  z ulgą przyjęli jego słowa ,
dosł.  jego słowa przyjęli jak słodką mannę (mana  manna  ulga ),
 seme je padlo na rodovitna tla  nauka nie poszła w las ,  ziarno padło na
podatny grunt , dosł.  nasiona padły na podatny grunt (seme  nasiona  nau-
ka, rada ),
 ~
ivi kot lilija na polju  żyć jak lilia na polu   beztrosko ,
oraz do mitologii antycznej (por. Kopaliński 1990):
 vrnil se je oven%0ńan z lovorom  wrócił z wygraną (lovor, lovorika  laur
 wygrana ,  sukces ), porównajmy: na tem polju mu ne raste lovor  w tej dzie-
dzinie nie odniesie sukcesu , dosł.  na tym polu nie rośnie dla niego laur , po%0ńiva-
ti, spati na lovorikah  spocząć, spać na laurach , segel je po najva
ji lovoriki  siÄ™-
gnął po najwyższy laur , pesniku so vili lovrove vence  poecie wito wieńce lau-
rowe , boriti se za lovor  bić się o laur (zwycięstwa) .
 jabolko spora, razdora  jabłko niezgody .
Dzięki  podobnemu wyposażeniu kulturowemu (Dobrzyńska 1998: 156,
167), jakim dysponują Słoweńcy i Polacy, wymienione połączenia metaforyczne
funkcjonują w obu badanych językach, dlatego odszukanie polskich ekwiwalen-
tów (najczęściej idiomatycznych) wymienionych przykładów słoweńskich nie
sprawia Polakom trudności.
Przejdz
my do związków frazeologicznych powstałych w języku słoweńskim
jako połączenia wyrazów, których obszary asocjacyjne są znane tylko użytkow-
nikom tego języka i odpowiadają właściwemu jedynie im systemowi kulturowe-
mu i wiedzy pragmatycznej (por. Pajdzińska 1988: 69). Należą do nich między
innymi wyrażenia, których członem konstytutywnym jest krompir  ziemniak .
Jak twierdzą historycy i badacze kultury (Stabej 1977), sprowadzenie tej rośliny
dÄ…b ) (Brückner 1979: 650; por. także w: Snoj 1997: 745). Dlatego sÅ‚oweÅ„skie porównanie: zdrav
kot dren (dereń  gatunek krzewu lub niskiego drzewa o mocnych gałęziach) wydaje się bardziej
motywowane etymologicznie niż polski ekwiwalent  zdrów jak rydz .
11
Także w tym przypadku istnieje, podobnie jak w języku polskim, wariant zdrav kot riba
( zdrów jak ryba ).
154 Agnieszka Będkowska-Kopczyk
użytkowej do Słowenii w 1740 roku przez Marię Teresę położyło kres wielkie-
mu głodowi spowodowanemu przez nieurodzaj zboża. Sam krompir jeszcze na
początku stulecia nosił w Słowenii miano kruh ubogih  chleb biednych (okre-
ślenie to zawdzięcza ziemniak Ludwikowi XVI, Stabej 1977: 11). Wartość, jaką
przypisywano niegdyś bulwie ziemniaczanej12, funkcjonuje w płaszczyz
nie języ-
kowej do dziś: imeti krompir  mieć ziemniaki oznacza  mieć szczęście  stąd
też przysłowie: najbolj neumen kmet ima najdebeleja
i krompir dosł.  najgłupszy
chłop ma najwięcej ziemniaków   szczęścia , czyli: dosł.  nie trzeba być mą-
drym, aby odnieść sukces (za sre%0ńo, uspeh niso vselej potrebne velike umske spo-
sobnosti, SSKJ)13, oraz derywat semantyczny: X je pa res krompirjevec  X jest
prawdziwym szczęściarzem .
