plik


ÿþActa Universitatis Wratislaviensis No 2282 " tom 16 " WrocBaw 2001 KRYSTYNA DATA, DOROTA JANECZKO Instytut Jzyka Polskiego PAN, Kraków Zwiat ro[lin w twórczo[ci Jana Kochanowskiego W niniejszej pracy przedstawiono obraz XVI-wiecznego [wiata ro[lin rekon- struowany na podstawie analizy polskich tekstów Jana Kochanowskiego  zarów- no oryginalnych, jak i tBumaczonych bdz inspirowanych tekstami antycznymi. Poeci renesansowi wprowadzali do swoich dzieB obrazy przyrody wtedy, gdy by- li zwizani z miejscem, okolic i krajobrazem, gdy [wiat przyrody traktowali w kategoriach u|ytkowych, wynikaBo to z zasad poetyki tego okresu, która naka- zywaBa umiar i  na[ladowanie natury , wedBug której pikne byBo to, co harmo- nijne. Jednym z elementów obrazu przyrody jest przede wszystkim [wiat ro[lin  ich nazwy i wyrazy z tego pola semantycznego przewijaj si przez teksty Ko- chanowskiego, zwBaszcza przez te, które byBy pisane w tzw. okresie czarnoleskim. Pojawiaj si one w utworach poety z ró|nych przyczyn i w ró|nych celach, wy- stpuj przede wszystkim w opisach przyrody, stanowi element przedstawiane- go wycinka rzeczywisto[ci, s te| surowcem, tworzywem sBu|cym do wykona- nia ró|nych przedmiotów, mog by te| po|ywieniem, pokarmem ludzi lub zwie- rzt. Ponadto poeta u|ywa nazw ro[lin tak|e w funkcji symbolicznej oraz w po- równaniach, przeno[niach, przysBowiach i sentencjach. Opisów przyrody u Kochanowskiego jest znacznie mniej i nie s tak bogate i rozbudowane jak u Reja. Ewa Ostrowska w swoim artykule O jzyku opisów przyrody w  Pie[niach Kochanowskiego pisze:  Nie znajdziemy wic u Kocha- nowskiego tak barwnych opisów ogrodów czy nieba jak w Wizerunku Reja. Ale jednak motywy takie u Kochanowskiego istniej i zasBuguj na to, |eby si bli|ej zaj tak|e ich form jzykow . Autorka twierdzi, |e opisy przyrody u Kocha- nowskiego  s odbiciem epoki, której umiar nie dopuszczaB do zbyt szerokiego traktowania tBa krajobrazowego. Jest tu nasz poeta reprezentantem poetyki swoje- go czasu (Ostrowska 1978: 337). Analiza tekstów Jana z Czarnolasu potwierdza tez Ostrowskiej. Opisy przyrody najliczniej wystpuj w PsaBterzu, Pie[niach, 160 Krystyna Data, Dorota Janeczko Fragmentach i Fraszkach, s one wyrazem pogldów i uczu poety, pojawiaj si najcz[ciej w liryce refleksyjnej.  Plastyczny obraz zimy i wiosny budzcej przy- rod do |ycia widzimy w Pie[niach (Szymczak 1989: 491), por.: Serce ro[cie patrzc na te czasy! MaBo przed tym goBe byBy lasy, Znieg na ziemi wysszej Bokcia le|aB, A po rzekach wóz naci|szy zbie|aB. Teraz drzewa li[cie na si wziBy, Polne Bki piknie zakwitnBy; Lody zeszBy, a po czystej wodzie Id statki i ciosane Bodzie. Teraz prawie [wiat si wszystek [mieje, Zbo|a wstaBy, wiatr zachodny wieje; (Pie[ 1,2,1-10) Wysokie góry i odziane lasy! Jako rad na was patrz, a swe czasy MBodsze wspominam, które tu zostaBy, (Fr 3,1,1-3) W przytoczonym opisie pór roku kontrast midzy wiosn a zim pokazany jest przy u|yciu trzech elementów, s to lasy, Bki i rzeki. Opis ten zanalizowaBa bar- dzo dokBadnie Ostrowska we wspomnianym artykule, zwracajc szczególn uwa- g