ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY

Narodziny nowego światopoglądu

W roku 1968 wioski ekonomista Aurelio Peccei zainicjował powstanie Klubu Rzymskiego- Było to nieformalne zrzeszenie 100 naukowców i przedstawicieli gospodarki z ponad 50 krajów mające na celu zdefiniowanie nowego lądu gospodarczego . Klub Rzymski rozpoczął badania nad problematyką globalną prezentując ich wyniki w formie raportów. Pierwszy Raport Klubu Rzymskiego (zatytułowany „Granice Wzrostu") dotyczył problemów energetycznych, zasobów naturalnych, celów ludzkości, wzrostu demograficznego oraz krajów rozwijających się. Wskazano na zagrożenia wynikające z nadmiernej industrializacji. Przyjęto tezę, iż skończone są zarówno zasoby naturalne planety jak i jej możliwość bezpiecznego pochłaniania zanieczyszczeń.

Rok później, rodząca się świadomość ekologiczna otrzymała kolejne wsparcie, tym razem ze strony instytucjonalnej. W 1969 roku został opublikowany raport sekretarza generalnego ONZ U Thanfa pt. „Człowiek i jego środowisko". Opracowanie zawierało opis stanu środowiska w ujęciu całego globu i stanowiło kompleksową ocenę oddziaływania człowieka na ekosystemy planety. Raport przedstawiał dramatyczny obraz świata pogrążonego w kryzysie ekologicznym, wyniszczeniem ziem uprawnych. bezplanowym rozwojem miast i siedlisk ludzkich, zmniejszaniem się wolnych powierzchni i terenów otwartych, zanikaniem form życia zwierzęcego i roślinnego oraz z ogólnie pojmowanym zatruwaniem i zanieczyszczaniem środowiska. U Thant wskazał na potrzebę podjęcia planowej globalnej akcji ratowania świata. Raport ten bezpośrednio przyczynił się do zwołania w 1972 roku Światowej Konferencji ONZ o Ochronie Środowiska Człowieka".

„Tylko jedna Ziemia" (Sztokholm, 1972) - Deklaracja Sztokholmska

Konferencja ONZ w Sztokholmie zgromadziła w dniach od 5 do 16 czerwca 1972 roku około 1200 delegatów ze 113 państw i miała bardzo duże znaczenie. Poprzedzające ją przygotowania i badania wzmogły zainteresowanie opinii publicznej problematyką środowiskową oraz stworzyły odpowiednią atmosferę medialną. Konferencja stanowiła forum międzynarodowej dyskusji nad najważniejszymi sprawami dotyczącymi zagrożeń cywilizacyjnych. Konferencja odbyła się pod hasłem "Tylko jedna Ziemia" i zobowiązała państwa świata do podjęcia zespolonego wysiłku w celu ograniczenia degradacji planety. Nareszcie oficjalnie uznano konieczność zachowania środowiska dla przyszłych pokoleń. Po raz pierwszy, w trakcie obrad pojawiło się pojęcie rozwoju zrównoważonego, choć nie zostało ono jeszcze formalnie zdefiniowane.

Niezwykle istotna dla światowej ochrony środowiska stała się uchwalona 16 czerwca 1972 roku na 21 spotkaniu plenarnym Deklaracja o Środowisku Człowieka, znana też jako Deklaracja Sztokholmska. Do czasu konferencji powszechnie uważano, że dalszy rozwój gospodarczy i ochrona środowiska zaprzeczają sobie nawzajem, stąd znalezienie kompromisu pomiędzy nimi jest niewykonalne. Deklaracja Sztokholmska zawiera 26 zasad, które powinny być respektowane przez strony i jest to dokument uznawany za konstytucję międzynarodowego prawa ochrony środowiska. Zasady te wytknęły konieczność ponownego zdefiniowania stosunku człowieka do środowiska, tym razem opartego na podejściu zrównoważonym. Co prawda nadal w centrum zainteresowania znajdował się człowiek i jego dobro, jednak każda z 26 zasad akcentuje, iż dobrobyt człowieka jest możliwy do osiągnięcia wyłącznie przy zachowaniu walorów środowiska naturalnego. Ujmuje to bardzo otwarcie punkt 2 wstępu:

,. Ochrona i poprawa środowiska człowieka jest głównym czynnikiem wpływającym na dobrobyt łudzi i rozwój ekonomiczny na całym świecie; to pilna potrzeba ludzi całego świata i obowiązek rządów państw. "²

Znalazł się tu również zapis o bardzo aktualnym wówczas zagrożeniu stwarzanym przez istnienie broni nuklearnej. Zasada 26 Deklaracji Sztokholmskiej mówi;

„Zarówno człowiek jak i jego środowisko muszą zostać oszczędzeni przed efektami broni nuklearnej i wszystkimi innymi środkami masowej zagłady. Wszelkimi sposobami, państwa muszą bezzwłocznie osiągnąć porozumienie, w ważnych organach międzynarodowych, na temat eliminacji i kompletnego zniszczenia tego typu broni.'

