Acta Universitatis Wratislaviensis No 2282
" tom 16 " Wrocław 2001















HALINA PELCOWA
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Nazwy roślin
w świadomości językowej
ludności wiejskiej
W środowisku wiejskim rośliny są nieodłącznym elementem otaczającej
człowieka rzeczywistości. Świat roślin jest pełen realiów z życia codziennego
i wyobraz
ni ludzi, którzy je tworzyli w przeszłości. W nazewnictwie tym odbija
się wrażliwość językowa prostego człowieka, która przejawia się w kreowaniu
świata przyrody oraz tłumaczeniu nazw nadawanych desygnatom, a nawet
w próbie ich etymologizowania. Nie są to jednak naukowe objaśnienia, ale nazy-
wanie po swojemu czy  jak twierdzi jedna z informatorek: tak pu prostu, ujaw-
niające mechanizmy funkcjonowania nazw w gwarach i skojarzenia towarzyszą-
ce nominacjom roślinnym na co dzień, zawarte w potocznym (nieco naiwnym)
obrazie świata, uwarunkowane przy tym kulturowo, religijnie, społecznie, geo-
graficznie, a także zależne od wieku, płci i stopnia wykształcenia oraz wykony-
wanego zawodu. W opowiadaniach o roślinach przejawia się zarówno obyczajo-
wość ludowa, kulturotwórcza funkcja świata roślinnego, jak i postrzeganie nazw
roślin jako sposobu wartościowania świata dawnego i współczesnego. Językowy-
mi wykładnikami wiejskiego świata są wyrażone leksykalnie zarówno cechy ze-
wnętrzne, jak i walory użytkowe roślin. Definiując desygnat, użytkownicy gwar
zwracają uwagę przede wszystkim na te z nich, które są widoczne, najbardziej
eksponowane, np. kształt, kolor, czy też takie atrybuty przedmiotu, jak ostrość,
lepkość, czepliwość, a także właściwości lecznicze. Ryszard Tokarski (1993: 340-
341) twierdzi, że te cechy świata roślin, które są dla użytkowników języka naj-
istotniejsze, najbardziej  diagnostyczne , język ujmuje w trzy podstawowe gru-
py. Jest to charakterystyka środowiskowa (w tym również czas kwitnienia jako
najbardziej znaczący dla rozwoju rośliny), cechy fizyczne oraz właściwości użyt-
kowe. W gwarach ważną rolę odgrywają ponadto konotacje symboliczne oraz od-
100 Halina Pelcowa
niesienia religijne, obyczajowe, w tym m.in. dawna wiara w cudowną moc nie-
których ziół, a motywacje leżące u podłoża nazewnictwa roślinnego są niezwy-
kle wyraziste i znajdują potwierdzenie w otaczającym świecie.
Celem artykułu jest analiza słownictwa roślinnego znanego mieszkańcom
wsi, w tym zarówno nazw chwastów i ziół leczniczych, jak też niektórych roślin
ozdobnych hodowanych w przydomowych ogródkach. W niniejszej pracy
uwzględniamy tylko niektóre aspekty opisu, a analizie poddajemy jedynie wybra-
ne nazwy uzyskane w wyniku eksploracji terenowej od mieszkańców wsi regio-
nu lubelskiego bądz
wyekscerpowane z drukowanych opracowań gwarowych
(AGM; AJKLW; AJK; Adamowski, Bartmiński, Niebrzegowska 1995; Basara
1989; Budziszewska 1965; Dejna 1962-1969; 1974-1985; Dubisz 1977; Nitsch
1955; Pelcowa 1985; 1988; 1994; Waszkiewicz 1977; Zaręba 1960; 1970-1980)1.
Obraz świata zawarty w gwarach, zwany niekiedy naiwnym, uwzględnia za-
równo  obiektywnie dane cechy rzeczywistości, jak kulturowe uwarunkowania
rządzące myśleniem i ocenami człowieka. Stopień oddalenia się od siebie nauko-
wego i potocznego obrazu świata może być różny w zależności od wiedzy użyt-
kowników języka i ich profesjonalnej orientacji w świecie, zasadniczo jednak
można stwierdzić, że te dwa światy wiążą się z dwiema różnymi perspektywami
widzenia rzeczywistości (Tokarski 1993: 339). Semantyczne aspekty słownic-
twa zależą zarówno od czynników zewnętrznych, uwarunkowanych realiami
świata, jak i od czynników wewnętrznych, psychicznych, kulturowych. Świat ro-
ślin jest uzależniony od potrzeb człowieka i jego życia w zgodzie z naturą, stąd
też właściwościami najbardziej pożądanymi są cechy użytkowe rośliny, najła-
twiej dostrzeganymi zaś  cechy zewnętrzne odbijające nie tylko kształt czy ko-
lor, ale też cykliczność rozwoju rośliny, np. okres kwitnienia, zbioru nasion itp.,
powiązaną z następstwem pór roku. Uderza przy tym niejednokrotnie naiwność
interpretacji i dosłowność rozumienia otaczającego świata.
Nazwy roślin i przekazywane przez nie wrażenia odbierane są głównie za po-
mocą zmysłów:
1) dotyku: np. aksamitka2 (bo to takie gładziutkie jakby aksamit dotykoł)3,
bodziak (bo bodzie tymi kolcami; to un taki bodzący jest można puwiedzić, tak bo-
dzie, ma takie kolące te kwiatki i tak sie czepia wszystkiego), czepiec (bo to takie
ostre i tak sie czepia), dziady (bo sie tak przyczepiajo do ubrania), kotki (takie mi-
luśkie jak futerko kotka), krewka Matki Boskiej (żółte kwiatki potarte w palcach
wydzielajo krwistoczerwony sok), lepczyca (bo to tak łoblepi lyn czy zboże, że
trudno łuderwać; to takie lepkie, że palce sie lepio jak sie rwie i tak sie ciągnie,
trudno tego wyrwać), mlecz (po złamaniu łodygi wypływa biały sok), mydlas
1
W identyfikacji roślin pomogły mi barwne tablice zamieszczone w kwestionariuszu W. Do-
roszewskiego (1958) oraz opracowania botaniczne (Szafer, Kulczyński, Pawłowski 1953; Schwarz,
Szober 1969; Kuz
niewski, Augustyn-Puziewicz 1986; Kuz
nicka, Dziak 1988; Bańkowski, Serwat-
ka 1977).
2
Objaśnienia znaczeń cytowanych wyrazów podajemy w Aneksie.
3
Przywoływane wypowiedzi pochodzą od mieszkańców wsi regionu lubelskiego.