Kolejne wyrażenia metaforyczne są odzwierciedleniem potocznej wiedzy
o świecie ( mądrości ludowej ) Słoweńców, motywowanej specyficznym dla tej
nacji doświadczeniem fizycznym i społecznym:
 vse mu gre v klasje dosł.  wszystko mu idzie w kłosy (klasje  kłosy
 szczęście )   ma szczęście ,
 bolje je z mladim praprot ~
eti, kot s starim cekine a
teti  lepiej z młodym
ciąć paproć niż ze starym liczyć pieniądze  żęcie paproci, używanej na wy-
ściółkę w stajni, było synonimem ciężkiej pracy, z kolei liczenie  cekinów (mo-
net) rozumiemy  prawdopodobnie w każdej kulturze  jako symbol bogactwa,
 onadva in jaz smo bili v mladih letih triperesna deteljica dosł.  my troje by-
liśmy w dzieciństwie trójlistną koniczyną , czyli  nierozłącznymi przyjaciółmi
 takie znaczenie nosi w kulturze słoweńskiej trójlistna koniczyna, podczas gdy
czterolistna  jest, tak jak w polskiej, synonimem szczęścia,
 za druge hoditi po krompir / kostanj14 v ~
erjavico dosł.  wybierać dla in-
nych kasztany / ziemniaki z ognia , co znaczy:  wykonać niebezpieczne zadanie
dla czyjejś korzyści  por. w języku polskim włożyć (na czyjeś polecenie) palec
do ognia ma znaczenie:  z braku rozsądku wykonywać czyjeś polecenia , oraz
 ~
iveti na koruzi dosł.  żyć na kukurydzy w znaczeniu  żyć na kocią łapę ,
 żyć w konkubinacie .
Wiele nazw roślinnych, które uległy rozszerzeniu metaforycznemu, ma para-
metr aksjologiczny. ZawierajÄ… one bowiem w swej semantyce cechy charakteru
lub wyglądu ludzi. Zalety osób, rzeczy i zjawisk opisywane są w odwołaniu do
domeny doświadczeń (np. estetycznych) powszechnie uznanych za pozytywne;
wady  przeciwnie. W badanym obszarze tematycznym są to oczywiście do-
12
W Słowenii na cześć ziemniaka układano wiersze, opowiadania, anegdoty; jego motyw
wplatano w powieści, np.:  Kopanje krompirja je bilo pri Dihurju eno najbolj sve%0ńanih opravil. Da
bi sade~
ev ne poa
kodovali z motikami, so rili goloro%0Å„ po zemlji in kakor krti plezali po kolenih za
njimi (Pre~
ihov Voranc: Boj na po~
iralniku, cyt. za: Stabejem, s. 89) (Stabej 1977: 83-91).
13
Por. niem. Die duemsten Bauern haben die grossten Karteffeln; czes. W %0Å„as nauze bram-
bory pochautkau (Stabej 1977: 89).
14
Kasztan jadalny (słow. doma%0ńi kostanj, łac. Castanea sativa) występujący w Słowenii
i przyrządzany w postaci prażonej (pe%0ńen kostanj).
Metaforyka roślinna w języku słoweńskim 155
świadczenia związane z cechami roślin, motywujące powstanie opisanych fraze-
ologizmów. Do głosu dochodzi tu także ich symbolika. Do cech pozytywnych
człowieka nawiązują: ro~
a deklet  kwiat dziewcząt   najładniejsza z dziewcząt ,
ro~
a ro~
 kwiat kwiatów   ekstremalnie piękna , dekle je bilo %0ńisto kot lilija / be-
la lilija  dziewczyna czysta jak lilia / biała lilia  (nawiązanie do symboliki biblij-
nej, por. Nowakowska 1996: 29), ale już negatywne skojarzenia wywołuje meto-
nimia pred svetom nosi lilijo dosł.  nosi przed światem lilię   udaje niewinnego .