Obok Deklaracji Sztokholmskiej wynikiem Konferencji był szereg rozwiązań instytucjonalnych i finansowych. Na mocy rezolucji ONZ numer 2997 z 15 grudnia 1072 roku powstał Program Narodów Zjednoczonych do Spraw Środowiska (United Nations Environment Program - UNFP). Misją tego programu jest „Przewodzić i zachęcać do partnerstwa w trosce o środowisko poprzez inspirowanie, informowanie i uzdalnianie narodów i ludów do poprawy ich jakości życia bez kompromisów ze strony przyszłych pokoleń. "⁴ Odtąd UNEP stała się siłą napędową wielu korzystnych przemian, takich jak ograniczenie cmisji środków niszczących powłokę ozonową. Stoi także na froncie walki o zachowanie różnorodności biologicznej, zasobów wody pitnej, czy walki o ograniczenie produkcji odpadów toksycznych.

©

Rozwój zrównoważony

Rozwój zrównoważony (Sns/ainah/e Developement) to podejście do planowania ekonomicznego, które usiłuje utrzymać wzrost gospodarczy jednocześnie zachowując jakość środowiska dla przyszłych pokoleń:

Sustainable Developcment oznacza dosłownie z języka angielskiego „rozwój podtrzymywalny", jednak w polskiej terminologii przyjęto tłumaczyć go jako rozwój zrównoważony, a rzadziej rozwój trwały, czy ekorozwój.

Definicja pojęcia rozwoju zrównoważonego pojawiła się rok po spotkaniu w Sztokholmie, na II sesji Rady Zarządzającej UNEP (Program Środowiska Narodów Zjednoczonych) w 1973. Wspomniano wówczas, iż zasadę „zrówno wazon ego rozwoju" realizują społeczeństwa, które: „uznają nadrzędność wymogów ekologicznych, których nie należy zakłócać przez wzrost cywilizacyjny oraz rozwój kulturalny i gospodarczy, są zdolne do samosterowania swoim rozwojem w celu utrzymania symbiozy z przyrodą. Respektując oszczędną produkcję i konsumpcję oraz wykorzystanie odpadów, dbają o przyszłe konsekwencje podejmowanych działań, a więc także o potrzeby przyszłych pokoleń".

W 1980 roku, IUCN (Unia Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych), UNEP oraz WWF (Światowy Fundusz Przyrody) opracowały wspólnie dokument pt.: „Strategia zachowania przyrody świata - ochrona żywych zasobów dla trwałego rozwoju". Tekst dokumentu wyraźnie zaznaczał, że ludzie w swoim dążeniu do osiągnięcia rozwoju gospodarczego i wykorzystania bogactw naturalnych muszą uznać fakt, że zasoby ekosystemów są ograniczone. Muszą też wziąć pod uwagę potrzeby przyszłych pokoleń. Podczas gdy celem rozwoju gospodarczego jest osiągnięcie dobrobytu gospodarczego i społecznego, celem ochrony jest zachowanie zdolności Ziemi do zapewnienia

trwałego rozwoju ludzkości i do utrzymania wszelkich istol żywych. Autorzy wytyczyli trzy główne cele ochrony zasobów:

• utrzymanie podstawowych procesów i systemów ekologicznych.

• zachowanie różnorodności genetycznej gatunków,

• zapewnienie trwałego użytkowania gruntów i ekosystemów.