Nazwy roślin w świadomości językowej ludności wiejskiej 101
(przełamany korzeń, zmoczony, pieni sie i mydli jak mydło), ostrzyca (bo to take
ostre ma te łodyge i te kulecki takie, że ręce możno pokalecyć), parzączka (parzy
jak sie wez
mie w rękę; liście i łodygi ma pokryte parzącymi włoskami), przytulia
(oblepia rośliny, tak się obwija, jakby sie przytulała), rzep (czepia sie wszystkie-
go), słomianka (jak sie dotchnie tego to te kwiatki takie suche jakby zy słumy by-
li), smoluchy (te pręciki w kwiacie smolo), suszki (bo to suche te kwiatki);
2) wzroku: np. bocianki (wyglądajo te kwiatuszki jak malutkie bucianiątka),
choinka, dmuchawiec (to taka puszysta kula, co puch sie rozsypuje jak sie dmuch-
nie), drabinki (liście takie jak drabina), drżączka (tak te niby kłoski dżo na wie-
trze), dzbanki (podobne do dzbanuszka), dziurawiec (liście jak podziurkowane,
majo takie kropki), głowacz, goz
dzik (podobny do główki goz
dzia), kędzierzawiec
(liście karbowane, takie powykręcane), koński ogon (bo wygląda jak ogon), krąż-
ki (bo to kręgłe te kwiaty i kształtne), lwi pyszczek (kwiat podobny do pyszczka
lwiątka), łezki (bo to takie fioletowe, takie serduszka jak łezki i tak drygajo na
wietrze), mieczyk (bo jak miecz ma tyn liść), mniszek (po zdmuchnięciu puchu na
łodyżce zostaje naga główka, która przypomina ogolono głowe mnicha), panto-
felki (bo takie jak malutkie pantufelki te kwiatki), Matki Boski pantofelki, pazur-
ki (te płatki kwiatka takie jak pazurki, takie rzadkie i s tym środkiem gołym), po-
wój (wije się, obwija wokół roślin), sosenka (wygląda jak drzewko), srebrnik (dol-
nia część liści jest srebna, ma takie włoski drobniutkie), sroczka (kwiatek podob-
ny do sroczki, takiego ptaszka), strzałka (takie ostre ma te liście i łodygi),
tanecznik (bo to jakby tańczył na wietrze, tak sie to trzęsie), trzęsicha, trzęsiącz-
ka (bo dryga na wietrze, trzęsie sie), wełnianka (owoce so podobne do kłaczków
wełny), wilcze ślepia (to trujące te kwiaty i tu takie czerwone kuleczki, a u spodu
czarne oczka jak u wilka), wilczy ogon, żółtnik (mo żółte kwiaty i z łodygi żółty
sok cieknie);
3) słuchu: chrząstka (to tak chrzęści jak sie w ręke wez
nie), chrzęść, dzwo-
niec (te nasiona jak dojrzałe to tak dzwonio), prztykawki (rozminane jagódki wy-
dajo dz
więk, jakby takie pyk, pyk), skrzyp (łogyga jak sie nadusi to skrzypi), sze-
lepuszki (bo tak szylepio), szelestnik (dostane nasiona chwastu szyleszczo, jak sie
nim ruszy), szeleszczuchy (bo szyleszczo), szyportki (tak szyporczo, szyleszczo);
4) smaku: gorczyca, gorszczyca, gorzkie ziele (te nasienie je gorzkie), kwa-
sek, kwaśne liście, kwaśnica (bo to bardzo kwaśne), kwaśnik, pieprz wodny (pie-
cze jak pieprz, jak to rozgryz
ć);
5) rzadziej powonienia: bz
dziuch, śmierdziuch (bo niładnie pachnie).
Główne z
ródło poznania stanowi wzrok (por. Pajdzińska 1996: 115 i in.), dla-
tego też świat roślin jest szczególnie bogaty pod względem barw i kształtu. Mie-
szkańcy wsi, mówiąc o ziołach czy chwastach, często wymieniają ich właściwo-
ści lecznicze lub cechy użytkowe (np. mokrzec  to uporczywy chwast, że ni moż-
na tego wyplenić; boża trawka  to na opuchlizny, boloki; głucha pokrzywa  to
tym się leczy skórne churoby, bigunki, garło; mniszek  pobudza apetyt; podbiał
 to dobre na kaszel; rdes ptasi  to gruz
lice kiedyś tym leczyli), bo te wydają im
się najważniejsze, ale z kolei objaśniając nazwę, zwracają przede wszystkim uwa-
102 Halina Pelcowa
gę na kształt różnych części roślin i ich barwę, bo te właściwości są najbardziej
widoczne. Uderza przy tym różnorodność opisu nie tylko kwiatów, ale też liści,
łodyg i owoców.
Kształt i kolor są zatem najważniejszymi wykładnikami zróżnicowania se-
mantycznego. Należą bowiem do tych właściwości, które są najłatwiej dostrze-
gane przez mówiących i najwyraziściej tłumaczą nazwę, np. żółtaczka  bo ma
żółte kwiaty; złotnik  bo kwitnie żółto (w gwarach kolor złoty jest utożsamiany
z żółtym); chaber  bo jest chabrowy, czyli niebieski; kaszka  bo ma te kwiatki
białe i takie drobne niby krupki, taki baldachim tworzo, jak my byli dziećmi to my
te kaszke, te kwiatki bielutkie jedli. Kolor jako istotny wyróżnik nazwy już w śre-
dniowiecznych zielnikach był oprócz kształtu najważniejszym elementem odróż-
niającym rośliny lecznicze, gdzie skutki pomyłki mogły być tragiczne (por. m.in.
Siekierska 1992).
W gwarowych nazwach roślin niezwykle wyraz
ny jest aspekt kulturowy łą-
czący obyczajowość wiejską z językowymi mechanizmami opisu i oceny świata.
Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem przeniesienia nazw odpowiadającym dwo-
jakiemu kojarzeniu przedmiotów: przez podobieństwo (metafora) i przez stycz-
ność (metonimia). Podstawą do metaforycznego użycia wyrazu może być podo-
bieństwo zewnętrzne, np. kształtu, koloru (drabinki, dzbanki, dzwonki, goz
dzik,
kluczyki, kłobuk, krążki, lisi ogon, mieczyk, modrak, niebioska, ognik, pazurki, so-
senka), inne cechy charakterystyczne tkwiące w strukturze realnoznaczeniowej
desygnatu (drutowiec, drżączka, głucha pokrzywa, kostropacz, kozica, kwaśnik,
martwa pokrzywa, mydlas, parzączka, podróżnik, suchotniki), pełniona funkcja
czy przeznaczenie rośliny (krwawnik, lulek jadowity, pszczelnik, świetlik lekar-
ski, świniucha), a także symboliczne znaczenie wyrazu (babka, diabelskie kwia-
ty, dziadowska wesz, dziady, głodek, kołtun, krewka Matki Boskiej, liszaj, maco-
szka, Matki Boskiej łzy, męska stałość, panienka, sierotka, urocznik, żabie
oczka).
Przyjrzyjmy się zatem tendencjom nazewniczym świata roślin, uwzględnia-
jącym właściwości najbardziej istotne dla gwarowej interpretacji tej grupy desy-
gnatów, zawarte w wypowiedziach mieszkańców wsi. Analizowane słownictwo
można podzielić na kilka grup motywowanych przez:
I. wygląd zewnętrzny rośliny, w tym:
1) kształt i inne cechy charakterystyczne tkwiące w strukturze realnoznacze-
niowej:
a) kwiatu, np. baz
ki (te kwiatki to taki niby kłosek), buciki Matki Boski, dzba-
nuszki, dzwonki, dzwonki panny Marii, firletka (bo takie poskręcane te kwiatki,
postrzępione), głowacz  bławat i  łopian , kaszka, kluczyki (bo to pudobne do
pęczku małych kluczyków), kłobuk, krążki, miesiączek (bo to takie kręgłe i takie
forymne jakby chto robiuł spycjalnie, jak tyn miesiączek na niebie takie kręglut-
kie i wyselutkie), naparstnik (te kwiaty jak naparstki takie), ostróżka (bo ten kwiat
ma tu tako wyrastająco ostroge, to od ostrogi, co jez
dz
ca do butów przypina), pa-
znokietek (bo ten środek taki goły jak paznokieć), słomianki, ślepaki (to takie ni
Nazwy roślin w świadomości językowej ludności wiejskiej 103
zakryty płatkami tyn środek, ino taki ślepy), świeczki (kwiat ma takie wargi, a te
kwiaty f tych zielonych listkach tak świeco), w tym też podobieństwo do ptaków
i zwierząt, np. bocianki, gęsi pępek, koguciki, koniki polne, koziołki, kukułka, lwie
paszcza, pawie oczko, ptasie oczka, sroczka, wole oczy, żabie oczy (bo tyn kaczy-
niec takie wytrzeszczone mo tyn środek jak u żaby oczy);
b) liści, np. drabinki, dziurawiec, języczki, języczki polne, kędzierzawiec, koń-
skie kopyto, kopytnik (liście majom kształt kopyta), kurzyślad (liście przypomina-
