Komunikacja społeczna i jej uwarunkowania
Historia komunikacji społecznej.
„Proces tworzenia, przekształcania i przekazywania informacji miedzy jednostkami, grupami i organizacjami społecznymi” (1) - taką definicję podaje encyklopedia. Co to w istocie znaczy i gdzie możemy szukać przejawów komunikacji społecznej? Zgodnie z powyższym określeniem - wszędzie, gdzie występuje interakcja pomiędzy co najmniej dwiema jednostkami, czyli wszędzie gdzie pojawiają się zorganizowane społeczności. A takie istnieją na Ziemi już od najdawniejszych czasów i nie ograniczają się jedynie do gatunku homo sapiens. Poziom komunikacji determinuje również stopień zorganizowania grup zwierząt, owadów, ptaków etc. Komunikacja społeczna jako jedna z dyscyplin nauk społecznych jest jednak ściśle związana z rodzajem ludzkim i jego historią. Rozwój komunikacji można podzielić na różne stadia, rozpoczynając od:
Ery znaków i sygnałów - która rozpoczęła się wraz z pojawieniem protoludzi (prehumanoidów). W okresie tym komunikacja opierała się głównie na genetycznie nabytych oraz instynktownych reakcjach na sygnały (dźwięki, zapachy, obrazy). Wraz z rozwojem ewolucyjnym grupy wykształciły wspólne sposoby komunikowania, wyuczone przez wszystkich członków danej grupy. Ograniczały się one do gestów, prostych sygnałów i dźwięków, nie będących jednak jeszcze mową;
Era mowy i języka - została zapoczątkowana pojawieniem się człowieka z Cro- Magon, który jako pierwszy posługiwał się mową artykułowaną - już około 90-40 tysięcy lat p.n.e. Wynalazek języka stanowi największą różnicę oddzielającą ludzi od reszty ssaków. Jak stwierdził Gerbner „ludzka świadomość tym głównie różni się od zwierzęcej, że ludzie doświadczają rzeczywistości w symboliczny sposób”. Słowo jako symbol może określać zarówno „sfery tak realne jak i imaginacyjne, przeszłość i przyszłość na równi z teraźniejszością”(2). Mowa jest „Sezamie otwórz się”, dającym dostęp do specyficznego świata człowieka, do świata kultury
Era pisma - następne stadium ewolucji. Zapoczątkowana ok. 5 tys. lat temu w dorzeczu Eufratu i Tygrysu. Pismo stanowi następny kamień milowy w procesie rozwoju komunikacji, jest bowiem trwałym zapisem słów - symboli za pomocą znaków. Chociaż - jak twierdził Platon - osłabiło ludzką pamięć i przyczyniło się do zaniku prawdziwie ludowej kultury.
Era druku i komunikowania masowego - znaczenie pisma w procesie komunikacji znacznie zrosło wraz z wynalezieniem ruchomej czcionki około 500 lat temu. Dostępność informacji w formie książki, uzupełnionej później przez ulotkę polityczną, a następnie gazetę doprowadziło do gruntownej zmiany oblicza Europy pod względem politycznym, religijnym, kulturalnym, naukowym, a także społecznym, indywidualnym.
Wraz z rewolucją przemysłową i gwałtownym wzrostem liczby wynalazków od połowy XIX wieku ludzkość wkroczyła w erę telekomunikacji i informatyzacji. Poprzez wynalazki począwszy od telegrafu, poprzez telefon, fotografię, płyty gramofonowe i film dokonuje się nieustanny rozwój i doskonalenie wszelkich metod zbierania, przetwarzania i przesyłania informacji w dowolnej formie i na dowolne odległości.
W końcu XX wieku podstawowym narzędziem tego procesu stał się komputer będący wyznacznikiem ery komputera, której istotna cechą jest przekraczanie granic miedzy technologiami i mediami (konwergencja technologiczna) oraz miedzy komunikowaniem prywatnym i publicznym (przy użyciu tych samych mediów).
Definicje komunikacji społecznej.
Na tym etapie rozwoju komunikacja społeczna stała się jedną z dyscyplin nauk społecznych. Z uwagi na swój wszechobecny i wszechstronny zasięg - występuje bowiem wszędzie, gdzie następuje interakcja pomiędzy co najmniej dwiema jednostkami, nie jest łatwo ja jednoznacznie zdefiniować. W znaczeniu etymologicznym słowo „komunikować” pochodzi od łacińskiego określenia „com” oznaczającego działanie wspólnotowe (comunicatio, comunicare - wspólnie coś robić, być w relacji/ w związku, uczestniczyć, zrzeszać się) (3). W wielu językach brzmienie tego słowa jest podobne, a znaczenie szerokie i niejednoznaczne. Oznacza bowiem również komunikacje w sensie fizycznym, czyli transport. Nic w tym dziwnego biorąc pod uwagę fakt, że przez stulecia ludzie porozumiewali się na odległość podróżując, przesyłając listy, co wiązało się z użyciem środków komunikacji takich jak łodzie, wozy, konie etc.