Dokument ten został uaktualniony i rozpowszechniony w 1991 roku razem z publikacją "W trosce o Ziemię: strategia dla zrównoważonego życia".⁶

Komisja Brundtlanda (WCED)

W roku 1983 zgromadzenie Ogólne ONZ powołało do życia Światową Komisję ds. Środowiska i Rozwoju (WCED). W skład grupy roboczej weszło 21 przedstawicieli narodów świata pod przewodnictwem premier Norwegii - Gro Harlem Brundtland (sląd komisja ta jest również nazywana Komisją Brundtlanda). Na mocy rezolucji 38/161 Zgromadzenia Ogólnego ONZ, komisja podczas czteroletniej pracy na temat „środowisko a rozwój" wybrała i przeanalizowała zagadnienia demografii, perspektywy trwałego rozwoiu, energii, przemysłu, wyżywienia, osiedli ludzkich, międzynarodowych stosunków gospodarczych, zarządzania środowiskiem, współpracy międzynarodowej.

Efektem był przedłożony w 1987 roku obszerny raport zatytułowany „Nasza wspólna przyszłość". Obok analiz z zakresu wyżej wymienionych obszarów, raport zawierał również propozycje zasad prawnych regulujących relacje gospodarki i ekologii. Niepodważalna waga tego raportu dla rozwoju zrównoważonego wynikała z politycznej niezależności 21 członków Komisji. Definicja rozwoju zrównoważonego przyjęta przez WCED kładła nacisk na takie zaspakajanie potrzeb obecnego pokolenia, które uwzględni potrzeby pokoleń następnych.

Pod wpływem Raportu Brundtland, w roku 1989 Zgromadzenie Ogólne ONZ zdecydowało się zwołać konferencję poświęconą w całości zagadnieniom środowiska naturalnego i dalszego rozwoju ekonomicznego, a więc de facto rozwojowi zrównoważonemu. Konferencja ta odbyła się w 1992 roku w Rio de Janeiro.

Szczyt Ziemi (Rio de Janeiro, 1992) - Agenda 21

„Nigdy nie będzie tak wiele zależało od tego, eo zrobicie bądź nie zrobicie tutaj - dla siebie samych, dla innych, dla swoich dzieci i wnuków, dla planety -dla życia w każdej niezależnej formie. "

Tymi słowami zakończy! swoją mowę inauguracyjną Sekretarz Generalny ONZ, Boutros-Gali. Znamienne to słowa, bo wskazują, że aktywna postawa wobec degradacji środowiska nie jest z moralnego punktu widzenia opcją. Jest ona imperatywem.

Konferencja zorganizowana przez ONZ w Rio de Janeiro w dniach 3-14 czerwca 1992 roku stała się punktem kulminacyjnym starań mających na celu „pojednanie" rozwoju gospodarczego i ładu ekologicznego, bynajmniej teoretycznie. Wszelkie dotychczasowe inicjatywy miały charakter w dużej mierze lokalny, natomiast Konferencja Narodów Zjednoczonych na Temat Środowiska i Rozwoju, potocznie nazywana Szczytem Ziemi, zgromadziła przedstawicielstwa 172 państw (w tym 108 przywódców państw lub rządów) oraz około 2400 przedstawicieli organizacji pozarządowych, co zapewniło problemowi należytą uwagę. To właśnie w Rio de Janeiro po raz pierwszy zdefiniowano i uznano za palący problem utrzymania zróżnicowania biologicznego życia na naszej planecie.

Celem spotkania było powstrzymanie nadmiernej eksploatacji zasobów naturalnych i zanieczyszczenia planety. Zwrócenie uwagi, że zarówno problemy krajów biednych, jak i nadmierna konsumpcja krajów bogatych wpływa

destrukcyjnie na środowisko. Duży nacisk został położony na nakłonienie rządów, aby uczyniły kryterium ekoerektywności jedną z wytycznych decyzji, zarówno na szczeblu rządu jak i środowisk biznesowych poprzez:

- systematyczne śledzenie modeli produkcji, w szczególności związanej ze
środkami trującymi, jak ołów w benzynie, czy też odpady toksyczne;

• poszukiwanie alternatywnych źródeł energii, odkąd paliwa ropopochodne są w dużym stopniu odpowiedzialne za ocieplanie się klimatu;

• rozwój środków transportu publicznego pozwalający ograniczyć emisję spalin samochodowych;

• utrwalanie świadomości wyczerpalności zasobów wody pitnej.

