Sprawa lotu radzieckiego „Sputnika I”
Do czasu jego wystrzelenia w latach 50-tych XX w., prawo międzynarodowe milczało na temat tego, czy państwa sprawują suwerenność nad częściami przestrzeni kosmicznej, położonej ponad ich terytoriami. Nie odnosiło się w szczególności do tego, czy sztuczny obiekt kosmiczny wystrzelony przez państwo A, może przelecieć nad terytorium państwa B bez zgody tego ostatniego.
Żadne z państw, nad terytoriami których orbitował Sputnik nie wyraziło sprzeciwu. Uznano, że w wyniku tego jednego przejawu praktyki (polegającej m. In. na zaaprobowaniu przelotu w przestrzeni kosmicznej obcego obiektu ponad terytoriami państw) powstała norma zwyczajowa pozwalająca obiektom kosmicznym jednego państwa na przelot nad terytorium innego państwa bez zgody tego ostatniego.
Przykład dotyczący etykiety dyplomatycznej
Można wskazać na istnienie szerokiej praktyki dotyczącej tzw. etykiety dyplomatycznej (albo protokołu dyplomatycznego). Przykładowo: gdy w czasie oficjalnego obiadu gospodarz wita zgromadzonych dyplomatów, nie powinien pominąć żadnego z nich. Praktyka w tej mierze nie zna niemal wyjątków.
Tymczasem jednak jakiś czas temu w Warszawie uroczysty obiad zorganizował ambasador Indii. Gdy witał zebranych pominął niechcący ambasadora Szwajcarii. Przypomniał sobie o gafie dopiero po odejściu od stołu, przy kawie. Było to zachowanie na pewno niezgodne z obowiązującą praktyką. Czy jednak doszło do naruszenia prawa międzynarodowego?
Raport Amnesty International dotyczący stosowania tortur
W świetle raportu na 1990 rok - spośród 179 członków ONZ, w 104 państwach stosowano tortury wobec obywateli. Czy norma prawa zwyczajowego może wykształcić się (istnieć) na gruncie takiej praktyki?
Wyrok MTS w sprawie działalności militarnej i paramilitarnej USA przeciwko Nikaragui (1986 rok)
„Dla stwierdzenia, że obowiązuje [dana] norma zwyczajowa wystarczy wskazać, że praktyka państw [zgodna z taka normą] jest co do zasady spójna, natomiast przypadki postępowania niezgodnego z taką normą są powszechnie traktowane jako odstępstwo od [obowiązującej] normy”.
Przykład wprowadzający do wyjaśnienia instytucji „estoppel”
Państwa zawierają niekiedy porozumienia polityczne (tzw. memoranda of understanding), które nie są umowami międzynarodowymi (nie są traktatami) i jako takie nie wiążą prawnie (nie wynikają z nich prawa i obowiązki, których wykonania można się domagać na gruncie prawa). Wiążą jedynie w wymiarze politycznym i moralnym. Np.
Agreed Framework between the United States of America and the Democratic People's Republic of Korea z dnia 21 października 1994 roku
„Delegations of the governments of the United States of America (U.S.) and the Democratic People's Republic of Korea (DPRK) held talks in Geneva from September 23 to October 21, 1994, to negotiate an overall resolution of the nuclear issue on the Korean Peninsula.
Both sides reaffirmed the importance of attaining the objectives contained in the August 12, 1994 Agreed Statement between the U.S. and the DPRK and upholding the principles of the June 11, 1993 Joint Statement of the U.S. and the DPRK to achieve peace and security on a nuclear-free Korean peninsula. The U.S. and the DPRK decided to take the following actions for the resolution of the nuclear issue:
Both sides will cooperate to replace the DPRK's graphite-moderated reactors and related facilities with light-water reactor (LWR) power plants.
Upon receipt of U.S. assurances for the provision of LWR's and for arrangements for interim energy alternatives, the DPRK will freeze its graphite-moderated reactors and related facilities and will eventually dismantle these reactors and related facilities.