na to, |e poeta operuje tu prostymi [rodkami, u|ywa niewyszukanych wyra- zów, jest oszczdny w okre[leniach, skBadnia utworu jest tak|e bardzo prosta, zdania s sBabo rozwinite, najcz[ciej wspóBrzdne. Opisujc pory roku w ró|- nych utworach, poeta wykorzystuje wci| te same elementy, dodajc do nich no- we, np. zwierzta, ptaki: Teraz naweselsze czasy, Zieleni si piknie lasy. Aki kwitn rozmaicie, Zajca ju| nie zna w |ycie; (Pie[ 2,2,31-34) Zpiewa sBowik na topoli, (Sob 9,9) W pie[ni Czego chcesz od nas, Panie poeta personifikuje pory roku i charaktery- zuje je poprzez atrybuty ro[linne, por.: Tobie k woli rozliczne kwiatki Wiosna rodzi, Tobie k woli w kBosianym wieDcu Lato chodzi. Wino JesieD i jabBka rozmaite dawa, Potym do gotowego gnu[na Zima wstawa. (Pie[ 2, 25, 17-20) MieczysBaw Szymczak pisze, |e  zastosowana tu personifikacja jest u|yta [wia- domie, czego wyrazem jest pisownia nazw pór roku wielk liter. Swoisto[ tej Zwiat ro[lin w twórczo[ci J. Kochanowskiego 161 personifikacji polega na tym, i| odnosi si ona do poj okre[lajcych czas, a wic do poj abstrakcyjnych (Szymczak 1989: 488). W Pie[niach przewija si czsto motyw kwitncych kwiatów: Polne Bki piknie zakwitnBy (Pie[ 1,2,6), Aki kwitn rozmaicie (Pie[ 2,2,33), kwiaty to atrybut wiosny. Lato to czas |niw, wic jego atrybutem jest wieniec z kBosów zbo|a. JesieD to czas zbioru owoców, jej atrybutem s jabBka. Ro[liny pojawiaj si nie tylko w opisach pór roku, ale tak|e jako element przedstawia- nej rzeczywisto[ci, jako opis konkretnej sytuacji, np.: To chrzszcze, to szaraDcza zbo|a polne |arBy, Mrozem winnice widBy, mrozem sady marBy; (Ps 78,85-86) W sposób bardzo dynamiczny i obrazowy opisane s plagi, jakie spadBy na [wiat ro[lin. Mimo |e opisy przyrody w twórczo[ci Kochanowskiego nie wystpuj cz- sto, trzeba podkre[li ich warto[. Zdaniem Ostrowskiej:  Wielk zasBug Kocha- nowskiego jest wprowadzenie tego rodzaju obrazów przyrody do poezji polskiej [...] w szacie jzykowej bardzo wypracowanej i kunsztownej (1978: 343). W swojej pracy Ostrowska przedstawiBa równie| cechy jzykowe tych opisów. Poza nimi w utworach poety znajdujemy te| opisy dziaBalno[ci ludzkiej, zwyczajów, por.: I| ju| niedaleko |niwo: Miej si do sierpa co |ywo! Sierpa trzeba oziminie, Kosa si zejdzie jarzynie [tj. jaremu zbo|u]. (Sob 11-14) Z tekstu tego dowiadujemy si nie tylko o tym, |e uprawiano ju| wtedy dwa ro- dzaje zbo|a: jare i ozime, ale tak|e jak je zbierano  ozimin |to sierpem, a zbo- |e jare koszono. U Kochanowskiego spotykamy te| ro[liny, które czBowiek wykorzystuje ja- ko materiaB, budulec, surowiec, np.: Gdzie pojzrz, wszdy rbi albo buk do huty, Albo so[ni na smoB, albo db na szkuty. (Sat 23-24) Widzimy zatem, do czego u|ywano ró|nych gatunków drzew i co z nich robiono. Ponadto fragment ten jest wyrazem troski o las, który jest niszczony przez wyr- bywanie du|ej ilo[ci drzew. Ju| tu pojawia si konflikt czBowieka z przyrod. Z kolei we fraszce O chmielu poeta gBosi pochwaB ro[liny, która jest podsta- wowym surowcem w produkcji piwa, por.: O chmielu Co to za saBata rana Rozynkami posypana? Chmiel