Złożoność dziedziny komunikacji społecznej dobrze ilustruje wielość i różnorodność definicji, z których najprostszą jest:
„Komunikowanie się - proces przekazywania informacji od jednej osoby do drugiej” (4)
Inne wskazują na różne funkcje i aspekty tego procesu:
Komunikowanie jako transmisja:
„Przekazywanie informacji, idei, emocji, umiejętności, etc. To właśnie akt lub proces transmisji jest zazwyczaj nazywany komunikowaniem”(5)
Komunikowanie jako rozumienie:
”Komunikowanie jest procesem, dzięki któremu rozumiemy innych i z kolei sami staramy się być zrozumianymi”(6)
„Proces, przez który dwie osoby dochodzą do tych samych myśli lub uczuć” (7)
Komunikowanie jako oddziaływanie:
„Słowa tego używamy do określenia wszystkich sposobów, którymi ludzie oddziaływają na siebie” (8)
”Użycie znaków i symboli, dzięki którym sprawuje się władzę”(9)
Komunikowanie jako łączenie (tworzenie wspólnoty):
„Proces, który łączy nieciągłe części naszego żyjącego otoczenia” (10)
„Tworzenie społecznej całości z jednostek przy użyciu języka lub znaków” (11)
Komunikowanie jako interakcja:
„Społeczna interakcja za pomocą symboli” (12)
Komunikowanie jako wymiana:
„Wymiana znaczeń miedzy ludźmi jest możliwa w stopniu, w jakim jednostki maja wspólne postrzeżenia, pragnienia, postawy” (13)
Komunikowanie jako składnik procesu społecznego:
„Akt komunikatywny jest środkiem, przez który są wyrażane normy grupowe, sprawowana kontrola społeczna, przydzielane role, osiągnięta koordynacja wysiłków, są ujawniane oczekiwania i przenoszony proces społeczny” (14)
Podział komunikacji społecznej.
Jako, że powyższe definicje się nawzajem nie wykluczają, również teorie opisujące różne formy i aspekty komunikacji społecznej stanowią cząstkowe mapy ilustrujące rzeczywistość składającą się z obiektywnych faktów, którym uczestnicy interakcji nadają subiektywne znaczenia w procesie komunikacji. Interakcje dzielą się na werbalne i niewerbalne. Słowa wypowiadane w trakcie rozmowy - interakcji interpersonalnej, przekazywane przez radio, telewizję, gazety --czyli mass media, są przez niektórych badaczy i twórców teorii uważane za najważniejszy czynnik procesu komunikacji - np. podstawą oraz tworzywem kultury. Z drugiej jednak strony nie można zbagatelizować roli przekazów niewerbalnych. Jeśli przyjąć, ze celem komunikowania jest wysyłanie takich komunikatów, aby wywołać u respondenta reakcje zgodne z celami komunikatora, jest rzeczą oczywistą, że np. przekazy wizualne - poprzez mass media, komputery, czy sztuki piękne - mogą być równie, a może nawet bardziej skuteczne niż przekazy werbalne.
W zależności od konkretnych sytuacji komunikacyjnych interakcje werbalne i niewerbalne przekazywane przez różne media dzielą się na następujące pola badań:
Komunikacje interpersonalną,
Komunikacje grupową,
Komunikację masową,
Komunikację w kontekście kulturowym.
W każdej z tych kategorii są zgrupowane teorie będące próbą odpowiedzi na pytania sformułowane przez badaczy w odmiennych okolicznościach komunikacyjnych.
Komunikacja interpersonalna.
Komunikacja interpersonalna opisuje i bada procesy tworzenia unikatowego znaczenia dla dwóch i więcej osób, przez wielu badaczy postrzegana jest również jako gra (np. w teorii gier). Procesy te są dwustronnymi złożonymi transakcjami podczas których „”we współpracy z inną osobą wykorzystujemy werbalne i niewerbalne komunikaty, aby tworzyć i modyfikować obrazy powstałe w umysłach współuczestników” (15) w sposób efektywny, czyli doprowadzając do wspólnych wyobrażeń i interpretacji, które składają się na pewną rzeczywistość społeczną. Z tego wynika, że sami tworzymy świat nas otaczający, podlegamy jego wpływowi oraz na niego wpływamy.
Jakie wiec teorie pomagają ludziom zrozumieć, właściwie interpretować i umiejętnie wykorzystać tą nieustanną praktykę?
Jedna z pierwszych i do dziś podstawowych teorii jest symboliczny interakcjonizm - zbiór przemyśleń profesora filozofii uniwersytetu w Chicago, a także znanego i cenionego działacza społecznego - George'a Herberta Mead'a. Nazwa ta została nadana przez Herberta Blumera. Trzy główne zasady tej teorii odnoszą się do:
Znaczenia - czyli rzeczywistości społecznej znajdującej w umyśle człowieka, będącej produktem finalnym komunikacji interpersonalnej;
Języka - który jest źródłem znaczenia. Zakres naszej wiedzy jest ograniczony do tego, co potrafimy nazwać. Słowa, jednakże, mogą być interpretowane w rozmaity sposób, mogą mieć też wiele tzw. wartości domyślnych - rozszerzających wiedzę o nowe znaczenia. Dzieje się tak poprzez indywidualne procesy
Myślenia - rozumowania, podczas których w umyśle następuje interpretacja symboli oraz przejmowanie roli innych osób - jest to tzw. tworzenie jaźni lustrzanej danej jednostki, jej socjalizacja.