22 grudnia 1989 roku na mocy rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ rozpoczęto prace, których rezultatem była przedstawiona na konferencji w Rio Agenda 21. Punkt pierwszy jej preambuły głosi:

„Ludzkość znajduje się w krytycznym momencie historii Jesteśmy świadkami utrwalania się dysproporcji miedzy narodami oraz wewnątrz narodów, pogłębiającej się biedy, głodu, chorób i analfabetyzmu oraz stale pogarszającego się stanu ekosystemów, od których zależy nasz dobrobyt. Jednakże integracja środowiska i rozwoju, a także większe skupienie uwagi na obu tych zagadnieniach mogą doprowadzić do zaspokojenia podstawowych potrzeb i do zapewnienia lepszego poziomu życia dla wszystkich, lepiej chronionych i gospodarowanych ekosystemów i bezpieczniejszej, bardziej pomyślnej przyszłości. Żaden naród nie jest W stanie osiągnąć tego sam. Razem może się to udać - przy globalnej współpracy dla trwałego i zrównoważonego

rozwoju.

Dokument ten jest planem osiągnięcia rozwoju zrównoważonego. Pomimo iż został nieco osłabiony przez kompromisy i negocjacje, na ówczesny moment był najbardziej efektywnym programem usankcjonowanym przez społeczności międzynarodowe - bynajmniej tak zapewniał Sekretarz Generalny konferencji

Agenda 21 nie ograniczała się wyłącznie do ówczesnych problemów. Jej celem było również przygotowanie ludzkości do sprostania wyzwaniom XXI wieku. Całość podzielona została na cztery części:

1. Zagadnienia socjalne i ekonomiczne (min. walka z ubóstwem, zmiana modelu konsumpcji).

2. Ochrona i zarządzanie zasobami naturalnymi (m.in. ochrona różnorodności biologicznej).

3. Rola grup społecznych i instytucji (tu np. rozdział 32: zwiększenie roli rolników w procesie zrównoważonego rozwoju).

4. Środki implementacji Agendy 21 (m.in. środki i mechanizmy finansowania).

Agenda 21 jest bardzo obszernym dokumentem, ujmującym zagadnienie zrównoważonego rozwoju bardzo kompleksowo i zawierającym szczegółowe propozycje działań ekonomicznych i społecznych oraz konserwacji i zarządzania naturalnymi zasobami będącymi podstawą życia.

Dokumentem wspierającym Agendę 21 jest Deklaracja z Rio w Sprawie Środowiska i Rozwoju z dnia 14.06.1992. Poprzez 27 zasad określa ona sposób. w jaki powinny, bądź muszą działać państwa, aby osiągnąć cele wytyczone przez Agendę 21. Pojęcie zrównoważonego rozwoju pojawia się niemal w każdym jej paragrafie przyjmując funkcję nadrzędną. W tekście deklaracji znalazły się (podobnie jak i w samej Agendzie) zalecenia, co do roli kobiet we wkraczaniu na ścieżkę zrównoważonego rozwoju. Zasada 20 deklaracji głosi:

„Kobiety odgrywają żywotną rolę w zarządzaniu środowiskiem i w jego rozwoju. Stąd też ich pełny udział w działaniach w tym zakresie jest ważnym aspektem osiągnięcia trwałego rozwoju. "

Kolejnym ważnym dokumentem końcowym Szczytu Ziemi jest Deklaracja o Ochronie Lasów - pierwszy globalny consensus w sprawie zarządzania lasami. Jednakże ciężko jest ocenić jej wpływ, gdyż powstała jako zbiór niewiążących prawnie zasad. Były to więc raczej zalecenia niż dyrektywy. Kładą one nacisk m.in. na potrzebę zalesiania terenów, szczególnie przez kraje rozwinięte, zużywające na ogół więcej tego surowca.

m

Pozostałe dokumenty końcowe Szczytu Ziemi, tym razem już prawnie wiążące, to Konwencja o Zmianie Klimatu, oraz Konwencja o Różnorodności Biologicznej (o niej szerzej w następnym rozdziale). Podjęto również dyskusję na temat przełowienia niektórych gatunków ryb.

O wadze konferencji świadczy też partycypacja organizacji pozarządowych i grup społecznych w skali dotychczas nie notowanej (ok. 2400 przedstawicieli). Ich zaangażowanie odzwierciedla ogromną rolę ludności w rozwoju zrównoważonym. Grupy ujęte w osobnych rozdziałach Agendy 21, a tym samym uznane za szczególnie istotne to: kobiety, rolnicy, młodzież, związki zawodowe, biznes i przemysł, władze lokalne, ludność, tubylcza, naukowcy, organizacje pozarządowe działające dla środowiska i rozwoju.