je[li dobrze smakuj: Przetociem go w gBowie czuj. (Fr 1-4) 162 Krystyna Data, Dorota Janeczko O po|ytkach z ro[lin, które sBu| rozkoszom podniebienia, dowiadujemy si, czy- tajc: Co sobie gardBa ostrz na niewinne piwo Rydzem, [ledziem, ogórkiem; nie wiem, co im krzywo. (Pie[ 1,18,27-28) W jednym z psalmów pisze Kochanowski o ro[linach, które rodzi ziemia obda- rzona bo| Bask, ku po|ytkowi |yjcych na niej ludzi i zwierzt. A ona [ziemia] nieprzebranej Baski Twojej syta Wszytkiego wszytkim statczy: Std trawa obfita BydBu ku po|ywieniu; std zioBa ogrodne I wszelki rodzaj zbo|a: [...] (Ps 104,27-30) W utworach Kochanowskiego ro[liny maj tak|e symboliczne znaczenie, jak np.: hyzop: Pokrop mi hysopem, a oczy[cion bd, (Ps 51,13) Hyzop to ro[lina o charakterze rytualnym. Po zmieszaniu z krwi zwierzcia ofiarnego sBu|yBa do rytualnych oczyszczeD (Lurker 1989: 67) symbolizujcych rozgrzeszenie (SBownik 1994: 586). Oczywi[cie hyzop wraz z jego symbolicznym znaczeniem zostaB przez poet przeniesiony z tBumaczonego tekstu PsaBterza. Magiczn moc leczenia lub odmBadzania przypisywano równie| niektórym ro[linom rodzimym, por.: Potym wstaBo sze[ par prawie Dziewek jednako ubranych, I belic przepasanych. (Sob [wstp, 10-12]) Belica / bylica to ro[lina lecznicza u|ywana w obrzdach ludowych. Wierzono, |e kpiel w zioBach miaBa odmBadza, por.: Potym go czarownica w kocieB wrzcej wody WrzuciBa midzy zioBa: a ten nierzekc mBody, Ale ani wstaB |ywy. Jakoby to byBo Kosztowne ziele, co by sto lat wyparzyBo! (FgPie[ 6,32-33) W przytoczonym przykBadzie wiara w odmBadzajc moc zióB jest przyjta z po- wtpiewaniem i ironi. Kochanowski bardzo czsto u|ywa nazw i okre[leD ro[linnych w porówna- niach, np.: yli zakwinwszy, jako kwitn zioBa, Uwidn prdko i zgin zgoBa. (Ps 92,15-16) ZBym ludziom (porównanym do zióB, które szybko kwitn, ale te| bardzo szybko wiedn) wydaje si, |e ich dobra passa bdzie trwaBa wiecznie. Jednak|e sprzyjajca im sytuacja szybko mija. A my jako suchy list na dóB z drzewa lecim. (Dry 72) Zwiat ro[lin w twórczo[ci J. Kochanowskiego 163 W tym porównaniu mamy refleksj nad przemijalno[ci, podobnie jak li[cie tylko przez chwil cieszymy si doczesnym |yciem, które mija bardzo szybko. Refleksje o krótko[ci ludzkiego |ywota pojawiaj si w analizowanych tekstach do[ czsto, por.: Nie zaw|dy pikna Zofija, Ró|a kwitnie i lelija; Nie zaw|dy czBek bdzie mBody Ani tej, co dzi[, urody, Czas ucieka [...] (Pie[ 2,23,1-5) W porównaniach najcz[ciej (10 razy na 25) wystpuje leksem kwiaty, w for- mie podstawowej, a tak|e w formach deminutywnych kwiatek i kwiateczek oraz nazwy kwiatów, np. lelija, ró|a. NietrwaBo[ ro[lin, kwiatu (8 razy na 10) i trawy wykorzystuje poeta w po- równaniu, by pokaza, jak krótkie jest ludzkie |ycie i jak szybko przemija, por.: Trawie podobien czBowiek, któr ostrymi Leda w dzieD kosa przytnie zbami swymi; Podobien kwiatu, który gdy si rozwinB Nalepiej, dusznym wiatrem zmorzony zginB. (Ps 103,29-32) Natomiast pikno ro[lin, brzozy i kwiatów sBu|y ukazaniu pikna dziewczy- ny przez porównanie jej warkocza do brzozy okrytej li[mi, a twarzy do kwiatów