jo kurze stopke), lepiech, łopuch (bo te liście takie wielgie i rośnie wysoko nawet
jak małe drzewo, wszystko głuszy wkoło), mieczyk, ośla stopa, płaszczyca (to ta-
ka płaska trawa), stolist, strzałka, szabla, trójlistek, tysiąclist (ma bardzo dużo
drobnych takich listeczków na łodyżce), uczep trójlistkowy (taki na trzy tyn listek
dzieluny), wróble języczki;
c) owoców i nasion, np. dmuchawiec, dziady  łopian (bo sie przyczepiajo
i tak wleko za człuwiekiem), dzwoniec (te ziarka dzwonio), kosmata (owoce te
podobne do kłaczków wełny), kostropacz, mniszek (goły jak głowa mnicha), rzep,
rzepie (bo sie przyczepio tak, jak rzep psiego ługona, no tak, że ni możno tego łu-
derwać), strzałki, tobołki pastusze (te owocki przypominajo takie torby co to pa-
stuchy nosiły), szelestnik (te ziorka szyleszczo), uczep trójlistkowy, wełnianka (to
jakby kłębek wełny wijsiał; to taki mech mo ta wełnianka);
d) łodygi lub korzenia, np. chwoszcz (bo wygląda jak ogon), chwoszczka,
drutowiec (bo tak oplącze ziemie, że trudno go oderwać), drzewianka (rozgałę-
ziona łodyga), kołtun (ściele się po ziemi, ma kosmate łodygi, taki rozkudłany),
koński ogon, korzenica (bardzo silnie sie ukorzenia), kosmacicha, kozica (obwi-
ja sie tak, skacze na rośline tak zwinnie jak kozica górska), lisi ogon, mlecz (bo
jak rozdusić te łodyge to mleko cieknie), mydlas, ostrzyca, podróżnik (bo łodyga
ściele sie po ziemi jakby szedł), psi ogon, rozchodnik (ściele sie pu ziemi), sosen-
ka, warkocznik (jak warkocze tak wygląda ta łodyga), widłak (ma kosmate łody-
gi tak skierowane du gury [sic!] w postaci takich widełków), wijka (bo to sie tak
wije, owija sie wokół wszystkiego), wilczy ogon (bo takie łoguniaste), włóczęga
(wlecze sie tak pu ziemi);
2) barwa:
a) kwiatów, np. bławat, chaber, jasnota biała, jaśniak, krewka Matki Boskiej,
modrak, modrzyk, niebioska, ognik, ognicha, podróżnik błękitny, złotnik, złoto,
złotucha, żółtaczka, żółtnik;
b) liści, np. podbiał (spodnio struna liścia jest bioło od tych włosków),
podbielina, srebrnik (bo ma srebrzysty spód liści), zielenina (takie liściaste i ca-
łe zilone);
II. miejsce występowania, np. babka koniczynowa (rośnie przeważnie w ko-
niczynie), bagno (biało kwnie i w lassach na bagnach rośnie), bratek polny (bo
na polu dziko rośnie), granicznik (na midzy rośnie), lnica, lnianka (przeważnie we
lnie rośnie), mokrzec (tam dzie mokro to to rośnie, a jak mokre lato to tego jest
bardzo dużo), pieprz wodny (rośnie w mokrych rowach, w zaroślach), podlasek
(na kraju lassu rośnie), podrożnik  cykoria podróżnik (rośnie tak na międzach,
104 Halina Pelcowa
przy drogach), pszczelnik (dzie ule mieli pszczoły, to to rosło), pszennak (rośnie
przeważnie w pszenicy), rojownik (pszczoły tam się rojo; to tam rośnie dzie dużo
pszczół jest), żabiniec (bo w wodzie z żabami), życica (rośnie w życie);
III. czas kwitnienia i zbioru, np. jaskółcze ziele (kwnie od przylotu do odlo-
tu jaskółek), majówka (zbiera sie wczesno wiosno), pierwiosnek (pierszy kwiatek
wiosny), przebiśnieg (bo ze śniegu wyłazi ten kwiatuszek), śnieguliczka (pod śnie-
giem ma te owocki, sikorki to jedzo), śnieżyczka (spod śniega kwitnie), świętego
Antoniego ziele (to zbiro sie na świętego Antoniego jak tyn odpust w Redeśnicy),
świętojańskie ziele (zakwita na święty Jan);
IV. właściwości użytkowe i przeznaczenie rośliny, w tym:
1) właściwości lecznicze, np. gliśnik (to dobre, żeby sie robaków, glizdów po-
zbyć), krwawnik (tamuje krew), podróżnik lekarski, przestrach (dzieci tym od
przestrachu leczo), serdecznik (ziele od chorób serca), świetlik lekarski, ziele od
brodawek, żółtnik (działa żółciopędnie);
2) właściwości trujące zawierające też ostrzeżenie, np. blekot, lulek jadowi-
ty (to tego trza sie wystrzegać), szalej (ja mówie czyś ty sie chłopie szaleju najat
czy co, bo tu u nas za międzo to rus tyn szalej, dzieciam to sie zawsze mówiło, że-
by ni ruszali, bo to truje), szaleniec (może zabić człowieka, to szalone ziele, bo
trujące), szalony mak, trupie ziele, wilcze jagody (wilcze, bo to truje), wilcze śle-
pia, wilczomlecz (mo trujący sok bioły);
3) wykorzystanie rośliny jako głównego składnika potraw, np. chałajda, kwa-
śnica (kwaśnice sie zrubiło, to take zupe z ty kwaśnicy, co na łące rosła, inaczy
to szczaw to sie nazywa), kwaśnik, lebioda (jak bida była, to sie te lebiode gutu-
wało i jadło), łoboda, włok (narwali tego włoku, nagutuwało sie i już było co
jeść);
4) zwierzęce przeznaczenie rośliny, w tym jako pokarm, np. gęsia trawa (bo
to gęsi lubio skubać), gęsie ziele, gęsiówka, kobyli szczaw, koński szczaw, kukuł-
cze wino, kukułki ziele, kurze ziele, rdes ptasi (ptastwo to lubi dziobać), szczawik
zajęczy, świniucha (bo la świń jo sie rwie), wronie ziele, zajęcza kapusta, ale też
jako gorsza odmiana danej rośliny: psi rumianek, psia pasza, psie goz
dziki, świń-
ska trawa (taki chwost, tego bydło nie ji, to takie świńskie, bo dla świń to może
być byle co);
V. odniesienia religijne i właściwości magiczne roślin, w tym odzwierciedle-
nie obrzędów, świąt, np. jest duża grupa nazw roślin zawierających pierwiastki
apokryficzne, związane z Bogiem, męką Chrystusa, Maryją i świętymi: boże licz-
ko, boża trawka, chrzan, piołun, Matki Boskiej łzy (to tak sie trzęsie, jakby Mat-
ka Boska nad ludz
mi płakała), serduszka Matki Boskiej (pokazujo na nieskończo-
no dobroć Maryji), dzwonki Panny Marii, panienka  tatarak (bo ściele sie go naj-
świętszy panience), kluczyki świętego Piotra (bo otwierają bramy wiosny), świę-
tego Antoniego ziele, świętojańskie ziele. Rośliny nabierały też mocy magicznej,
chroniły przed złem, np. święcone ziele grzmotnika, rozchodnika służyło do roz-
pędzania chmur (to sie święci, żeby grzmoty sie rozchodziły, a pioruny omijały),
do leczenia zębów, a także rozchodnik był potrzebny: jak się krowa uocieliła, to
Nazwy roślin w świadomości językowej ludności wiejskiej 105
żeby bólu w wymieniu nie miała, żeby wied ma mlika nie zabrała (Adamowski,
Bartmiński, Niebrzegowska 1995: 161), głodek z kolei przestrzegał przed głodo-
wym rokiem. Rośliny także dawały miłość (lubczyk: to je ziele miłości; urocznik:
to mówili, że naparem z tego ziela panna uroki rzuca i chłopak musi sie w ni za-
kochać), ostrzegały i chroniły przed chorobą, np. liszaj4, złymi zwierzętami i ga-
dami, np. wężowe ziele;
VI. odniesienia obyczajowo-kulturowe, w tym m.in. metaforyczne użycie
nazw uwarunkowanych obyczajowo poprzez przeniesienie na roślinę funkcji lub
niezwykłych właściwości osób czy przedmiotów, często z opowiadań ludowych
i bajek, np. babka (bo babki kiedyś leczyli), diabelskie kwiaty (związane ze złymi
mocami), diabelskie ziele na Kaszubach (niezwykła moc tytoniu, który może na-
wet diabła pokonać), lalka  tatarak (bo takie strojne, do przybrania izby służy),
męska stałość (z tyj stałości nic nie zustaje jak z tego dmuchawca), niezapomi-
najki (to su kwiatki z bajki, taki był wierszyk), tatarak  tatarskie ziele  tatar-
czuch (od Tatarów nazwa tego ziela), żabie oczka (bo to jest w tych oczkach
królewna zaklęta w żabe) oraz macoszka i sierotka  nazwy wiążące się z legen-
dami o złej macosze, jej dzieciach i pasierbach-sierotkach (Budziszewska 1965:
147).