Wielu socjologów korzystało z założeń i pojęć symbolicznego interakcjonizmu przy konstruowaniu własnych teorii, miedzy innymi Barnett Pearce i Vernon Cronen. Sformułowali oni zasady skoordynowanego gospodarowania znaczeniem, które okazały się wielce przydatne mediatorom i negocjatorom. Teoria ta nie jest skierowana na pomoc w zrozumieniu świata, ale na włączenie się w jego kreację poprzez świadome działanie i użycie języka - czyli dobra komunikację, zdefiniowana bardzo idealistycznie:
„Z perspektywy społecznego konstrukcjonizmu masz do czynienia z dobra komunikacją, kiedy wraz z innymi potrafisz skoordynować działania wystarczająco dobrze, aby twoje rozmowy składały się na światy społeczne, w których ty i oni potraficie dobrze żyć, czyli żyć z godnością, honorem, radością i miłością” (16)
Inne teorie praktycznego zastosowania zajmują się wybranymi aspektami komunikowania:
Teoria niespełnionych oczekiwań Judee Burgoon w dużym stopniu bazuje na proksemice Edwarda Halla; opisuje jak nasze oczekiwania względem naszych respondentów i ich niespełnienie wpływa na wynik interakcji - biorąc pod uwagę odległość między uczestnikami interakcji (proksemika), ich nastawianie względem siebie i względem komunikowanej informacji (atrakcyjność, wiarygodność, wpływ, zaangażowanie), potencjalnych korzyściach z wyniku interakcji i z interlokutora i wielu innych czynnikach;
Teoria interpersonalnego oszustwa natomiast koncentruje się na komunikatach przekazywanych celowo, które służą podsycaniu fałszywego wizerunku oszusta. Komunikaty takie bazują na zafałszowaniu, ukryciu lub dwuznaczności. Najbardziej typową reakcją przystosowawczą respondenta, po pojawieniu się trwałej podejrzliwości, jest wzajemność. Teoria ta sformułowana przez Judee Burgoon i Davida Bullera daje praktyczne wskazówki nie tylko jak skutecznie oszukiać, ale także jak rozpoznać oszustwo - przede wszystkim poprzez zwrócenie uwagi na tzw. „przecieki” - reakcje poza kontrolą oszusta, jego fizjologiczne pobudzenie, uwidocznione emocje oraz przeładowanie innych czynników poznawczych;
Komunikacja interpersonalna także uczy nas jak się można wznieść na wyższy poziom interpretacji świata społecznego - na przykład poprzez Kwestionariusz Kategorii Ról - będący narzędziem konstruktywistów Poprzez tworzenie złożonych konstruktów osobistych - cech opisujących dane osoby, wykształcanie umiejętności wczucia się w położenie innych - mamy szansę stać się wyrafinowanymi nadawcami komunikatów, posługującymi się przekazami ukierunkowanymi na poszczególne osoby i przez to bardziej skutecznymi.
Bardzo ważna dziedziną relacji międzyludzkich - a zarazem komunikacji interpersonalnej jest badanie kształtowania się i utrzymywania związków. Każdy człowiek w ciągu swego życia znajduje się w wielu bliskich związkach należących do jednej z trzech kategorii: relacji miłosnych, przyjacielskich i rodzinnych. W teoretycznych i empirycznych badaniach nad naturą związków przeważają dwa podejścia:
fenomenologiczne - reprezentowane przez Carla Rogersa - opierające się na przekonaniu, że ludzie zbliżają się do siebie, gdy ich zewnętrzne zachowanie jest zgodne z wewnętrznymi uczuciami, bezwzględnie akceptują drugiego człowieka za to, kim jest, a nie za to, co robi oraz słuchają innych starając się zrozumieć ich doświadczenie;
zakładające, że zachowanie w związkach zależy od zysków i kosztów interakcji. To podejście zostało oczywiście sformułowane przez ekonomistę - Gary'ego Beckera - laureata Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii. Analogia związków międzyludzkich (rynku relacyjnego) do rynku papierów wartościowych zyskała dużą popularność w ciągu ostatnich lat.
„Zasada ta głosi, że człowiek stara się uzyskać maksimum zysków przy minimalnych kosztach. Im wyżej szacujemy wynik relacji, tym bardziej atrakcyjne jest dla nas zachowanie, które może doprowadzić do uformowania związku”(17)
Oba podejścia - humanistyczne i ekonomiczne, mimo swych różnic, wywarły duży wpływ na teorie dotyczące osiągania przez ludzi bliskości. Różniące się od siebie teorie: penetracji społecznej Irwina Altmana i Dalmasa Taylora oraz redukowania niepewności Charlesa Bergera podkreślają, że „trwałość każdego związku zależy być może mniej od tego, co każda ze stron czerpie z relacji, a bardziej od tego, co w nią wkłada”.
Teoria penetracji społecznej przyrównuje strukturę osobowości człowieka do wielowarstwowej cebuli - każdy, kto oglądał „Shreka” ma pojecie o tej teorii. Bliskość tworzy się przez penetracje kolejnych warstw - do wierzchnich należą dane biograficzne, następnie głębiej - preferencje dotyczące ubioru, jedzenia i muzyki, celów i aspiracji, przekonania religijne, głęboko skrywane lęki i fantazje - aż do samego środka - struktury własnego JA - natomiast podział poziomy uwzględnia takie aspekty jak światopogląd, studia, gusta etc.