The freeze on the DPRK's graphite-moderated reactors and related facilities will be fully implemented within one month of the date of this Document. During this one-month period, and throughout the freeze, the International Atomic Energy Agency (IAEA) will be allowed to monitor this freeze, and the DPRK will provide full cooperation to the IAEA for this purpose.
The two sides will move toward full normalization of political and economic relations.
Within three months of the date of this Document, both sides will reduce barriers to trade and investment, including restrictions on telecommunications services and financial transactions.
[http://www.isis-online.org/publications/dprk/book/af.html]
Wyobraźmy sobie teraz, że dwa państwa: A i B podpisują memorandum of understanding (a nie prawnie wiążący traktat) w ramach którego państwo A obiecuje przekazać państwu B kwotę 4 mln. EURO w ciągu 4 lat na budowę wielkiej tamy rzecznej. Państwo B zaczyna budowę tylko dlatego, że liczy na pomoc partnera (samo nie dysponuje wystarczającymi środkami pozwalającymi sfinansować całość inwestycji). Państwo B inwestuje pewne własne środki i wykorzystuje 2 mln. EURO przekazane przez państwo A.
Po dwóch latach w państwie A dochodzi do zmiany rządu. Nowa ekipa odmawia udzielenia państwu B dalszej pomocy w budowie tamy (tj. odmawia przekazania pozostałych 2 mln. EURO). Czy państwo B może jednak domagać się skutecznie od państwa A przekazania pozostałej części obiecanej kwoty, pomimo tego, że podpisane memorandum of understanding nie jest źródłem prawa (nie wynika zeń prawnie wiążące zobowiązanie)?
Sprawa Robert R. Schott v. Islamska Republika Iranu (Mieszany Irańsko-Amerykański Trybunał Skargowy, 1990 rok)
Stronami w tej sprawie nie były dwa państwa, lecz państwo i osoba fizyczna. Ten przykład dobrze wyjaśnia jednak istotę konstrukcji estoppel.
Skarżącym był obywatel USA, którego córka miała podwójne obywatelstwo: amerykańskie z tytułu urodzenia, a irańskie z tytułu wstąpienia w związek małżeński z obywatelem Iranu. Sprawa dotyczyła akcji pewnego irańskiego banku (do których prawa rościł sobie skarżący, a których pozbawiony został w czasie rewolucji przez władze Iranu). W czasie, kiedy akcje zostały nabyte (tj. jeszcze przed rewolucją islamską), zgodnie z prawem irańskim kupować mogli je jedynie obywatele. Pan Schott kupił zatem akcje „za pośrednictwem” działającej we własnym imieniu córki, posiadającej podwójne, irańsko-amerykańskie obywatelstwo.
W czasie rewolucji islamskiej na przełomie lat 70-tych i 80-tych, p. Schott został pozbawiony wskazanych wyżej akcji przez władze irańskie.
USA i Iran godząc się na ustanowienie Trybunału Skargowego ustaliły, że będzie on mógł rozpatrywać wyłącznie sprawy:
ze skarg obywateli USA przeciwko Iranowi (dotyczących np. wywłaszczeń),
ze skarg obywateli Iranu przeciwko USA.
W przypadkach osób o podwójnym obywatelstwie przyjęto, że należy badać, które obywatelstwo jest dominujące.
W rozpatrywanej sprawie Trybunał uznał, że:
p. Schott nie może złożyć skargi przeciwko Iranowi dotyczącej przedmiotowych akcji, ponieważ ich właścicielem nie był on, tylko jego córka,
córka p. Schott nie mogła skutecznie argumentować (jako, że uniemożliwiał jej to estoppel -: „she was estopped”), że dla potrzeb niniejszej sprawy (tzn. dla potrzeb złożenia skargi przeciwko Iranowi) należy traktować ją jako obywatelkę irańską. Kupując sporne akcje działała bowiem jako obywatelka Iranu (odniosła zatem korzyść, występując wobec władz irańskich, jako Iranka. Występując jako obywatelka USA akcji by nie nabyła) i skutecznie wywołała u władz irańskich przeświadczenie, co do swego irańskiego obywatelstwa. Skoro tak, to w sprawie sądowej, której przedmiotem były te same akcje, nie mogła uchylić się od skutków swego uprzedniego postępowania i argumentować, że dla potrzeb wniesienia skargo jest obywatelką amerykańską.