Duża grupa roślin posiada nazwy wyraziste etymologicznie, których znacze-
nie wiąże się z kształtem, zapachem, przeznaczeniem, miejscem występowania,
czasem kwitnienia lub zbioru, np. chrząstka, jaskółcze ziele, jodełka, łopuch,
mlecz, mokrzec, ostróżka, parzączka, podlaska, sroczka, szaleniec, ślepaki, śnie-
życzka, a także z umiejętnością przyczepiania się czy owijania wokół innych ro-
ślin, np. bodziak, czepiec, dziadowska wesz, lepa, lepik, lepka, lepczyca, obłap-
nik, owijacz, powijak, powój, powójka, przytulia, strzałki, wijka, więziołka. Czę-
sto ta sama nazwa może też przywoływać różne skojarzenia, np. serdecznik jest
motywowany właściwościami leczniczymi rośliny i kształtem kwiatów (takie jak
serduszka), wężowe ziele (nazwa od tego, bo chroni od wężów), ale też (bo ma ta-
kie śnurki i sie wije pu ziemi jak wąż). Ciekawym przykładem jest kukułka, która
z jednej strony symbolizuje  podstęp, kłopot (ni wolno było tego du domu przy-
nosić, bo krowa mogła stracić mleko), z drugiej  podobieństwo zewnętrzne
kwiatu do ptaka.
Są ponadto nazwy o niejasnej lub zatartej etymologii, przy których brakuje
wyrazistych odniesień, a użytkownicy gwar przyjmują je, bo tak było zawsze
(rdes to sie nazywa i pokąd pamięcio sięgam to sie tak nazywało, ale czego tak
to nie wim, może kiedyś starsze ludzie widzieli, ale ja nie pytała; tak zawsze na
to sie mówiło), lub motywacja jest przypadkowa, tworzona na zasadzie etymolo-
gii ludowej, np. pyrz to jak i człowiek sie zapyrzy to pewnie i tyn chwast tak, ta-
kie niby łuparte to, zaprze sie i ni możno tych kurzeni wyrwać.
4
Nazwa liszaj znana jest ze Szczawnicy (Budziszewska 1985: 159), gdzie istnieje zakaz zbie-
rania kaczeńców przez dzieci, żeby nie zatarły oczu lub żeby się im nie porobiły liszaje na rękach
i twarzy.
106 Halina Pelcowa
Przykładem nazwy dopuszczającej możliwość różnej interpretacji jest piołun,
ale tutaj, co nas nieco zaskakuje, etymologia ludowa (piełun, bo tak niby tego, że
piecze łun bardzo, pali tak) wiąże się z naukową interpretacją Machka, łączącą tę
roślinę ze względu na jej właściwości smakowe z rdzeniem *pal-, podobnie jak
czasownik palić (Budziszewska 1965: 217). Ale w wypowiedzi mieszkanki podza-
mojskiej wsi: piołun to musi z tego, że nim Pana Jezusa poili, dostrzegamy też in-
ną motywację, odnoszącą się do sfery sacrum i łączącą piołun z męką Boga. Pio-
łun był ponadto w wielu miejscowościach ważnym elementem obrzędów pogrze-
bowych (z piołunu robio krzyż na dnie na trumnie i dopiero na to kłado nieboszczy-
ka na ten piołun)  por. Adamowski, Bartmiński, Niebrzegowska 1995: 159.
Podobnie funkcjonuje w świadomości językowej ludności wiejskiej chrzan,
który postrzegany niejednokrotnie jako zwykły chwast, trudny do zniszczenia,
czy też jako składnik potraw ze względu na walory smakowe, ma znacznie głęb-
szą motywację religijną i jego wartość użytkowa łączy się nieodmiennie ze świę-
tami Wielkanocy. Szczególnie wyraziste są tu pierwiastki apokryficzne odnoszą-
ce nazwę tej rośliny do męki Chrystusa: chrzan to na pamiątke [...] jak Pana Je-
zusa krzyżuwały, to miał ten, co go pilnował, cztery goz
dzie, i że już miały go
przybijać, i wziun jeden guść ukrat złodziej, i przybiły Jezusa ręce i patrzo, brak
jidnego goz
dzia, nogi mu złożyły na kupe i jednym goz
dziem przybiły, a tyn co
ukrad guść, to złapał i wsadził w ziemie, i mówio, że z tego goz
dzia urus chrzan,
i na pamiątke bioro chrzan do święcynia; chrzan  to mówiły, że to jest to guść,
którym Pana Jezusa krzyżuwały, widać go jak sie chrzan przetnie w poprzek, bo
Pan Jezus za nas tyle wycierpiał (Grzesiak 1998: 53-54); chrzan to je uciążliwe,
ale jak sie dzie zasieje to i rośnie, bo to ziele Pana Jezusa, a na Wilganoc chrzan
musi być, to jego sie święci na pamiątke Pana Jezusa ukrzyżowanego.
Często też w jednej miejscowości, a nawet w systemie językowym poszcze-
gólnych mieszkańców wsi, są dwie lub trzy nazwy określające tę samą roślinę,
którym towarzyszą różne skojarzenia. Przywołajmy przykładowo niektóre z nich,
np. babka (bo to roślina lecznicza, tym babki kiedyś leczyły) i baz
ki (bo kwiat ma
kształt baz
ków); aksamitka (bo płatki miętkie jak aksamit)  byczki (bo kwiat pa-
skudny) i bz
dziuch (bo ma nieprzyjemny zapach); bratki (bo rosno w kępkach jak
braty)  macoszki (bo od macochy) i fiołki (bo fioletowe te płatki so); świetlik (ma
leczniczo moc, jest dobry na oczy, a oczy to światło)  świeczki i pawie oczka (bo
majo kwiatki takie śliczne, bardzo kolorowe, biołe, czasem różowe i s takimi ni-
by paseczkami fioletowymi i s tako plamko na kwiatku, przypominajo ruzdynte
wargi, na tle liści to wyglądajo jak świeczki); mlecz  dmuchawiec  męska sta-
łość (to mówi sie mlycz, bo jak sie te łodyge ruzdusi, to takie mleko leci z tego,
a dmuchawiec to znowu, bo te kwiaty majo taki niby mech i jak to sie dmuchnie,
to sie ruzleci, a nichture to sie śmiejo, że to męska stałość, bo jak sie dmuchnie,
to fiu i nic ni zustanie tak jak to z ty chłopski stałości, jaka ładna czy młoda gwi-
zdnie, to łun już leci); tatarak  tatarskie ziele  tatarczuch (bo łot Tatarów po-
chodzi to ziele)  lalka (bo takie strojne, do przybrania izby służy) i panienka (bo
go sie ścieli najświętszy panience).
Nazwy roślin w świadomości językowej ludności wiejskiej 107
Podobna sytuacja występuje też w nazwach opisowych dwuczłonowych,
w których oba człony są wyraz
nie umotywowane, ale motywacja każdego z nich
jest inna, np. uczep trójlistkowy (ze względu na czepliwość owoców i kształt li-
ści); pięciornik gęsi (przysmak gęsi o pięciodzielnych liściach), kluczyki święte-
go Piotra  związane z podobieństwem kwiatów pierwiosnka do pęku małych
kluczy oraz z apokryficznymi przekazami o otwieraniu nimi przez świętego Pio-
tra wrót wiosny (por. Dubisz 1977: 125), Matki Boski pantofelki  odniesienia re-
ligijne i podobieństwo kształtu kwiatów (to takie śliczne i Matce Boski poświę-
cune, jakby malutkie buciki, pantufelki na malutko noge, akurat dlo Matki Boski).