Ponadto, zgodnie z teorią redukowania niepewności Bergera, na proces poznania składa się zmniejszanie niepewności w kontekście behawioralnym (dotyczącym zachowań drugiej osoby), a także usuwaniu wątpliwości poznawczych. Może być to przeprowadzone przy zastosowaniu rozmaitych strategii:
bierności (obserwowanie innych przy zachowaniu dystansu),
aktywności (pytanie osób trzecich o informacje),
interakcji (bezpośrednia rozmowa z interesująca nas osobą).
Nie wystarczy jednak poprzestać na zbliżeniu się do drugiego człowieka - równie ważna jest umiejętność utrzymania związku. Podejście interakcyjne Paula Watzlawika traktuje związki - np. rodzinne - jako system naczyń połączonych, w którym to, co się dzieje z jednym z członków ma duży wpływ na wszystkich pozostałych. Rozwiązywanie konfliktów polega na zmianie reguł danego związku i odbywa się najczęściej przy pomocy terapeuty.
Teoria dialektyki relacji sformułowana przez Leslie Baxter i Barbarę Montgomery bierze pod uwagę „sprzeczności, przypadkowości i subiektywne rzeczywistości” (18) ujawnione przez badanych podczas „narracyjnego interpretowania własnych doświadczeń” (19). Związki się opierają na sprzecznych parach - zespolenie - odrębność, pewność - niepewność, otwartość skrytość (dialektyka w obrębie związku); uczestnictwo - odosobnienie, konwencjonalność - wyjątkowość, odsłanianie - ukrywanie (dialektyka pomiędzy parą a społeczeństwem). (20). Związki radzą sobie z tymi przeciwnościami stosując osiem strategii: zaprzeczenie (ograniczanie reakcji do jednego bieguna i ignorowanie drugiego), dezorientację (przytłoczenie sprzecznościami), oscylowanie (rozdzielanie dialektycznych sił w czasie - najpowszechniejsza praktyka), segmentację (rozdzielanie różnych aspektów związku, np. szczerość w niektórych dziedzinach, podczas, gdy inne stanowią tematy tabu), równoważenie(podejście kompromisowe), integracja (akceptacja sprzecznych potrzeb), przekalibrowanie (przeformułowanie sił, aby nie wydawały się przeciwstawne - podejście iluzoryczne), potwierdzenie (aktywne przyznanie, że nie można uniknąć dialektycznych napięć). I chociaż zgodnie z tą teorią związki to „niezdeterminowany proces nieustannych zmian”, to jednak „życie wśród sprzeczności może być wręcz przyjemne”(21)
Ostatnim polem zainteresowanie teoretyków komunikacji interpersonalnej jest perswazja. Żyjemy w świecie, w którym celowe wywieranie wpływu na druga osobę jest czymś powszechnym. Dlatego też problem zmiany postaw w odpowiedzi na komunikaty został dogłębnie analizowany przez wielu badaczy. Jednym z nich jest Muzafer Sherif, który rozpatruje zmiany postawy poprzez ocenianie komunikatu i umiejscowienie go w sferze akceptacji danej jednostki. Sfera ta zależy od postawy „zakotwiczonej”, która posiada również sfery odrzucenia i niezaangażowania znajdujące się na indywidualnych „mapach poznawczych ludzi. Teoria ta została nazwana teorią oceny społecznej, ponieważ postuluje również, ze postawy i sfery w dużej mierze zależą od uczestnictwa jednostki w grupie i mogą być przez nią radykalnie zmieniane. W praktyce możemy wpłynąć na zmianę czyjeś postawy poprzez stopniowe rozszerzanie strefy akceptacji innej jednostki - najlepiej w sposób dla niej niezauważalny.
Można się tez posłużyć modelem szans rozpracowania przekazu Richarda Petty'ego i Johna Cacioppo, który zakłada, że możemy zmienić poglądy korzystając z dwóch rodzajów ścieżek perswazji - toru centralnego i peryferyjnego. Pierwszy polega na rozpracowaniu przekazu - „uważnym przemyśleniu argumentów istotnych dla zagadnienia zawartych w komunikacie perswazyjnym"(22). Jest to proces wymagający wysokiego poziomu wysiłku poznawczego. Można też zastosować drogę „bez aktywnego myślenia o cechach odnośnej idei czy obiektu” (23) - polegającą na odwołaniu się przez odbiorcę do różnych bodźców - wzajemności, konsekwencji, dowodu społecznego, autorytetu, niedostępności towaru - pozwalających mu podjąć szybką decyzję. Teoria ta, mimo, ze zbyt ogólnikowa, zwraca uwagę badaczy i integruje w pewien model szanse wywierania wpływu.
Komunikacja masowa.
Wpływ na jednostki jest również przedmiotem badań nad kulturą masową, chociaż koncentrują się bardziej na ogólnych zagadnieniach kulturowych, a nie na konkretnym oddziaływaniu mediów na ludzi. Pierwsi jej teoretycy zakładali, „że druk i media elektroniczne wywierają ogromny wpływ na kształtowanie opinii, emocji i zachowań odbiorców (....) masowego odbiorcę cechowała bezbronność i pewna bierność, padał on - niczym stado baranów - łatwą ofiarą reklamowej manipulacji, czy zmyślnej propagandy”(24). Jednak badania przeprowadzone w Stanach zjednoczonych w latach czterdziestych dwudziestego wieku ponad wszelką wątpliwość udowodniły, że publiczność jest o wiele bardziej aktywna, odporna i uparta niż uprzednio sądzono.