Komisja Zrównoważonego Rozwoju (CSD)

W niespełna pół roku po zakończeniu szczytu w Rio, w grudniu 1992 roku ONZ utworzyła Komisję Zrównoważonego Rozwoju (CSD), której zadaniem było czuwanie nad efektywną implementacją ustaleń z Rio poprzez jej monitorowanie i relacjonowanie na lokalnym, narodowym, regionalnym i międzynarodowym poziomie. Obok kontroli realizacji postanowień Szczytu Ziemi, CSD badała i nadal bada problemy napotykane przez rządy i grupy zaangażowane w rozwój zrównoważony, a następnie dostarcza im wskazówek.

Do zadań Komisji Zrównoważonego Rozwoju należała również weryfikacja raportów dotyczących skuteczności implementacji Agendy 21 w poszczególnych krajach w latach 1994-1996 (tabela I). Raporty te ujmowały poszczególne składowe rozwoju zrównoważonego, takie jak: zdrowie, woda pitna, odpady toksyczne, bioróżnorodność i wiele innych. Po dwóch latach ich gromadzenia CSD zdecydowała się zgrupować wyniki tworząc w len sposób bardzo szczegółowy i kompleksowy obraz przemian i stopnia zaawansowania implementacji Agendy 21 w poszczególnych krajach (z wyszczególnieniem każdego z 40 rozdziałów Agendy). W ten sposób w roku 1997 powstało pierwsze zestawienie profili państw, będące podstawą do weryfikacji skuteczności postanowień z Rio de Janeiro.

Rio+5, Nowy Jork 1997

Na bazie raportów implementacji składowych Agendy 21, w dniach 23-27 czerwca 1997 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ mogło ocenić postępy w realizacji postanowień z Rio na specjalnej sesji w Nowym Jorku, nazwanej Rio+5. Jej podstawowymi celami było:

1. Odświeżyć i zasilić zaangażowanie w rozwój zrównoważony.

2. Otwarcie określić niepowodzenia i zidentyfikować ich przyczyny.

3. Określić osiągnięcia i zidentyfikować akcje mogące je spotęgować.

4. Określić priorytety na okres po roku 97.

5. Zwiększyć wagę spraw poruszonych niewystarczająco przez konferencję w Rio.

Szczyt Ziemi +5 gdyż tak została nazwana specjalna sesja

Zgromadzenia Ogólnego - wedle oczekiwań świata miał zweryfikować czy rozwiązania zawarte w Agendzie 21 i innych dokumentach końcowych z Rio pozostały w sferze teorii, czy też faktycznie przyczyniły się dobru życia w każdej jego formie. Wedle raportów sporządzonych przez CSD, około 100 rządów utworzyło narodowe departamenty rozwoju zrównoważonego, lub

podobne organy koordynujące. Ponad 2000 samorządów lokalnych ustanowiło własne Agendy. Lecz rozwiązania instytucjonalne nie zawsze przekładają się na konkretne działania, a tym bardziej na rezultaty. Departament Informacji Publicznej ONZ ujął podsumowanie spotkania w Nowym Jorku następująco: Pozytywne: Wzrost populacji zwalnia, produkcja żywności rośnie, większość ludzi żyje dłużej i zdrowiej, jakość środowiska w niektórych regionach poprawia się.

Negatywne: Rosnący niedobór wody pitnej, utrata produktywnej ziemi rolnicze/' i postępujące zubożenie wielu ludzi grozi podminowaniem osiągnięć i załamaniem się lokalnych gospodarek.

podsumowanie: Globalna katastrofa nie jest nieuchronna, ale utrzymywanie dotychczasowego porządku rzeczy nie doprowadzi do zrównoważonego rozwoju, czyli do pożądanego rozwoju gospodarczego, ekwiwalentnego rozwoju ludzi i zdrowego, produktywnego ekosystemu (źródło: Critical Trends, UN, 1997)

Przy bardziej szczegółowym badaniu konkretnych obszarów Raportów zauważalnych staje się bardzo dużo niekorzystnych tendencji.

• Pogłębiła się przepaść pomiędzy ludźmi majętnymi i biednymi - w roku 1997 ok. 20% populacji żyła w absolutnym ubóstwie, tj. za równowartość mniej niż $1 na dzień.

• Nadal 20% ludności zużywało 80% ogółu zasobów naturalnych, a niektóre wysoko rozwinięte kraje podążały w kierunku jeszcze wyższego konsumeryzmu. J-.