Liczne są również wypadki obejmowania jednym określeniem szeregu roślin
podobnych, np. rzep, rzepie to nazwa takich roślin, jak:  łopian lub  jego owoc
i  przytulia czepna , podobnych ze względu na czepliwość kwiatu i owoców; ża-
biniec określa  niezapominajki ,  kaczeniec i  rdest ostrogorzki  rośliny powią-
zane ze sobą ze względu na miejsce występowania, a z kolei takie nazwy, jak
dzbanuszki  dzwonki i  ostróżka , głowacz  chaber ,  podróżnik i  łopian , ka-
szka  biedrzeniec mniejszy i  tasznik , kukułka  firletka i  storczyk , motywo-
wane są kształtem kwiatów. Ta sama nazwa może też określać różne, często zu-
pełnie odmienne rośliny, ale o różnej motywacji, np. podróżnik  cykoria (bo wy-
stępuje na międzach, przy drogach) i podróżnik  rdest ptasi (bo tak ściele sie pu
ziemi, jakby szeł), panienka  mak (bo ma piękne, czerwoniutkie kwiaty) i panien-
ka  tatarak (ścieli go sie na cześć najświętszy panienki).
Gwarowy obraz świata roślinnego zawiera też wyraz
ne elementy wartościu-
jące5. Rośliny są oceniane przede wszystkim ze względu na:
1) miejsce występowania i charakter użytkowy (dziko rosnące, w tym chwa-
sty i zioła lecznicze oraz rośliny uprawiane w ogródkach): so chwasty, takie za-
walidrogi, co same sie siejo i zagłuszajo rośliny pożyteczne, i so kwiaty, co upięk-
szajo otoczenie człowieka, a so i takie, co lecznicze, to już te su pożyteczne; sa-
dzi sie, żeby było ładnie i miło, ale tez sie niscy, jak te kwasty  oprysko sie cy
wyrwie, choć to casem może i skoda, bo nichture to ładnie kwno; ło jak ta gur-
czyca jak sie za mału nie wyrwie, to rośnie to takie wielgie, że potem to trza sie
namęczyć, żeby to wyrwać; czy jak na łące tyle tych ślicznych kwiatów, koloro-
wiutko było: te różowiutkie firletki, kukułki, bo to też kukułki mówili, tam kwaśnik
jak zakwit, kaszka ta bielutko, niezapominajki niebieściutkie, żółto kwnie znów
bożo trawka, ale trza kosić, nic ni pumoże, bo trza siana dla krów; tera to już wie-
le tych chwastów nima, bo opryskajo zanim jeszcze wylozie to z ziemi, a kiedyś
to było tego, oj było tego pełno i było wysoło, a tera to już tak smutni jest, wincy
szaro; w zbożu to było niebieściutko od tego bławata, rosła jeszcze trzęsiączka,
powój, kąkol, no i gurczyca, ognicha  to wsio znowu różowe i żółte, ale to nie
było takie dobre, bo zboże zapaskudzało, ale na polu było wysoło i ładnie. Złe ro-
śliny to szczególnie typowo uciążliwe chwasty i one mają z reguły ujemnie war-
5
Zjawisko wartościowania w języku, omówione m.in. w pracach: J. Puzyniny (1992), E. La-
skowskiej (1993), A. Pajdzińskiej (1991), jedynie tu sygnalizujemy, nie wchodząc w jego istotę.
108 Halina Pelcowa
tościujące je nazwy, co wynika zarówno z nieprzydatności danej rośliny, jak
i z naiwnej interpretacji świata, np. łuboda to takie paskudne tyn chwast; to taka
paskudna nazwa ta świniucha, bo to i chwast paskudny; to tego trawica nazwa-
li, że to takie podłe tyn chwast, takie uprzykne ziele, ani tego wyrwać, a jak sie
rozpleni to wszystko zagłuszy i nic ni urośnie;
2) właściwości lecznicze, gdyż kopytnik, babkę, krwawnik, serdecznik, dziu-
rawiec zna każdy dorosły mieszkaniec wsi: bo to bardzo pożyteczne ziela: kiedyś
chto tam po duchtorach chodziuł, tym sie lyczyli i każdyn jakoś był zdrowy, żyli
długo; dziurawiec to dobre, bo tyn sok z ty łodygi to lykarstwo od siedmiu cho-
rób: od nerwów, żołądka, wątroby, bóli głowy, na sen, od kamieniów w nerkach,
na trudne do zagojenia rany; to niby jest chwast tyn mlycz, ale to tyż lekarstwo,
a znów tyn blekot to ma właściwości trujące, a kiedyś to mówili, że nawąchał sie
blykotu i tak dziwnie chodzi, może to tak jak dzisioj tyn markoman; rozchodnik
to dobrze trocha go ukurzyć i to je na ból zębów; syrdecznik to je od serca i stąd
taka ładna nazwa; krwawnik to na zatamuwanie krwawienia;
3) wygląd i urodę, w tym wielkość, kolor, kształt nie tylko kwiatów, ale też
liści, a nawet całej rośliny: piękna jak lelija; panna piękna jak dziewanna; dzie-
wanna to że tako jak śliczno panna, ale kiedyś to tak mówili: choćby jak dziewan-
na, bez posagu na nic panna; a to dzbanuszek jest, to taki śliczny kwiatuszek, jak
ja lubie te dzbanuszki, to takie śliczne; ta syroczka to tera dzieś wygineła na po-
lach, ale to śliczne kwiatki, to sie na bukiet rwało; to je chwast, ale łon tak ładnie
kwnie, takie ma malutkie niby oczka i to tak wdzięcznie się nazywa pawie oczko;
to takie nijakie, maleńkie, ni rzucało to sie w oczy, takie sirotki mówili, tera wię-
cy stukrotki sie mówi; sierotki, bo takie małe biedniutkie jak sirotki, delikatne, le-
dwie ich widać na polu; nokieć to paskudne ma te kwiaty, takie gołe te środki, a tu
troszke dukoła ino tych płatków; to sieje sie w ogródku i nazywajo sie pazurki pu
naszemu, ale to to takie żółte, niładne te kwiaty; dziady to kwiat żaden, a tak sie
wleko za człuwiekiem jak sie przyczepio, jak te dziady proszalne; bz
dziuch to pa-
skudne i tak to śmierdzi jakby chto sie zabz
dzioł. Występuje tu wartościowanie
pozytywne lub negatywne  od podziwu nad pięknem (dziewanna, dzbanuszki,
dzwonki, koguciki, pawie oczko) po pokazanie i wyeksponowanie brzydoty, np.
nokieć, psie betki, psie łby, ślepaki, śmierdziuch, świńska trawa, przy czym  jak
twierdzą mieszkańcy wsi: ładne, wdzięczne kwiatki majo też ładne nazwy, a jak
kwiat byle jaki to i nazwa tako, ło nokieć, ślepok, bo to takie żółte i wcale ni stroj-
ne, a już co innego paninka, to tyn mak niby, bo to ładne, czyrwuniutkie i takie
zwinne, delikatne jak młodo panienka.
Wartościowaniu podlegają także wewnętrzne właściwości rośliny, np. na po-
krzywę, która nie parzy, są w gwarach m.in. określenia: głucha pokrzywa, mar-
twa pokrzywa, ślepa pokrzywa, z
le odbierane z punktu widzenia właściwości
użytkowych. Są to rośliny nieużyteczne, bo martwe, głuche, ślepe, a więc nie
spełniają swojej funkcji: to takie jakby martwe było to ziele, bo co to za pokrzy-
wa, co ni parzy, pokrzywa ma przecie parzyć; to tak już zdziczała łuna, to tako
głucho pukrzywa, bo zatraciła, że może parzyć.