lilii i ró|y, por.: Twoja kosa rozczosana Jako brzoza przyodziana; Twarz jako kwiatki mieszane Leliowe i ró|ane. (Sob 11, 9-12) Jako lelija ró| przeplatana ZdaBa mi si twarz twoja malowana; (FgPie[ 11,5-6) Niektóre nazwy ro[lin wystpuj tylko raz i jedynie w porównaniu, np. jabBonka  mBoda jabBoD , w por. do synów: Niech nam synowie rost tak, jako zielone JabBonki rost nowo szczepione; (Ps 144,29-30) W swoich utworach Kochanowski stosuje motywy ro[linne tak|e znaczeniu przeno[nym, np.: kwiat  o Matce Bo|ej: Proczysta tam jest we czci, kwiat chwalebnych dziewic. (Jez 376) czy latoro[l  mBoda gaBzka  o potomku narodu wybranego, Izraela, który jest przedstawiany jako winnica: RozwiódBe[ jej pBodne rózgi do morza samego, A jej pikne latoro[li do brodu wielkiego. (Ps 80,23-24) 164 Krystyna Data, Dorota Janeczko lub jabBko  o wierszach jako owocu pracy poety: Najd si [...] Którym ku twej osobie wymowy dostanie Midzy którymi dopu[ tym te| jabBkom pBywa, (FgBitwa 31) Ponadto odniesienia do [wiata ro[lin wystpuj czsto w przysBowiach, sen- tencjach i aforyzmach: Bujne drzewo wiatrom krzywo; (Pie[ 2,2,18) Cho u mnie broda siwa, jeszczem niezganiony, Czosnek ma gBow biaB, a ogon zielony. (Fr 3,82,7-8) Na nasze to pszenice wróble (Ap 20) Kocie, wszytko to do czasu, Strze| wilka wyszczeka z lasu; (Sob 3,45-46) [...] ró|a pozno kwitnie, Nie szukaj zbytnie. Dobra i mitka, co j najdzie wszdzie; (Pie[ 2,16,3-5) W porównaniach, przeno[niach i przysBowiach nazwy ze [wiata ro[lin s wy- korzystywane jako pojcia warto[ciujce. Problem warto[ciowania [wiata w PsaBterzu porusza StanisBaw Koziara w ksi|ce Pojcia warto[ciujce w pol- skich przekBadach  PsaBterza (1993). Autor uwzgldnia trzy sfery odniesieD warto[ciujcych: przestrzeD, [wiat zwierzt i [wiat ro[lin. Stwierdza, |e  wyso- kie miejsce w hierarchii stworzenia oraz szczególna zdolno[ cigBego odradza- nia stanowi bd równie| o wyjtkowej randze [wiata ro[linnego na pBaszczy- znie religijno-kultowej . WedBug Koziary osi biblijnej metaforyki jest analogia midzy czBowiekiem i jego |yciem a |yciem, wygldem i warto[ciami u|ytkowy- mi ró|nych ro[lin (Koziara 1993: 116). Sfera [wiata ro[lin obok [wiata zwierzt wykorzystana jest przez autora do przeprowadzenia waloryzacji, podjB on prób  odnalezienia leksykalnych oraz stylistycznych wykBadników [...] antonimicz- nych poj DOBREGO i ZAEGO w oparciu o pi przekBadów PsaBterza (Ko- ziara 1993: 12). Do ro[lin  dobrych zalicza drzewo, winny krzew, oliwk, palm i cedr, a do  zBych traw, kwiaty i zioBa. Pozytywne konotacje maj  ro[liny du- |e, wiecznie zielone i owocujce , natomiast negatywne   ro[liny sBabe i szyb- ko gince . Na przykBad drzewo jest  symbolem witalno[ci i nie[miertelno[ci , peBni funkcj dodatniego waloryzowania: Taki podobien bdzie drzewu porzecznemu, Które przynosi co rok owoc panu swemu, (Ps 1,9-10) podobnie cedr i palma: Palmie podobien i cedrom libaDskim Cnotliwy kwitnie szczep [...] (Ps 92,25-26) Zwiat ro[lin w twórczo[ci J. Kochanowskiego 165 Cedr i palma pojawiaj si paralelnie. Porównanie narodu wybranego do cedrów libaDskich i palmy [wiadcz o sile, |ywotno[ci i szlachetno[ci narodu wybrane- go. Równie| drzewo oliwne i jego owoce jako symbol dBugowieczno[ci maj cha- rakter warto[ciujcy dodatni: A ja jako osobliwy W domu PaDskim krzak oliwy (Ps 52,25-26) Tak|e krzew winny nale|y do metafor biblijnych, winnica to wierni, wBa[cicielem jej jest sam Bóg, tak|e w tym przypadku mamy do czynienia z waloryzacj po- zytywn: Jako wijc si po tyce PBodny krzak winnej macice Obfituje w sBodkie grona, Tak bogobojnego |ona. (Ps 128,9-12) W ujemnej waloryzacji wykorzystywane s ro[liny pospolite takie, jak trawa, zio- Ba (por. yli [...] uwiedn): [...] a te| serce moje UschBo jako trawa w srogie letne znoje. (Ps 102,11-12) W swojej pracy Koziara dochodzi do wniosku, |e w waloryzacji [wiata naj- mniej wykorzystywana jest sfera ro[linna. Z analizy wszystkich polskich tekstów Kochanowskiego wynika, |e w caBej twórczo[ci poety wicej jest wyrazów na- zywajcych zwierzta ni| ro[liny. Jednak|e [wiat ro[lin jest bardziej zró|nicowa- ny, wystpuj: nazwy pojedynczych okazów, np. buk, db, lelija, ró|a, |yto itp., nazwy nadrzdne, np. drzewo, krzak, kwiat, zbo|e, zioBa oraz nazwy oznaczajce zbiory ro[lin jednorodnych i ró|norodnych, np. dbie, dbrowa (w znaczeniu  las dbowy ), choina (w znaczeniu  las iglasty ), bór, las, Bka, ogród, sad. O bogac- twie [wiata ro[linnego mimo mniejszej frekwencji wyrazów nazywajcych ro[li- ny [wiadczy choby taki cytat: [...] dam i [liczne ZioBa w swych barwach rozliczne. Masz fioBki, masz lelij. Masz majeran, i szaBwij, Masz wdziczny swój kwiat ró|any, (Fr 3,12,17) Mniejsza ilo[ wszystkich u|y nazw z pola tematycznego ro[lin spowodowa- na jest ich ró|norodno[ci, du|o jest u|y jednostkowych 30 nazw z 60, a tylko 10 z 60 z frekwencj powy|ej 10. Najwiksz frekwencj w tekstach Kochanowskiego ma las wystpujcy 61 razy, potem drzewo  29, kwiat, Bcznie z derywatami  25. W zasobie leksykalnym odnoszcym si do [wiata ro[lin u Kochanowskie- go wystpuj tak|e przymiotniki derywowane od nazw zwizanych ze [wiatem ro[lin, np.: wieniec jest: fioBkowy, kBosiany, rokitowy, kwiat ruciany, ró|any lub lelijowy, gaj sosnowy itp. 166 Krystyna Data, Dorota Janeczko W tekstach Kochanowskiego s niejako dwa obrazy [wiata ro[lin, jest [wiat ro[lin rodzimych charakterystycznych dla naszego krajobrazu i [wiat ro[lin dla nas egzotycznych, wynika to z tego, |e PsaBterz jest przekBadem, chocia| wol- nym, a Pie[ni s cz[ciowo wzorowane na Pie[niach Horacego, std cedr libaD- ski, hyzop, winny krzak, oliwka, palma. Te ro[liny peBni gBównie funkcje sym- boliczne. Natomiast ro[liny rodzime s nieodBcznym elementem przedstawiane- go [wiata realnego, w którym przyroda odgrywa swoj rol, ma swój jzyk, jakim przekazuje nam sygnaBy np. o zmieniajcych si porach roku. Ponadto z ro[lin s konkretne po|ytki: pokarm, wyroby u|ytkowe itp. Niektóre z rodzimych ro[lin maj te| symboliczne i magiczne znaczenie, peBni wa|n rol w porównaniach i przysBowiach. Przez porównania opisy staj si bardziej plastyczne, a zatem bar- dziej przemawiajce do odbiorcy. Wykorzystanie elementów z najbli|szego oto- czenia czBowieka