W grupie metafor, nawiÄ…zujÄ…cych do cech negatywnych ludzi, znajdujÄ… siÄ™
przede wszystkim rozszerzenia metaforyczne i zwiÄ…zki frazeologiczne z nazwa-
mi chwastów. CHWAST definiowany jest jako  roślina przeszkadzająca i zatrzy-
mująca wzrost roślin użytkowych (rastlina, ki prepre%0ńuje, zavira rast kulturnih
rastlin, SSKJ). Dodać należy, że pojęcie to jest najczęściej rozumiane w sposób
subiektywny (pojęcie d l a danej osoby, por. Nowakowska-Kempna 1995: 55),
gdyż roślina, którą np. rolnik lub ogrodnik uważa za chwast, jest dla botanika
kwiatem, a zielarza  ziołem. Przyjrzyjmy się przykładom:
 literarni plevel  chwast literacki , por. także na naa
i literarni njivi je nekaj
ljuljke dosł.  na naszym polu literackim jest parę kąkoli ( osób bezużytecznych ),
 kopriva  pokrzywa , tu: pejoratywnie lub ironicznie  ziółko ,
 osat  oset , tu: pejorat. o osobie złośliwej, uszczypliwej, por. także temu
osatu se izognem  unikam tego osta ; v%0Å„asih te je bil sam med, zdaj si kakor osat
 kiedyś byłeś jak miód, teraz jesteś jak oset ; osata ~
enska  złośliwa kobieta ;
osate besede  złośliwe słowa ,
 ta %0ńlovek je prava kislica dosł.  ten człowiek jest prawdziwym szczawiem
  ciągle w złym, kwaśnym humorze .
Walory pozytywne lub negatywne przypisywane są nie tylko samym rośli-
nom, ale także ich częściom i owocom. Przykładem może być wspomniany tu
z i e m n i a k  symbol szczęścia i powodzenia, l a u r symbolizujący wygra-
ną, d e r e ń utożsamiany ze zdrowiem i siłą oraz:
 zrno  ziarno , oznaczajÄ…ce w metaforyce biblijnej  dobro : lo%0Å„iti zrno od
plev  oddzielić ziarno od plew , a w kulturze ludowej  wytrwałą pracę : zrno do
zrna poga%0ńa, kamen na kamen pala%0ńa oraz  szczęśliwy traf : tudi slepa kura
v%0Å„asih zrno najde;
 seme  nasiona , często o negatywnych konotacjach: sejati seme odpora, se-
me zla  siać nasiona (ziarno) niezgody, zła , hudi%0ńevo seme  diabelskie nasienie ,
 a
%0Å„avje  zielsko  reviji je bilo le dolgo%0Å„asno a
%0ńavje dosł.  w piśmie było
jedynie nudne zielsko   nudne artykuły ,
 koruza  kukurydza  w metaforyce słoweńskiej występuje w kontekstach
o znaczeniu negatywnym: vre%0Å„i pua
ko v koruzo  rzucić flintę w żyto ,  zrezygno-
wać , ~
iveti na koruzi  żyć na kocią łapę (por. wcześniej),
atakże figa, owoc drzewa figowego, znana w kulturze słoweńskiej i polskiej z ge-
stu mającego także werbalny odpowiednik: pokazati komu figo  pokazać komuś
figę (innym gestem, który uległ zwerbalizowaniu w obu językach, a dotyczy
omawianej tematyki, jest: strgati komu koren%0ńek  skrobać marchewkę ).