Nazwy roślin w świadomości językowej ludności wiejskiej 109
Niezwykle interesującą grupę słownictwa roślinnego tworzą ponadto nazwy
metaforyczne utworzone przez podobieństwo do ludzi, zwierząt, ptaków lub ich
części ciała, np. babka, człowieki, józefek, józefka, panna, panienka, kukułka, ku-
kułcze wino, kozica, kocie ziele, kurze ziele, końskie kopyto, koński ogon, lwia pa-
szcza, lwi pyszczek, psi ogon, lisi ogon, gęsi pępek, wilczy ogon, wróble języczki,
żabiniec. Motywacje są tu dwojakie: dotyczą odniesienia na zasadzie podobień-
stwa kształtu, funkcji, okresu kwitnienia (np. głowacz, języczki, kotki, koniki po-
lne, jaskółcze ziele) lub zwierzęcego przeznaczenia rośliny (np. zajęcza kapusta,
koński szczaw, kukułki ziele, szczawik zajęczy, wronie ziele), z wyraz
nie uwidocz-
nionym wartościowaniem dodatnim lub ujemnym desygnatu, do którego odnosi
się nazwa rośliny. Z reguły to, co nawiązuje do nazw zwierząt, podobnie jak ro-
baków, owadów, płazów czy gadów, ma konotacje wyraz
nie ujemne (byczki, ośla
stopa, psie łby, wilcze ślepia, wole oczy, żabie ślepia), do ptaków  dodatnie lub
neutralne (np. bocianki, gęsiówka, koguciki, kukułka, ptasie oczka, sroczka), a do
ludzi zawsze dodatnie (andrzejek, babka, panienka). Wartościowanie ujemne
odbywa się często przez uzupełnienie nazwy rośliny o przymiotniki psi, świński,
wilczy, ośli, koński, przy czym motywacje nazewnicze podawane przez mówią-
cych są różne, np. świńskie, bo brzydkie i świńskie, bo dla świni: świniucha bo
dla świń to je zielsko, świnia to wsio zez
re, ale też: od świni nazwa tego, że to ta-
kie paskudne. Powstają zatem związki frazeologiczne motywowane relacją czło-
wieka i zwierzęcia, wskazujące, iż nazwy psie betki, psie łby, świńska trawa nie
są przeznaczone dla ludzi, ale wyłącznie dla zwierząt, a określenia psi, świński,
koński oznaczają  gorszy, mniej przydatny (o to takie byle co, tego sie nie rwie,
bo to świńsko trawa; psi rumianek to gorszy taki, to ni ma zapachu, te kwiaty ta-
kie byle jakie), a także często chwast dziko rosnący w odróżnieniu od roślin ogro-
dowych (psie goz
dziki, psie lwie paszcze, psie betki). Przejawia się nacechowana
aksjologicznie opozycja zwierzę  człowiek, gdzie w znaczeniu słów zwierzę-
cych często jest uwikłane wartościowanie człowieka jako istoty lepszej świadczą-
ce o antropocentryzmie leksyki zwierzęcej (por. Bartmiński, Panasiuk 1993;
Kempf 1985; Mosiołek-Kłosińska 1997; Tokarski 1990). Często też rośliny prze-
znaczone dla zwierząt lub z nazwą zwierzęcia pełnią funkcje służebne, są ostrze-
żeniem dla ludzi, np. wilcze jagody, wilczomlecz, wilcze ślepia (trujące), wężowe
ziele (tam dzie rośnie nie ma wężów).
Nazwy roślin i przekazywane przez nie wartości są niezwykle ważnym ele-
mentem językowo-kulturowego obrazu świata ludności wiejskiej świadczącym
o wrażliwości językowej i wnikliwości w obserwowaniu otaczającej przyrody.
Bibliografia i z
ródła
Adamowski J., Bartmiński Jerzy, Niebrzegowska Stanisława (1995), Ptaki, zwierzęta i rośliny w re-
lacjach gwarowych z okolic Biłgoraja, Etnolingwistyka, nr 7, pod red. Jerzego Bartmińskie-
go, Lublin, s. 135-178.
110 Halina Pelcowa
AGM (1971-1992), Atlas gwar mazowieckich, t. I, oprac. Halina Horodyska-Gadkowska,
Alina Strzyżewska-Zaremba, t. II-X, oprac. Anna Kowalska, Alina Strzyżewska-Zaremba,
Wrocław.
AJK (1965-1975), Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich, t. I-VIII, pod red. Zdzi-
sława Stiebera, t. IX-XII, pod red. Hanny Popowskiej-Taborskiej, Wrocław.
AJKLW (1979-1996), Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, pod red. Zenona Sobierajskie-
go, Józefa Burszty, t. I-IX, Wrocław.
Bańkowski C., Serwatka J. (1977), Pożyteczne chwasty, Warszawa.
Bartmiński Jerzy, Panasiuk Jolanta (1993), Stereotypy językowe, [w:] Encyklopedia kultury polskiej
XX wieku, t. II: Współczesny język polski, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Wrocław, s. 363-
387.
Basara J. (1989), Nazwy gorczycy polnej (Sinapis arvensis) w gwarach polskich, Zbornik razprav
iż slovanskego jezikoslovja, Lubljana, s. 19-30.
Budziszewska Wanda (1965), Słowiańskie słownictwo dotyczące przyrody żywej, Wrocław  War-
szawa  Kraków.
 (1985), Wybrane nazwy roślin ze Szczawnicy i okolic,  Język Polski LXV, z. 2-3, s. 158-162.
Dejna Karol (1962-1969), Atlas gwarowy województwa kieleckiego, z. 1-6, A
ódz
.
 (1974-1985), Słownictwo ludowe z terenu byłych województw kieleckiego i łódzkiego, Rozprawy
Komisji Językowej A
ódzkiego Towarzystwa Naukowego, t. XX-XXXI, A
ódz
.
Doroszewski Witold (1958), Kwestionariusz do badań słownictwa ludowego, Wrocław.
Dubisz Stanisław (1977), Nazwy roślin w gwarach ostródzko-warmińsko-mazurskich, Wrocław.
Grzesiak D. (1998), Wierzenia i zwyczaje w językowym obrazie świata mieszkańców okolic Krasne-
gostawu, Lublin [praca magisterska, Zakład Historii Języka Polskiego i Dialektologii UMCS].
Kempf Z. (1985), Wyrazy  gorsze dotyczące zwierząt,  Język Polski LXV, z. 2-3, s. 125-144.
Kuz
nicka Barbara, Dziak Maria (1988), Zioła i ich zastosowanie, Warszawa.
Kuz
niewski E., Augustyn-Puziewicz J. (1986), Przewodnik ziołolecznictwa ludowego, Warszawa.
Laskowska Elżbieta (1993), Wartościowanie w języku potocznym, Bydgoszcz.
Mosiołek-Kłosińska K. (1997), Antropocentryzm leksyki  zwierzęcej , [w:] Semantyczna struktu-
ra słownictwa i wypowiedzi, pod red. Renaty Grzegorczykowej, Zofii Zaron, Warszawa, s. 71-
78.
Nitsch Kazimierz (1955), Mazowieckie wyrazy przyrodnicze, [w:] Wybór pism polonistycznych,
t. II, Wrocław  Kraków, s. 86-116.
Pajdzińska Anna (1991), Wartościowanie we frazeologii, [w:] Wartości w języku i tekście, pod red.
Jadwigi Puzyniny, Janusza Anusiewicza, Język a Kultura, t. 3, Wrocław, s. 15-28.
 (1996), Wrażenia zmysłowe jako podstawa metafor językowych, Etnolingwistyka, nr 8, pod red.
Jerzego Bartmińskiego, Lublin, s. 113-130.
Pelcowa Halina (1985), Studia nad słownictwem gwarowym Lubelszczyzny. Cz I. Słownictwo po-
chodzenia małopolskiego, Lublin.
 (1988), Zróżnicowanie leksykalne nazw roślin w gwarach Lubelszczyzny, Annales UMCS, sectio
FF, vol. VI, Lublin, s. 257-271.
 (1994), Mazowizmy leksykalne w gwarach Lubelszczyzny, Lublin.
Puzynina Jadwiga (1992), Język wartości, Warszawa.
Siekierska Krystyna (1992), Barwy staropolskiej przyrody, [w:] Studia historycznojęzykowe i dia-
lektologiczne, pod red. Mariana Kucały, Jerzego Reichana, Prace Instytutu Języka Polskiego
78, Kraków, s. 19-42.
Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. (1953), Rośliny polskie, Warszawa.
Schwarz Z., Szober J. (1969), Rośliny towarzyszące człowiekowi, Warszawa.
Tokarski Ryszard (1990), Językowy obraz świata w metaforach potocznych, [w:] Językowy obraz
świata, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Lublin, s. 69-86.
 (1993), Słownictwo jako interpretacja świata, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. II:
Współczesny język polski, pod red. Jerzego Bartmińskiego, Wrocław, s. 335-362.
Nazwy roślin w świadomości językowej ludności wiejskiej 111
Waszkiewicz K. (1977), Słownictwo gwarowe z zakresu przyrody żywej i rolnictwa we wsi Lipnik
koło Pajęczna, Rozprawy Komisji Językowej A
ódzkiego Towarzystwa Naukowego, t. XXIII,
A
ódz
, s. 135-146.