Każda komunikacja jest pośrednia, wymaga jest bowiem do niej konieczny nie tylko znak, ale też jego materialny nośnik - czyli środek komunikowania - inaczej medium. Medium - w liczbie mnogiej media może być:
מ język (naturalny) - jako środek porozumiewania się w danej społeczności,
מ znaki językowe - a także inne systemy znaków (słowo mówione, gest, mimika, obraz);
מ kody - oparte na konwencjach, pozwalają konstruować przekazy (np. alfabet, kod Morse'a, sygnalizacja);
מ Nośniki sygnałów (wibracje powietrza, fale świetlne, materiały takie, jak papier, taśma filmowa, płyta gramofonowa);
מ Instrumenty pozwalające na powielanie, transmisję lub odbiór przekazu (prasa drukarska, radiostacja, odbiornik radiowy czy telewizyjny);
מ Instytucje, które tworzą przekazy (np. prasa, radio, telewizja). (25)
Najbardziej znaną teorią jest determinizm technologiczny Marshalla Mc Luhana, której najpopularniejszym postulatem jest „medium is the message” - środek jest przekazem. Istnieje wiele interpretacji tego hasła - słowa nie mają żadnego znaczenia, symbole mają znaczenie relatywne, treść komunikatu ma znaczenie podrzędne, samo medium zmienia ludzi bardziej niż suma wyrażonych przez nie komunikatów, te same słowa wypowiedziane osobiście, napisane czy wypowiedziane w telewizji są odmiennymi komunikatami. McLuhan stworzył model dziejów mediów przedstawiony na początku niniejszej pracy i przyjął, że wynalazki techniczne zawsze prowadzą do zmian kulturowych. Podkreślał, ze ludzkość stanęła na progu epoki druku i wkroczyła w epokę elektroniczną, w której ludzkość stworzyła „globalna wioskę” - „wszechobecną świadomość mozaikowego świata, w którym przestrzeń i czas zostały pokonane przez telewizję, odrzutowce i komputery. One to wykreowały świat symultaniczny, świat w którym „wszystko dzieje się naraz”, w którym wszystko ze sobą współbrzmi niczym w totalnym polu elektrycznym”(26)
Mc Luhan sam był postacią medialną - naukowcem, który jako jeden z nielicznych potrafił przedstawić rewolucyjne idee w sposób atrakcyjny dla szerokiej publiczności, wykorzystując w pełni przedmiot swych badań - mass media.
Jego profetyczny przekaz jest jednak szeroko krytykowany - nazwany Mc Luhacy - McLunatyzm. „Nie ma żadnego potwierdzonego lub podtrzymanego dowodu, czy to indukcyjnego czy dedukcyjnego, który usprawiedliwiałby choć jeden słynny slogan, metaforę czy stwierdzenie McLuhana”. Z drugiej jednak strony obserwacje rzeczywistości im nie zaprzeczają, a tezy badacza na pewno poszerzyły świadomość znaczenia mediów w procesie tworzenia kultury na przestrzeni dziejów i w procesach komunikacji.
Komunikacja w kontekście kulturowym.
Media pośredniczą w kulturze. Kultura jest kodem ”stworzonym przez społeczeństwo, a przekazanym poprzez historię, wzorzec symboli, znaczeń, przesłanek i zasad”(27) Kultury nie są więc, wbrew powszechnej opinii, uwarunkowane geograficznie. Badania komunikacji w kontekście kulturowym dotyczą problemu przeniesienia teorii i praktyk interpersonalnych na komunikację z uwzględnieniem różnic między kulturami.Antropolog Edward Hall jako pierwszy podzielił kultury na nastawione kolektywnie (Japonia) charakteryzujące się wysokim skontektualizowaniem oraz kultury indywidualistyczne (USA) o stylu nisko skontektualizowanym. Jest to uporzadkowanie dzielące ludzi ze wzgledu na sposób interpretacji komunikatów. „Komunikacja lub przekaz na poziomie wysokiego kontekstu charakteryzuje sie tym, że wiekszośc informacji badź zawiera sie w fizycznym kontekście, bądź jest zinternalizowana w człowieku, a tylko nieznaczna jej cześć mieści się w zakodowanej, bezposrednio nadawanej części przekazu. Komunikacja właściwa niskiemu kontekstowi jest zgoła odmienna, tzn. Wiekszość informacji mieści sie w kodzie bezpośrednim”. (28) W kazdej kulturze ludzie komunikują się na oba sposoby. Kryterium kategoryzującym daną kulturę do kolektywnej lub też zindywidualizowanej jest dominujący styl komunikacji.
Aby skutecznie się komunikować, twierdzi William Gudykunst w swojej teorii kontroli niepokoju/ niepewności, należy doprowadzić do „spotkania umysłów”. Posługując się wieloma aksjomatami można doprowadzić do zminimalizowania naturalnego niepokoju i niepewności - przyczyny niepowodzeń w komunikacji miedzykulturowej - poprzez proces refleksyjnego uczenia się - zwracajac uwagę na formę komunikatów i reakcję na nie. Powszechne sa też próby negocjowania twarzy - sformułowane w teorii Stelli Ting - Toomey. Pogląd ten opisuje jak sposoby rozstrzygania konfliktów zależą od typu kultury. Członkowie kultur indywidualistycznych wybierają przeważnie strategie dominacji, integracji, ekspresji emocjonalnej, czy też biernej agresji; natomiast kolektywistycznych - pobłażania, kompromisu czy też unikania konfliktu. Współczesne badania nad tą teorią obejmują również taki czynnik jak indywidualne Ja stron komunikacji, a zachowanie twarzy i rozstrzygania konfliktów przebiega w następujący sposób:
Typ kultury → Typ wyobrażenia własnego Ja → Typ zachowania twarzy → Typ radzenia sobie z konfliktami.