156 Agnieszka Będkowska-Kopczyk
SÅ‚owu figa, znanemu dobrze jako drzewo i jego owoc w tradycji greckiej,
egipskiej, hinduskiej i biblijnej (por. Kopaliński 1990: 91-93) warto poświęcić
więcej miejsca, gdyż jego nazwa pojawia się w języku słoweńskim o wiele czę-
ściej niż w polskim (polska frazeologia utrwaliła  oprócz wspomnianego wyra-
żenia pokazać figę oraz figa z makiem z pasternakiem, czyli  nic  tylko jedno
połączenie wykorzystujące nazwę tej rośliny  listek figowy, za: Nowakowska
1996: 28). Figa ma zatem w metaforyce języka słoweńskiego następujące zna-
czenia:  rzecz o małej wartości ,  drobnostka : joka za vsako figo  płacze z by-
le powodu (dosł.  o każdą figę ); ljudi so kaznovali za najmanja
o figo  ludzi ka-
rano za najmniejsze przewinienie (dosł.  za najmniejszą figę ); prepira se za pra-
zno figo  kłóci się o byle co (dosł.  o każdą figę );  niespełniona obietnica : obl-
jubil mu je, v ~
epu pa dr~
al figo  obiecał mu, ale nie zamierzał spełnić obietnicy
(dosł.  a w kieszeni trzymał figę )15. W innych kontekstach słowo figa znaczy
 wszystko jedno (wyraża obojętność), np.: ista figa, ali grem ali ne  obojętne mi
jest/wszystko mi jedno, czy idę, czy nie idę (dosł.  taka sama figa, czy pójdę, czy
nie ), ma także znaczenie:  wcale ,  nic , np.: to je eno figo vredno  to nie jest nic
warte (dosł.  to jest warte jedną figę ), figo me brigaa
 nic/wcale mnie nie ob-
chodzisz (dosł.  figę mnie obchodzisz ), figo si priden  wcale nie jesteś pilny
(dosł.  figę jesteś pilny ).
Zarazem jednak derywaty przymiotnikowe figav i figavski ( figowy ) znaczÄ…
 bezwartościowy , np.: figava politika, figavo vreme, figavsko dejanje, dua
a figa-
vska. Od figi pochodzą także rzeczowniki: figamo~
  kto nie dotrzymuje słowa ,
np.: nisem mislil, da si tak figamo~
i figovec  człowiek bojaz
liwy (bezpośredni
ekwiwalent:  figowiec ): pokazal se je velikega figovca. Z podanych przykładów
wynika, że słowo figa oraz inne pochodzące od niego derywaty mają najczęściej
konotacje negatywne. Wielość wyrażeń i zwrotów dotyczących owocu figi w ję-
zyku słoweńskim można wytłumaczyć tym, że figa związana jest z domeną do-
świadczenia fizycznego Słoweńców o wiele silniej niż ma to miejsce w przypad-
ku Polaków, którzy znają ją jako jeden z wielu kupowanych owoców południo-
wych.
Na podstawie semantycznej analizy słoweńskiej metaforyki roślinnej może-
my stwierdzić, że frazeologia opisująca cechy (wygląd czy charakter) ludzi i wła-
ściwości rzeczy, w porównaniu z cechami roślin, które są konotacjami znaczenio-
wymi ich nazw, ma w języku słoweńskim i polskim podobne podstawy koncep-
tualne, tzn. powstaje w oparciu o podobną bazę doświadczenia fizycznego. Te-
go rodzaju metafory pojęciowe (oraz te, które sięgają do świata antycznego
i biblijnego) mają tym samym największą szansę na odnalezienie w polszczyz
nie
ekwiwalentów (por. kostanjeve / lanene lasje  włosy kasztanowe/lniane , hud kot
hren  zły jak chrzan , njegova pot je bila posuta s trnjem  ciernista droga , ja-
bolko spora  jabłko niezgody , lovorov venec  wieniec laurowy ); tak samo są też
15
Dodać można, że, według wierzeń, potajemne pokazanie figi pod fartuchem lub w kiesze-
ni jest gestem obronnym przeciw złemu spojrzeniu lub działaniu demonów (Kopaliński 1990: 96).
Metaforyka roślinna w języku słoweńskim 157
wartościowane w obu kulturach (ro~
a  kwiat jako określenie pięknej kobiety, li-
lija  lilia  osoby o nieskazitelnym charakterze, plevel  chwast  osoby bezu-
żytecznej).
Istnieje jednak w języku słoweńskim grupa metafor, których podstawą kon-
ceptualną jest domena specyficznego wspólnokulturowego dziedzictwa doświad-
czeń i przekonań Słoweńców. Do nich należą np. imeti krompir ( mieć szczę-
ście ), vse gre X-u v klasje ( mieć powodzenie ), iti komu po kostanj v ~
erjavico
( wykonać dla kogo coś niebezpiecznego ), ~
iveti na koruzi ( żyć na kocią łapę ),
prepirati se za prazno figo ( kłócić się o byle co ). Są one nieprzetłumaczalne na
język polski bez zaktualizowania niezbędnego w takich wypadkach kontekstu (ra-
my kulturowej) i jako takie współtworzą właściwy dla języka słoweńskiego obraz
świata.