• Pomimo korzystnego trendu, nadal 13,7 ha lasów było ścinanych bądź palonych każdego roku.

• Blisko ł/3 populacji miało problemy z wodą pitną, a 1/5 nie miało do niej stałego dostępu.

• 60% zasobów ryb było przełowionc lub całkowicie odłowione.

- Globalna emisja dwutlenku węgla i innych gazów odpowiedzialnych za efekt cieplarniany nadal wzrastała.

• Używanie pestycydów i niewłaściwa kultywacja gleby spowodowała zdewastowanie 300 min ha na całym świecie (średnio 1,5 min ha na ] państwo).

• Około 300 min ton odpadów toksycznych przekraczało granice państw rokrocznie.

• Wedle prognoz, w ciągu następnej dekady 50000 gatunków roślin i zwierząt miało zniknąć każdego roku.¹⁰

Szczyt Ziemi o Rozwoju Zrównoważonym (Johannesburg 2002)

W dniach od 26 sierpnia do 04 września 2002 roku w Joharmesburgu odbył się kolejny Szczyt Ziemi, tym razem już w całości poświęcony zrównoważonemu rozwojowi. W historii rozwoju tej idei był to moment kulminacyjny. Podobnie jak na poprzednich szczytach, frekwencja była bardzo duża: 10000 osób reprezentujących 193 kraje (w tym ponad 100 gfów państw), blisko 8000 członków organizacji pozarządowych, 4000 dziennikarzy. Wedle szacunków drugie tyle osób brało udział w spotkaniach prowadzonych równolegle do szczytu."

Podobnie jak pięć lat wcześniej, CSD przygotowała profile poszczególnych krajów mających na celu zweryfikowanie postępów a także problemów napotykanych w drodze implementacji Agendy 21 na poziomie narodowym. Poza 40 rozdziałami Agendy, profile zawierały też informacje na temat problemów poruszonych po szczycie w 1997 roku (np. handel, transport, energia, zrównoważona turystyka i przemysł)

Celami szczytu w Johanncsburgu były: - Utwierdzenie w determinacji do osiągnięcia celów założonych w Agendzie 21

• Umocnienie koncepcji zrównoważonego rozwoju, jak i powiązań pomiędzy biedą, środowiskiem i zasobami naturalnymi.

• Aktywizacja partnerstwa zarówno rządów jak i organizacji pozarządowych, grup społecznych, sektora prywatnego.

Nie było tajemnicą, iż dotychczasowe postępy w realizacji
zrównoważonego rozwoju były rozczarowujące - pogłębiła się bieda, pogorszył
się stan środowiska. Światu nie była potrzebna następna jałowa dysputa, lecz
szczyt konkretnych działań i co najważniejsze rezultatów. We

wprowadzeniu do konferencji, Sekretarz Generalny ONZ Kofi Annan określił newralgiczne obszary działań według formuły WEHAB:

1. W - water and sanitation (woda i ścieki),

2. E - energy (energia),

3. H - health (zdrowie),

4. A - agriculture (rolnictwo), c) B - biodiversity and ccosystem anagcinent (bioróżnorodność i zarządzanie ekosystemem).

W obrębie tychże obszarów zidentyfikowano najważniejsze problemy oraz zaproponowano szereg inicjatyw mających na celu eliminację bądź wydatne ograniczenie problemów. Jednak w przeciwieństwie do poprzednich szczytów, uczestników konferencji w Johanncsburgu nie ogarniała pompatyczna euforia i poczucie błyskawicznej „naprawy świata". Kofi Annan w ostatnim dniu konferencji powiedział do przedstawicieli prasy:

„Sądzę, że musimy być ostrożni i nie oczekiwać od konferencji takich jak la cudów. Ale oczekujemy, że konferencja taka wytworzy zaangażowanie polityczne, odpowiednią chwilą i energią do osiągnięcia celów.

Szczyt w Johannesburgu uwidocznił jak bardzo złożonym procesem jest uzyskanie rozwoju zrównoważonego. Ludzie zdali sobie sprawę, że nie można go wdrożyć szczątkowo. Tylko współpraca na wszystkich szczeblach życia społecznego i w każdym zakątku Ziemi jest w stanie przywrócić równowagę ekosystemom i stworzyć warunki do rozwoju także następnym pokoleniom.

1

---