Odmienne też są sposoby komunikacji i rozwiązywania sytuacji konfliktowych przez kobiety i meżczyzn, chociaż badacze twierdzą, że jest więcej podobieństw niż różnic, oba style komunikacji charakteryzuje przede wszystkim wielka różnorodność, a rodzaj jako idea jest pojęciem różnie interpretowanym i negocjowanym przez całe życie. Według Deborah Tannen - profesor jezykoznawstwa - obie płcie posługują sie odmiennymi dialektami rodzajowymi i dlatego codzienne porozumiewanie się jest złożonym procesem komunikacji miedzykulturowej. Aby przekroczyć tą granicę „zarówno meżczyźni jak i kobiety powinni traktować przedstawicieli tego drugiego gatunku na ich własnych warunkach, nie zaś przykładać normy jezykowe jednej grupy do zachowań drugiej [...] Wzajemne zrozumienie swoich stylów i leżących u ich podłoża motywów jest pierwszym posunieciem wiodącym w kierunku przerwania tego błędnego koła” (destruktywnych reakcji) (29)
Komunikacja w organizacji.
Komunikowanie się jest również podstawą działania każdej organizacji. Wiąże się ściśle z takimi podstawowymi funkcjami zarządzania jak planowanie (analiza otoczenia, integrowanie różnych horyzontów planistycznych, podejmowanie decyzji), organizowanie (delegowanie zadań i uprawnień, koordynacja, zmiany organizacyjne), przewodzenie (opracowanie systemu nagradzania, kontakty z podwładnymi) i kontrolowanie (ustalanie norm, osiagnieć, podejmowanie działań korygujacych). Komunikacja interpersonalna w organizacji jest bardziej sformalizowana: przebiega pionowo i poziomo w hierarchii, a także w obrębie sieci komunikacyjnych i tzw. „winorośli”.
Komunikacja pionowa w górę składa sie z wiadomości od podwładnych do zwierzchników, zwykle do ich bezpośrednich przełożonych i dalej kolejno po szczeblach hierarchii. Typowe komunikaty to przede wszystkim wnioski, prośby, informacje, odpowiedzi, a na ządanie zwierzchników, także sugestie i skargi. Komunikacja taka jest bardzo podatna na zniekształcenia, gdyż podwładni czesto wstrzymują lub zniekształcają informacje, które mogą ich stawiać w niekorzystnym światle lub spowodować gniew przełożonego. Komunikacja pionowa w dół składa sie głównie z dyrektyw, informacji dotyczacych nowych obowiazków oraz zwrotnej oceny osiagnieć i ogólnych informacji.
Komunikacja pozioma przebiega pomiedzy pracownikami na równorzędnych stanowiskach. Służy koordynacji w pracy zespołów roboczych, może być wykorzystana do wspólnego rozwiązywania problemów.
Komunikacje w grupach wykonujących określone zadanie ilustrują sieci komunikacyjne rozmaitych kształtów. Różnią sie one miedzy sobą przepływem informacji, pozycją przywódcy oraz skutecznoscią w wypełnianiu różnych typów zadań. Sieci mocno scentralizowane są skuteczniejsze przy wypełnianiu zadań prostych i rutynowych, w których dominujący przywódca kordynuje przepływ informacji. Sieci zdecentralizowane są natomiast stosowane do wypełniania zadań złożonych i nierutynowych - np. podejmowania decyzji strategicznych, gdzie duże znaczenie mają otwarte kanały komunikacyjne i swobodny przepływ informacji.
Winorośl jest to „nieformalna sieć komunikacji wśród ludzi należących do organizacji; moze przenikać całą organizację i nie zawsze odpowiada wzorcowi formalnych kanałów komunikacji” (30). Są używane nie tylko do przekazu plotek lecz również ważne informacje np. dotyczące fuzji, zakupów czy przejeć firm. Rola komunikacji nieformalnych stale wzrasta udowadniając, że komunikacja interpersonalna jest najbardziej skuteczną formą przekazywania komunikatów. Dlatego też w niektórych firmach menedżerowie zarządzają poprzez krążenie po firmie. Jest to „podejście do komunikacji, które wymaga od menedżera krążenia po firmie i odbywania spontanicznych rozmów z podwładnymi, dostawcami, klientami i wszystkimi innymi znajdujacymi sie w zasięgu organizacji”.(31)
W celu zwiększenia skuteczności komunikowania w organizacji należy uwzględniać następujące elementy:
° członkowie danej organizacji powinni dokładnie znać wymienione powyżej drogi i kanały informacji,
° drogi komunikacji powinny być bezpośrednie i krótkie, a zarazem uwzględniające charakter danej struktury oraz różnorodność kanałów,
° osoby pełniące funkcje centrów informacyjnych powinny być kompetentne i wiarygodne,
° nadawane komunikaty powinny cechować się autentycznością - powinny być sprawdzalne,
° interpretacja informacji przez odbiorcę powinna przebiegać według ścieżki najmniejszego oporu,
° należy pamietać, że odbiorcy komunikatów sa bardziej zorientowani na informacje zgodne z ich systemem wartości i wyobrażeń, więc przekazy z nimi niezgodne wywoływać bedą natychmiastowy opór,
° pracownicy najcześciej oczekują informacji wówczas, gdy dostrzegaja zmiany zachodzace w otoczeniu,
° oczekują też i pozytywnie przyjmują informacje służące zaspokojeniu ich potrzeb,
° przekazujac informacje należy również pamietać o adekwatnosci przekazu w zaleznosci od okoliczności i czynników niewerbalnych.