Sprawa Akeyasu
(Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy, 1998 rok)
Jean Paul Akeyasu - burmistrz Taba, oskarżony został, na podstawie art. 2.2 Statutu Trybunału, o współudział w zbrodni ludobójstwa w czasie pogromów Tutsi w 1994 roku. Statut definiuje ludobójstwo jako: „działanie mające na celu zniszczenie - w całości albo w części - grupy narodowej, etnicznej, rasowej bądź religijnej, polegające m. in. na zabójstwie członków grupy”.
Problem w tym, jak rozumieć użyte w statucie słowo „zabójstwo”. W wersji angielskiej tekstu użyto wyrażenia „killing”, które oznaczać może zarówno działanie umyślne, jak i nieumyślne. W wersji francuskiej użyto natomiast wyrażenia „meurtre”, które sugeruje, że chodzi o umyślne spowodowanie śmierci.
Różnica była o tyle istotna, że Akeyasu - jako burmistrz - mógł przyczynić się śmierci członków grupy Tutsi pomimo braku bezpośredniego zamiaru.
Trybunał uznał, że ogólną zasadą prawa karnego jest favor rei, i dlatego należy dla potrzeb definicji ludobójstwa wybrać znaczenie wynikające z tekstu francuskiego.
Dekolonizacja Afryki w latach sześćdziesiątych XX w.
Organizacja Jedności Afrykańskiej (dzisiejsza Unia Afrykańska) w 1964 roku wskazała, że kolonialne granice istniejące w momencie uzyskania niepodległości są trwałe i wszystkie nowe, niepodległe państwa zobowiązane są do ich przestrzegania
Spór graniczny: Burkina Faso v. Mali
(wyrok MTS z 1986 roku)
Przebieg granicy pomiędzy dwoma byłymi koloniami francuskimi był przedmiotem długotrwałego sporu, prowadzącego nawet do incydentów zbrojnych. Sąd rozstrzygnąć miał o przebiegu granicy w regionie Agacher - regionie skąpo zasiedlonym, ale bogatym w surowce mineralne.
W toku postępowania MTS ustalić miał przebieg granicy.
Granica przebiegać miała m. in. w pobliżu wysychającego w porze suchej zbiornika wodnego Soum. Istniejące dokumenty nie stanowiły żadnej podstawy do stwierdzenia, czy zbiornik powinien leżeć na terytorium Mali, Burkina Faso, czy też granica powinna przechodzić przezeń.
MTS wskazał, że: „[W rozpatrywanym przypadku] można odnieść się do equity. [Uznawana jest ona] za bezpośrednią emanację idei sprawiedliwości [...] Soum jest zbiornikiem granicznym i - w braku jakichkolwiek dokumentów pozwalających precyzyjnie określającym linii granicznej - należy ją przeprowadzić w taki sposób, by podzielić Soum na dwie części tak, aby było to słuszne. Jakkolwiek „słuszność” nie zawsze musi oznaczać „równość”, to jednak o ile nie zachodzą jakieś szczególne okoliczności, ten drugi termin najlepiej oddaje istotę pierwszego”.
Sprawa testów nuklearnych
(Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, Nowa Zelandia, Australia v. Francja; MTS, 1974 rok)
Rząd francuski podjął decyzję o tworzeniu force de frappe (sił uderzenia nuklearnego) w latach 50-tych XX w. Kolejnym poligonem jądrowym (po Algierii) stała się Polinezja Francuska (atol Mururoa) - 6.000 km. od Australii i 4.600 km. od Nowej Zelandii. W latach 1966 - 1973 Francja przeprowadziła 34 testy nuklearne w rejonie Pacyfiku. Pociągnęło to za sobą protesty Australii i Nowej Zelandii, które doprowadziły do wszczęcia przed MTS postępowania, w ramach którego domagano się stwierdzenia przez Sąd, że przeprowadzanie dalszych prób na Atolu stanowiłoby naruszenie norm prawa międzynarodowego.