Bibliografia i z
ródła
Anusiewicz Janusz (1990), Problematyka językowego obrazu świata w poglądach niektórych języ-
koznawców i filozofów niemieckich XX wieku, [w:] Językowy obraz świata, pod red. Jerzego
Bartmińskiego, Lublin, s. 277-309.
 (1991), Językowo-kulturowy obraz kota w polszczyz
nie, Etnolingwistyka, nr 3, pod red. Jerzego
Bartmińskiego, Lublin, s. 95-138.
Brückner Aleksander (1970), SÅ‚ownik etymologiczny, Warszawa.
Dobrzyńska Teresa (1988), Uwarunkowania kulturowe metafory, [w:] Konotacja, pod red. Jerzego
Bartmińskiego, Lublin, s. 155-183.
Encyklopedia (1999) Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, pod red. Edwarda Polańskiego, Wro-
cław  Warszawa  Kraków.
Fauconnier Gilles (1999), Odwzorowania w umyśle i w języku, przeł. Andrzej Pawelec,  Znak ,
nr 11/1999, s. 49-58.
Fillmore Charles (1985), Frames and the Semantics of Understanding,  Quaderni di Semantica VI,
nr 2, s. 222-254.
Kopaliński Władysław (1990), Słownik symboli, Warszawa.
Lakoff George (1987), Women, Fire, and Dangerous Things. What Categories Reveal about the
Mind. Chicago  London.
 (1989/1995), Sodobna teorija metafore, przeł. Bo~
idar Kante, [w:] Kaj je metafora?, red. Bo~
idar
Kante, Ljubljana.
Lakoff George, Johnson Mark (1980), Metaphors We Live by, Chicago.
Langacker Ronald (1995), Wykłady z gramatyki kognitywnej, Lublin.
Makarovi%0Å„ Marija (1975), Pregovori in ~
ivljenjske resnice, Ljubljana.
Nowakowska Anna (1996), Frazeologizmy biblijne z nazwami roślin w słownikach języka polskie-
go,  Poradnik Językowy , nr 10, pod red. Haliny Satkiewicz, Warszawa.
Nowakowska-Kempna Iwona (1995), Konceptualizacja uczuć w języku polskim. Prolegomena,
Warszawa.
 (2000), Konceptualizacja uczuć w języku polskim. Data, Warszawa.
Pajdzińska Anna (1998), Udział konotacji leksykalnej w motywacjach frazeologizmów, [w:] Kono-
tacja, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Lublin, s. 67-82.
Pisarkowa Krystyna, Tomaszkiewicz Teresa (1996), Współczesne teorie przekładoznawcze, Poznań.
Skorupka Stanisław (1984), Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. I, Warszawa.
Snoj Marko (1997), Slovenski etimoloa
ki slovar, Ljubljana.
158 Agnieszka Będkowska-Kopczyk
SSKJ (1995), Slovar slovenskega knji~
nega jezika, red. Anton Bajec, Ljubljana.
Stabej Jo~
e (1977), Kruh ubogih. Kulturnozgodovinski in jezikovni za%0Å„rt zgodovine krompirja na
slovenskem, Ljubljana.
Tabakowska Elżbieta (1995), Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznawstwa kogni-
tywnego, Kraków.
 (1998), Profilowanie w języku i tekście  perspektywa językoznawcy, tłumacza i poety, [w:] Pro-
filowanie w języku i tekście, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Ryszarda Tokarskiego, Lublin,
s. 167-184.
Wierzbicka Anna (1993), Nazwy zwierzÄ…t, [w:] O definicjach i definiowaniu, pod red. Jerzego Bart-
mińskiego, Ryszarda Tokarskiego, Lublin, s. 251-267.