W każdej organizacji szczególnie ważnym czynnikiem jest maksymalizacja skuteczności komunikacji i minimalizacja potencjalnych problemów - czyli przezwyciężenie barier komunikacyjnych. Niektóre przeszkody jest stosunkowo łatwo rozpoznać i przezwyciężyć - zwłaszcza czynniki znajdujące się w otoczeniu, jak szumy i hałasy, różnice językowe etc. Inne - należące do cech indywidualnych nadawcy i odbiorcy - muszą zostać świadomie rozpoznane. Należą do nich:
Cechy nadawcy (wysyłanie sprzecznych lub niespójnych sygnałów - komunikacja werbalna niezgodna z niewerbalną; brak wiarygodności, nieufność, niechęć do komunikowania się, różnice w postrzeganiu - w poglądach, bagażu doświadczeń, etc)
Cechy odbiorcy (brak nawyku słuchania, uprzedzenia, nieufność, różnice w postrzeganiu)
Dynamika interpersonalna miedzy nadawcą, a odbiorcą (różnice semantyczne, kulturowe; różnice statusu, władzy, różnice percepcji i interpretacji komunikatów i zachowań).
Na szczęście istnieje wiele technik pomagających w przezwyciężeniu ww. barier. Na przykład Jack R. Gibb opisał zachowania wywołujące u ludzi reakcje odrzucenia danych komunikatów (zachowania obronne) oraz takie, które ułatwiają porozumienie (zachowania podtrzymujace) (32):
Zachowania obronne |
Zachowania podtrzymujące |
|
|
Innymi technikami stosowanymi z powodzeniem przez zarówno nadawców jak i odbiorców są:
Dla nadawcy - sprzężenie zwrotne (komunikacja dwustronna, partycypacja odbiorcy), świadomość znaczenia słów (jak różni odbiorcy mogą odbierać komunikat), zachowanie wiarygodności (kompetencja), wrażliwość na potrzeby odbiorcy (empatia);
Dla odbiorcy - umiejętność słuchania (koncentracja, przekazy niewerbalne, techniki aktywnego słuchania - np. parafrazowanie, etc.), wrażliwość na potrzeby nadawcy (empatia, otwartość na inny punkt widzenia);
Dla nadawcy i odbiorcy - śledzenie przebiegu informacji (sprawdzenie, czy została odebrana i zrozumiana), regulacja przepływu informacji (unikanie przeładowania informacjami, percepcja selektywna), wykorzystanie bogactwa środków przekazu (kontakt osobisty, poczta elektroniczna, fax, telefon, etc.)
Sprawny przebieg procesów komunikacyjnych w organizacji jest rzeczą niezmiernie ważną - wywołuje bowiem zjawisko synergii, które polega na tym, że produkt grupowy jest lepszy niż suma wyników cząstkowych. Warto o tym pamiętać, gdyż w nadchodzących latach przewiduje się wzmożony rozwój i zwiększenie znaczenia informacji jako produktu i procesu pomocniczego przy produkcji dóbr.
8.Podsumowanie - ku społeczeństwu informacyjnemu.
Umiejętność skutecznego porozumiewania się odgrywa ogromna rolę zarówno w życiu prywatnym, jak i zawodowym każdego człowieka. Nasze sukcesy czy porażki, zadowolenie i przezywane stresy zależą w dużej mierze od tego, w jaki sposób nawiązujemy kontakty, prowadzimy rozmowy i jaki jest nasze podejście do innych ludzi. Znaczenie komunikacji zostało docenione przez zarządy wielu firm wysyłających swych pracowników na szkolenia z dziedziny komunikacji interpersonalnej. Typowe szkolenie obejmuje np:
„Modelowanie pierwszego wrażenia
Techniki komunikacji werbalnej i niewerbalnej
Asertywność w procesie komunikacji interpersonalnej
Rozumienie zachowań i wpływanie na zachowania innych
Kształtowanie umiejętności pracy w zespole oraz kierowanie zespołami ludzkimi
Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów
Budowanie własnej wartości oraz dokonywania samooceny
Plan rozwoju osobistego w świetle procesu komunikacji
Kształtowanie umiejętności prezentacji informacji
Przy użyciu następujących metod szkolenia:
wykład
case study (prezentacja i analiza przypadków)
warsztaty
odgrywanie ról w wykorzystaniem kamery video i inne.” (33)
Takich szkoleń jest wiele. Na ile jedna są skuteczne? Na pewno wytyczają kierunek samorozwoju poszczególnych jednostek, które, w celu rozszerzenia własnej wiedzy i samoświadomości mogą sięgnąć do dalszych opracowań, poznać bardziej wyrafinowane teorie.