pomaga mu zrozumie wskazówki zawarte w przysBowiach i sentencjach. Du|e znaczenie ma tu tak|e wykorzystanie motywów ro[linnych do waloryzacji [wiata. Ro[liny jako pojcia warto[ciujce wystpuj nie tylko w PsaBterzu, ale i w innych utworach. Pozytywne konotacje ma np. lelija, kwiat ró|any, a ujemne np. trawa, suchy li[. Wykaz zródeB Wszystkie cytaty pochodz z tomu: Jan Kochanowski, DzieBa polskie, oprac. Julian Krzy|a- nowski, Warszawa 1972. Ap  Apoftegmata Dry  Dryas Zamechska FgBitwa  Fragmenta Bitwa FgPie[  Fragmenta Pie[ni Fr  Fraszki Jez  Jezda do Moskwy Pie[  Pie[ni Ps  PsaBterz Dawidów Sat  Satyr albo Dziki M| Sob  Pie[D [witojaDska o Sobótce Bibliografia Koziara StanisBaw (1993), Pojcia warto[ciujce w polskich przekBadach PsaBterza, Kraków. Lurker Manfred (1989), SBownik obrazów i symboli biblijnych, przeB. Kazimierz Romaniuk, PoznaD. Ostrowska Ewa (1978), Z dziejów jzyka polskiego i jego pikna, Kraków. Pelc Janusz (1989), Jan Kochanowski wobec polskiego i europejskiego renesansu, [w:] Jan Kocha- nowski 1584-1984. Epoka  Twórczo[  Recepcja, pod red. Janusza Pelca, Pauliny Buchwald-Pelcowej, Barbary Otwinowskiej, t. I, Lublin, s. 19-49. Zwiat ro[lin w twórczo[ci J. Kochanowskiego 167 Rospond StanisBaw (1961), Jzyk i artyzm jzykowy Jana Kochanowskiego, WrocBaw. SBownik (1994), SBownik polszczyzny Jana Kochanowskiego, pod red. Mariana KucaBy, Kraków. Szymczak MieczysBaw (1989), Artyzm jzykowy Jana Kochanowskiego, [w:] Jan Kochanowski 1584-1984. Epoka  Twórczo[  Recepcja, pod red. Janusza Pelca, Pauliny Buchwald-Pelco- wej, Barbary Otwinowskiej, t. I, Lublin, s. 485-495. Ziomek Jerzy (1973), Renesans, Warszawa. Aneks Frekwencja wyrazów nazywajcych ro[liny w tekstach Jana Kochanowskiego belica / bylica  1 krzak  17 sad  1 bór  6 kwiat  25 saBata  2 brzoza  1 las  61 sosna  1 buk  1 latoro[l  1 so[nina  1 cedr  6 latorosBka  1 szaBwija  1 chmiel  3 lelija  3 szczep  3 choina  1 lipa  6 [liwa  1 chróst  1 list/li[  13 topola  1 czosnek  1 Bka  14 trawa  15 db  13 macica  2 trzcina  1 dbie  2 majeran  1 wierzba  1 dbrowa  2 mitka  1 winny krzak  1 drzewo  29 modrzew  1 zbo|e  11 fioBek  2 ogród  4 ziarno  2 hysop  1 ogórek  1 ziele  2 jabBka  9 oliwka  2 zioBo  13 jabBonka  1 olszyna  1 zióBko  1 jabBoD  1 orzech  1 |oBdz  1 jagoda  2 owies  1 |yto  1 jarzyna  1 owoc  9 jedlina  1 ozimina  1 jczmieD  1 palma  2 jodBa  1 pszenica  2 klon  1 ró|a  10 korzeD  3 rydz  1 Wybrane przymiotniki od nazw ro[lin bukowy  1: bukowa Bódz le[ny  8: le[ne towary chró[ciany  1: chró[ciany chBodnik rokitowy  1: rokitowy wieniec fioBkowy  1: fioBkowy wieniec ró|any  1: ró|any kwiat kBosiany  2: kBosiany wieniec ruciany  1: ruciany kwiat lelijowy  1: lelijowe kwiatki sosnowy  1: sosnowy gaj

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
JK 16 JK16 pelcowa
JK 16 JK16 rzymowska
JK 16 JK16 biernacka ligieza
JK 16 JK16 bedkowska kopczyk
JK 16 JK16 burzynska kamieniecki
JK 16 JK16 dabrowska
Scenariusz 16 Rowerem do szkoły
r 1 nr 16 1386694464
16 narrator
16 MISJA
Fakty nieznane , bo niebyłe Nasz Dziennik, 2011 03 16

więcej podobnych podstron