Dnia 8 czerwca 1974 roku Biuro Prezydenta Republiki Francuskiej wydało oficjalny komunikat, w którym stwierdzono, że prace nad programem obronnym są na tyle zaawansowane, że próby nuklearne w atmosferze nie będą już przeprowadzane. Podobne oświadczenie złożył we wrześniu 1974 roku Minister Spraw Zagranicznych Republiki w czasie wystąpienia w ZO ONZ. Pomimo owych oświadczeń, próby nuklearne latem 1974 roku były jeszcze przeprowadzane.
MTS w wyroku stwierdził, że publiczne oświadczenia Francji (choć skierowane do społeczności międzynarodowej, nie zaś tylko do Australii i Nowej Zelandii) były wiążące i na ich podstawie Francja zobowiązana była do zaniechania testów w atmosferze.
Zrzeczenie się przez Polskę roszczeń przysługujących jej na podstawie Układu Poczdamskiego
Układ poczdamski podpisany w 1945 roku określał m. in. zasady zaspokojenia radzieckich roszczeń odszkodowawczych. Stwierdzał także, że ZSRR zobowiązuje się zaspokoić polskie roszczenia odszkodowawcze (w stosunku do Niemiec) z przypadającego dlań udziału.
Dnia 23 sierpnia 1953 roku rząd polski wydał oświadczenie o zrzeczeniu się przysługującej Polsce - a nie spłaconej jeszcze - części niemieckich reparacji wojennych. Oświadczenie miało następującą treść: „Zważywszy, że Niemcy w znacznej części wykonały już swoje zobowiązanie w zakresie spłaty reparacji wojennych; biorąc także pod uwagę, że dalszy pokojowy rozwój państwa niemieckiego zależy od poprawy jego sytuacji ekonomicznej - rząd Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej podjął decyzję, skutkującą od dnia 1 stycznia 1954 roku, o zrzeczeniu się przysługujących mu reparacji [...]”.
Oznacza to, że po jednostronnym zrzeczeniu się reparacji, nie mogą być one skutecznie dochodzone przez Polskę na płaszczyźnie prawnomiędzynarodowej.
Przykład związany z uznaniem rządu polskiego w latach 40-tych XX w.
Rządowi każdego suwerennego państwa przysługuje m. in podstawowe uprawnienie do sprawowania zwierzchnictwa nad obywatelami tego państwa, niezależnie od tego, gdzie się oni znajdują. Zwierzchnictwo polegać może np. na wydawaniu paszportów bądź sprawowaniu opieki dyplomatycznej (→odesłanie do dalszego wykładu). Jeżeli zatem państwo A uznaje rząd państwa B, to powinno jednocześnie „honorować” paszporty przez ten rząd wystawione, oraz akceptować jego prawo do wykonywania opieki dyplomatycznej nad obywatelami państwa B.
Dnia 5 lipca 1945 roku rząd brytyjski uznał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w Warszawie, wycofując uznanie dla tzw. Rządu londyńskiego. Od tego mementu rząd brytyjski w stosunku do obywateli polskich (mimo istnienia rządu londyńskiego) :
akceptował wyłącznie paszporty wystawiane przez rząd warszawski,
akceptował wyłącznie roszczenia rządu warszawskiego do wykonywania opieki dyplomatycznej w stosunku do obywateli RP.
Zauważmy: akt uznania TRJN rodził skutki prawne w relacjach między dwoma rządami: np. spoczywający po stronie rządu brytyjskiego obowiązek honorowania paszportów wystawianych z ramienia TRJN.
Materiały do wykładu II z prawa międzynarodowego publicznego - semestr letni roku akademickiego 2006/2007
1
7