Również informacja - przekazywana w procesie komunikacji staje się współcześnie dobrem rozpatrywanym w kategoriach ekonomicznych. Ocenia się, ze w pierwszych dwóch dziesięcioleciach XXI wieku sprawny obieg informacji może być dla najbardziej rozwiniętych państw świata ważniejszy niż siła militarna. Widać to również w przemianach społecznych. W 1963 roku Japończyk Tadao Umesamo jako pierwszy użył pojęcia „społeczeństwo informacyjne”. W chwili obecnej jest ono bardzo często używane w odniesieniu do organizacji społecznej, która trwa i rozwija się dzięki otwartemu dostępowi do informacji. Jest on możliwy przy zastosowaniu nowych mediów interaktywnych, które łączą masowy zasięg z indywidualnym - interpersonalnym trybem komunikowania. Implikacje powstania społeczeństwa informacyjnego są istotne wiec dla każdego człowieka, który powinien być odpowiednio kształcony w używaniu nowych technologii, mieć wolny i szeroki dostęp do informacji, ich potrzeby powinny być spełniane również przez usługi i aplikacje informacyjno - komunikacyjne. Jest to podejście nieco idealistyczne, ale w pewnym stopniu już realizowane w codziennej praktyce.
Kto posiada informację, ten posiada władzę - to historycznie uzasadnione powiedzenie nie straciło tez ważności w świecie współczesnym. Informacja jest ogólnie dostępna - jest to podstawowa cecha demokracji. Ważny jest więc powrót do klasycznej formuły Harolda D. Lasswella - kto mówi? - co? - w jakim kanale? - do kogo?. Odpowiedzią na pierwsze pytanie jest rozwój zawodów związanych z komunikowaniem. Rzecznicy, piarowcy (public relations), mediatorzy, negocjatorzy - używają teorii i praktyk komunikacji społecznej w celu budowania i utrzymywania pewnego spójnego wizerunku - firmy, partii politycznej, kultury. Możemy się od nich uczyć, jak „powiedzieć coś dla wszystkich, adresując to do każdego z osobna i jak powiedzieć cos każdemu, mówiąc jednocześnie do wszystkich”.(34)
Przypisy:
Wikipedia - www.wiem.onet.pl
T. Goban - Klas (2000) „Media i komunikowanie masowe” PWN, s.41
T. Goban - Klas, op. Cit., s.41
R.W. Griffin (2002) „Podstawy zarządzania organizacjami” PWN, s. 554
B. Berelson, G. Steiner (1964) „Human Behaviour” Harcourt, Brace & World, s.254
M. Andersen (1959) „What Is Communication?” Journal of Communication, 9, s. 5
M. Adler (1963) „Challenges of Philosophies in Communication” Journal of Communication (Special Supplement), s. 449
T. Anastasij (1972) „Communicating For Results” Cumming Publishing Co., s. 5
Schaecter (1951) „Deviation, Rejection and Communication” Journal of Abnormal Social Psychology, 1, s.191
J. Ruech (1967) „Technology And Social Communication” C. Thomas, s.462
C. Cherry (1961) „Communication” Philosophical Library, s.67
G. Gerbner (1967) „Mass Media and Human Communication” Holt, Rinehart and Winston, s. 103
D. Krech, R. Crutchfield, E. Ballachey (1962) „Individual in Society” Mc Graw Hill, s. 275
M. L. De Fleur (1966) „Theories of Mass Communication” David Mc Kay, s. 90
E. Griffin (2003) „Podstawy komunikacji społecznej” Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 74
W. B. Pearce (1994) „Interpersonal Communication: Making Social Worlds” Harper - Collins, s. 366
E. Griffin, op.cit., s. 152
L. Baxter (1992) „Interpersonal Communication as Dialogue” Communication Theory, s. 330
L. Baxter, op.cit., s. 330
E. Griffin, op. cit., s. 195
E. Griffin, op. cit., s.203
R. E. Petty, J. T. Cacioppo (1986) „Communication & Persuasion: Central and Peripheral Routes To Attitude Changes” Springer - Verlag, s. 7
R. E. Petty, J. T. Cacioppo (1981) „Attitudes And Persuasion: Classic And Contemporary Approaches” Wn. C. Brown, s. 256
E. Griffin, op. cit., s. 339
T. Goban - Klas, op. Cit., s.47
Mc Luhan (2001) „Wybór tekstów” Zysk & S-ka, s. 333
G. Philipsen (1992) „Speaking Culturally: Exploration in Social Communication” State University of New York, s. 7
E.T. Hall (2001) „Poza kulturą” PWN, s. 95
D. Tannen (1999) „Ty nic nie rozumiesz!” Zysk & S-ka, s. 13
R.W. Griffin, op. cit., s. 564
R.W. Griffin, op. cit., s. 566
K. Knafel „Komunikacja społeczna w organizacji” TERM IAE PROJEKT, s.16
M. Bongrand (1986) „Il marketing politico”
A. Drzycimski z zespołem (2000) „Komunikatorzy” Oficyna Wydawnicza Branta, s. 52
Bibliografia:
T. Goban - Klas (2000) „Media i komunikowanie masowe” PWN
R.W. Griffin (2002) „Podstawy zarządzania organizacjami” PWN
E. Griffin (2003) „Podstawy komunikacji społecznej” Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
K. Knafel „Komunikacja społeczna w organizacji” TERM IAE PROJEKT
A. Drzycimski z zespołem (2000) „Komunikatorzy” Oficyna Wydawnicza Branta
R.W. Kluszczyński (2001) „Społeczeństwo informacyjne. Cyberkultura. Sztuka multimediów”