Zaręba Alfred (1960), Z geografii słowiańskich nazw chwastów, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Jagiellońskiego XXIV, Prace Językoznawcze, Kraków, s. 15-50.
 (1970-1980), Atlas językowy Śląska, t. I-VI, Kraków.
Aneks
Cytowane nazwy roślin i ich znaczenie
aksamitka  kwiat ozdobny, Tagetes
andrzejek  narcyz, Narcissus
babka  babka zwyczajna, Plantago maior
babka koniczynowa  babka lancetowata, Plantago lanceolata
bagno  bagno zwyczajne, Ledum palustre
baz
ki  babka zwyczajna, Plantago maior
blekot  lulek czarny, Hyoscyamus niger
bławat  chaber, Centaurea cyanus
bocianki  ostróżka polna, Delphinium consolida
bodziak  1. oset, Cirsium arvense, 2. oset zwisły, Carduus nutans
boża trawka  kozieradka, Trigonella foenum graecum
boże liczko  podbiał pospolity, Tussilago farfara
bratek dziki  bratek polny, Viola tricolor
buciki Matki Boski  polne lwie paszcze, Linaria vulgaris Mill.
byczki  1. kwiat ozdobny  aksamitka, Tagetes, 2. nieśmiertelniki  suche kwiaty, Helichrysa
bz
dziuch  kwiat ozdobny  aksamitka, Tagetes
chaber  Centaurea cyanus
chałajda  lebioda, Chenopodium album
choinka  skrzyp, Equisetum arvense
chrzan  Armoracia lapathifolia Gilib.
chrzęść, chrząstka  skrzyp, Equisetum arvense
chwoszcz, chwoszczka  skrzyp, Equisetum arvense
czepiec  1. przytulia czepna, Galium aparine 2. uczep trójlistkowy, Bidens tripartitus
człowieki  roślina ozdobna  aster, Callistephus chinensis
diabelskie kwiaty  kąkol, Agrostemma githago
diabelskie ziele  tytoń szleachetny, Nicotiana tabacum L.
dmuchawiec  mniszek, Taraxacum officinale Web.
drabinki  pięciornik gęsi, Potentilla anserina L.
drutowiec  rdest ptasi, Polygonum aviculare
drzewianka  pięciornik kurze ziele, Potentilla erecta
drżączka  drżączka średnia, Briza media
dzbanki  1. dzwonki niebiesko-liliowe, Campanula sp., 2. ostróżka polna, Delphinium consolida
dzbanuszki  1. dzwonki niebiesko-liliowe, Campanula sp., 2. ostróżka polna, Delphinium consolida
112 Halina Pelcowa
dziadowska wesz  owoc uczepu trójlistkowego, Bidens tripartitus
dziady  1. łopian, Artium lappa  Lappa maior, 2. uczep trójlistkowy, Bidens tripartitus
dziewanna  dziewanna wielokwiatowa, Verbascum thapsiforme
dziurawiec  Hypericum perforatum
dzwoniec  Alectorolophus major v. glaber
dzwonki  1. dzwonki niebiesko-liliowe, Campanula sp., 2. ostróżka polna, Delphinium consolida
dzwonki Panny Marii  dziurawiec zwyczajny, Hypericum perforatum
fiołek  bratek polny, Viola tricolor
firletka  różowy kwiat łąkowy podobny do goz
dzika, Lychnis flos-cuculi
gęsia trawa  pięciornik gęsi, Potentilla anserina
gęsie ziele  pięciornik gęsi, Potentilla anserina
gęsi pępek  stokrotka, Bellis perennis
gęsiówka  1. pięciornik gęsi, Potentilla anserina L., 2. trawica, chwast podobny do trawy
gliśnik  glistnik jaskółcze ziele, Chelidonium maius
głodek  roślina rozwijająca się w czasie wiosennej suszy, Draba verna
głowacz  1. chaber, Centaurea cyanus, 2. podróżnik, Chichorium intybus, 3. łopian, Lappa maior
głucha pokrzywa  jasnota biała, Lamium album
gorczyca  1. gorczyca polna, Sinapis arvensis, 2. lebioda, Chenopodium album
gorszczyca  1. rdest ostrogorzki, Polygonum hydropiper
gorzkie ziele  rdest ostrogorzki, Polygonum hydropiper
granicznik  podróżnik, Cichorium intybus
grzmotnik  ziele, które święci się w celu odpędzenia chmur
jaskółcze ziele  glistnik jaskółcze ziele, Chelidonium maius
jasnota biała  pokrzywa, która nie parzy, Lamium album
jaśniak  chaber, Centaurea cyanus
języczki  babka lancetowata, Plantago lanceolata
języczki polne  babka lancetowata, Plantago lanceolata
jodełka  skrzyp, Equisetum arvense
józefek, józefka  hyzop lekarski, Hyssopus officinalis
kaszka  1. biedrzeniec mniejszy, Pimpinella saxifraga, 2. tasznik, Capsella bursa-pastoris
kędzierzawiec  ślaz dziki, Malva silvestris
kluczyki  pierwiosnek, Primula sp.
kluczyki świętego Piotra  pierwiosnek, Primula sp.
kłobuk  powój polny, Convolvulus arvensis
kobyli szczaw  szczaw lancetowaty, Rumex hydrolapathum
kocie ziele  koniczyna dzika, Trifolium arvense
koguciki  ostróżka polna, Delphinium consolida
kołtun  widlłak goz
dzisty, Lycopodium clavatum
koniki polne  ostróżka polna, Delphinium consolida
koński ogon  skrzyp, Equisetum arvense
koński szczaw  szczaw lancetowaty, Rumex hydrolapathum
końskie kopyto  podbiał pospolity, Tussilago farfara
kopytnik  kopytnik pospolity, Asarum europaeum
korzenica  perz, Agropyrum repens
kosmacicha  skrzyp, Equisetum arvense
kosmata  wełnianka, Eriophorum
Nazwy roślin w świadomości językowej ludności wiejskiej 113
kostropacz  łopian, Lappa maior
kotki  koniczyna dziak, Trifolium arvense
kozica  powój, Convolvulus arvensis
koziołki  ostróżka polna, Delphinium consolida
krążki  roślina ozdobna  aster, Callistephus chinensis
krewka Matki Boskiej  dziurawiec zwyczajny, Hypericum perforatum
krwawnik  Achillea millefolium
kukułcze wino  roślinka podobna do koniczyny, o kwaśnym smaku, Oxolis acetosella
kukułka  1. różowy kwiat łąkowy podobny do goz
dzika  firletka, Lychnis flos-cuculi, 2. storczyk,
Orchis
kukułki ziele  rdest ostrogorzki, Polygonum hydropiper
kurze ziele  pięciornik kurze ziele, Potentilla erecta
kurzyślad  pięciornik kurze ziele, Potentilla erecta
kwaśne liście  szczaw zwyczajny, Rumex acetosa
kwaśnica, kwaśnik, kwasek  szczaw zwyczajny, Rumex acetosa
lalka  tatarak, Acorus calamus
lebioda  lebioda, Chenopodium album
lelija  kwiat ogrodowy, Lilium
lepczyca, lepka, lepik, lepa  przytulia czepna, Galium aparine
lepiech  tatarak, Acorus calamus
lisi ogon  skrzyp, Equisetum arvense
liszaj  kaczeniec, Caltha palustris
lnica, lnianka  polne lwie paszcze, Linaria vulgaris Mill.
lubczyk  Levisticum officinale
lulek jadowity  lulek czarny, Hyoscyamus niger
lwia paszcza  polne lwie paszcze, Linaria vulgaris Mill.
lwi pyszczek  polne lwie paszcze, Linaria vulgaris Mill.
łezki  drżączka średnia, Briza media
łoboda  lebioda, Chenopodium album
łopuch  1. łopian, Lappa maior L., 2. gorczyca polna, Sinapis arvensis
macoszka  bratek polny, Viola tricolor
majówka  podbiał pospolity, Tussilago farfara
martwa pokrzywa  jasnota biała, Lamium album L.
Matki Boskiej pantofelki  troiść, Asclepias
Matki Boskiej łzy  drżączka średnia, Briza media
męska stałość  mniszek pospolity, Taraxacum officinale Web.
mieczyk  kwiat ogrodowy, Gladiolus
miesiączek  roślina ozdobna  aster, Callistephus chinensis
mlecz  mniszek pospolity, Taraxacum officinale Web.
mniszek  mniszek pospolity, Taraxacum officinale Web.
modrak  chaber, Centaurea cyanus
modrzyk  niezapominajka, Myosotis sp.
mokrzec  chwast rosnący zielonymi kępkami przy samej ziemi
mydlas  mydlnica lekarska, Saponaria officinalis
nagietek, nokieć  kwiat ogrodowy  nagietek, Calendula officinalis
naparstnik  naparstnica, Digitalis sp.
114 Halina Pelcowa
niebioska  niezapominajka, Myosotis sp.
niezapominajki  Myosotis sp.
obłapnik  powój polny, Convolvulus arvensis
ognicha, ognik  chwast, gorczyca polna, Sinapis arvensis
ostróżka  ostróżka polna, Delphinium consolida
ostrzyca  1. przytulia czepna, Galium aparine, 2. kanianka lnowa, Cuscuta opilinum
ośla stopa  podbiał pospolity, Tussilago farfara
owijacz  powój polny, Convolvulus arvensis
panienka  1. chwast, mak, Papaver rhoeas, 2. twardzioszek przydrożny, Marasmius oreades Fr.,
3. tatarak
panna  tatarak, Acorus calamus
pantofelki  sroczka, ostróżka polna, Delphinium consolida
parzączka  pokrzywa, Urtica dioica
pawie oczko  kurzyślad polny, Anagallis arvensis
paznokieć, paznokietek  kwiat ogrodowy  nagietek, Calendula officinalis
pazurki  kwiat ogrodowy  nagietek, Calendula officinalis
perz  Agropyrum repens
pieprz wodny  rdest ostrogorzki, Polygonum hydropiper
pierwiosnek  Primula officinalis Hill.
pięciornik gęsi  Potentilla anserina
piołun  Artemisia absinthium
płaszczyca  trawica, chwast podobny do trawy
podbiał, podbielina  podbiał pospolity, Tussilago farfara
podlasek  przylaszczka, Hepatica
podróżnik  1. babka, Plantago maior, 2. cykoria, podróżnik, Cichorium intybus, 3. rdest ptasi, Po-
lygonum
podróżnik błękitny  cykoria podróżnik, Cichorium intybus
powój, powójka, powijak  powój polny, Convolvulus arvensis
przebiśnieg  śnieżyczka, Galanthus
przestrach  Hippuris
prztykawki  śnieguliczka, Symphoricarpos albus
przytulia  przytulia czepna, Galium aparine
psi ogon  skrzyp, Equisetum arvense
psi rumianek  Matricaria maculata
psia pasza  perz, Agropyrum repens
psie betki  grzyby trujące
psie goz
dziki  mydlnica lekarska, Saponaria officinalis
psie lwie paszcze  polne lwie paszcze, Linaria vulgaris Mill.
psie łby  grzyby trujące
pszczelnik  melisa lekarska, Melissa officinalis
pszennak  1. chwast  rzodkiew świrzepa, Raphanus raphanistrum, 2.  gorczyca polna, Sinapis
arvensis
ptasie oczka  świetlik łąkowy, Euphrasia rostkoviana Hayne
rdes ptasi  Polygonum aviculare
rojownik  melisa lekarska, Melissa officinalis
rozchodnik  Sedum sp.
rzep, rzepie  1. łopian, Lappa maior, 2. owoc łopianu, 3. przytulia czepna, Galium aparine
Nazwy roślin w świadomości językowej ludności wiejskiej 115
serdecznik  Leonurus cardiaca
serduszka Matki Boskiej  drżączka średnia, Briza media
sierotka  1. bratek polny, Viola tricolor, 2. stokrotka, Bellis perennis
skrzyp, skrzypiec  skrzyp, Equisetum arvense
słomianki  nieśmiertelniki  suche kwiaty, Helichrysa
smoluchy  żółte lilie
sosenka  skrzyp, Equisetum arvense
srebrnik  pięciornik gęsi, Potentilla anserina
sroczka  ostróżka polna, Delphinium consolida
stolist  krwawnik, Achillea millefolium
strzałka  ostrożeń polny, Cirsium arvense
strzałki  uczep trójlistkowy, Bidens tripartitus
suchotniki  nieśmiertelniki  suche kwiaty, Helichrysa
suszki  nieśmiertelniki  suche kwiaty, Helichrysa
szabla  kwiat ogrodowy, Gladiolus
szalej  lulek czarny, Hyoscyamus niger
szaleniec  lulek czarny, Hyoscyamus niger
szalony mak  lulek czarny, Hyoscyamus niger
szczawik zajęczy  zajęcza kapusta, Oxolis acetosella
szelepuszki  nieśmiertelniki  suche kwiaty, Helichrysa
szelestnik  dzwoniec, Alectorolophus major v. glaber
szeleszczuchy  nieśmiertelniki  suche kwiaty, Helichrysa
szyportki  nieśmiertelniki  suche kwiaty, Helichrysa
ślepa pokrzywa  jasnota biała, Lamium album
ślepaki  margarytki  kwiaty o białych płatkach i żółtym środku
śmierdziuch  kwiat ozdobny  aksamitka, Tagetes
śnieguliczka  Symphoricarpos albus
śnieżyczka  przebiśnieg, Galanthus
świętego Antoniego ziele  macierzanka, Thymus serpyllum
świetlik lekarski  świetlik łąkowy, Euphrasia rostkoviana Hayne
świeczki  świetlik łąkowy, Euphrasia rostkoviana Hayne
świętojańskie ziele  dziurawiec zwyczajny, Hypericum perforatum
świniucha  lebioda, Chenopodium album
świńska trawa  rdest ptasi, Polygonum aviculare
tenecznik  drżączka średnia, Briza media
tatarak, tatarskie ziele, tatarczuch  tatarak, Acorus calamus
tobołki pastusze  tasznik, Capsella bursa-pastoris
trawica  trawica, chwast podobny do trawy
trójlistek  bobrek trójlistkowy, Menyanthes trifoliata
trupie ziele  lulek czarny, Hyoscyamus niger
trzęsicha, trzęsiączka  drżączka średnia, Briza media
tysiąclist  krwawnik, Achillea millefolium
uczep trójlistkowy  Bidens tripartitus
urocznik  lubczyk, Levisticum officinale
warkocznik  widłak goz
dzisty, Lycopodium clavatum
wełnianka  roślina, która ma owoce podobne do kłaczków wełny, Eriophorum
116 Halina Pelcowa
wężowe ziele  Virga aurea
widłak  widłak goz
dzisty, Lycopodium clavatum
więziołka  chwast w zbożu  wyczka, Vicia hirsuta
wijka  chwast w zbożu  wyczka, Vicia hirsuta
wilcze jagody  pokrzyk, Atropa belladonna
wilcze ślepia  pokrzyk, Atropa belladonna
wilczomlecz  Euphorbia cyparissias
wilczy ogon  widłak goz
dzisty, Lycopodium clavatum
włok  lebioda, Chenopodium album
włóczęga  widłak goz
dzisty, Lycopodium clavatum
wole oczy  kaczeniec, Caltha palustris
wronie ziele  rozchodnik, Sedum sp.
wróble języczki  rdest ptasi, Polygonum aviculare
zajęcza kapusta  roślinka podobna do koniczyny, o kwaśnym smaku, Oxolis acetosella
zielenina  lebioda, Chenopodium album
ziele od brodawek  glistnik jaskółcze ziele, Chelidonium maius
złotnik  1. glistnik jaskółcze ziele, Chelidonium maius, 2. gorczyca polna, Sinapis arvensis
złoto  gorczyca polna, Sinapis arvensis
złotucha  1. przytulia czepna, Galium aparine, 2. powój, Convolvulus arvensis
żabie oczka  niezapominajki, Myosotis sp.
żabie oczy  kaczeniec, Caltha palustris
żabie ślepia  kaczeniec, Caltha palustris
żabiniec  1. kaczeniec, Caltha palustris, 2. niezapominajki, Myosotis sp., 3. rdest ostrogorzki, Po-
lygonum
żółtaczka  roślina ozdobna o żółtych kwiatach
żółtnik  glistnik jaskółcze ziele, Chelidonium maius
życica  stokłosa, Bromus secalinus