http://www.proekologia.pl/e107_plugins/content/content.php?content.11586

Globalizacja a rozwój zrównoważony i trwały

Podjęcie rozważań nad niniejszą problematyką uzasadniają następujące racje.

* Na obecnym etapie jest aktualna zarówno globalizacja, która jest urzeczywistniana w szerokim zakresie, jak i rozwój zrównoważony i trwały, któremu w ostatnim dziesięcioleciu poświęcono dwie światowe konferencje: Rio(1992) i Johannesburg (2002), a który - niestety - pozostaje tylko koncepcją postulowaną;

* Obydwie kategorie i koncepcje są definiowane niejednoznacznie i istnieje kilka bądź kilkadziesiąt definicji tych pojęć, Taki stan rzeczy utrudnia właściwe rozumienie obydwu kategorii. Sprzyja też podejmowaniu prób „godzenia", łączenia bądź podporządkowywania sobie obydwu kategorii, co niejednokrotnie jest dokonywane z naruszeniem poprawności aksjologicznej, określającej specyfikę wymienionych kategorii i rozwiniętych na ich podstawie koncepcji. Jest też rzeczą charakterystyczną że tak niejednoznacznie ukształtowane pojęcia - nie tylko dotyczące globalizacji i rozwoju zrównoważonego i trwałego - funkcjonują w literaturze, a rzadko podejmowana jest próba ich aksjologicznej weryfikacji. Bywa też tak, że na bazie tak właśnie ukształtowanych pojęć bywa urzeczywistniony proces edukacyjny na różnych szczeblach nauczania i w środkach masowego przekazu.

* W piśmie jednej z instytucji rządowych skierowanym do mnie z okazji przygotowywanej konferencji - stwierdzono: Generalne założenie... z góry przeciwstawiające sobie globalizację i rozwój zrównoważony jest wielce wątpliwe... i zarzucono: Z założenia nie włączono do programu konferencji autorów mających nieco inny punkt widzenia, bądź podejmujących dyskusję z. tak jednostronnym postrzeganiem na sprawę. Nie ukrywamy, że cytowane ostre sformułowania - które nie należą do odosobnionych - zainspirowały nas do podjęcia rozważań i udzielenia niezbędnych wyjaśnień. Wyjaśnienia zatem wymagają tak zwane założenia wątpliwe dotyczące przeciwstawiania globalizacji i rozwoju zrównoważonego i trwałego. Odpowiedzi należy też udzielić na pytania: czy relacje występujące między globalizacją a rozwojem zrównoważonym i trwałym mogą być kształtowane przez subiektywne poglądy autorów; czy też są one relacjami obiektywnymi osadzonymi w „twardych" założeniach aksjologicznych.

W niniejszym artykule określenie relacji między globalizacją a rozwojem zrównoważonym i trwałym nastąpi poprzez zastosowanie następujących kroków postępowania:

* określenie relacji zachodzących między globalnością a procesem globalizacji,

* przegląd treści wybranych definicji procesu globalizacji oraz rozwoju zrównoważonego i trwałego,

* określenie relacji między procesem globalizacji a rozwojem zrównoważonym i trwałym,

* przedstawienie „wybranych" zagadnień budzących kontrowersje i wskazanie na możliwość wdrażania rozwoju zrównoważonego i trwałego.

1. Proces globalizacji a globalność, czyli powszechność, uniwersalność

Słownik wyrazów obcych definiuje pojęcia globalny i uniwersalny, przez- które rozumie - najogólniej rzecz traktując - powszechność, obejmowanie całości, to co całkowite, nie podzielone. Natomiast H.P. Martin i H. Schumann - powołując się na innych autorów - mówią o procesie globalizacji, który polega na scalaniu kałuż, stawów... w jeden ocean gospodarczy. Z kolei A. Żorska słusznie zauważa, że hasło globalizacja dotychczas nie było obecne w polskich słownikach wyrazów obcych i usiłuje to hasło objaśnić przez hasło globalny stwierdzając, że istotą omawianego pojęcia, tj. globalizacji jest ogólnoświatowy zakres określanych przez nie kategorii. A zatem merytorycznie uzasadnione jest pytanie: Czy wolno utożsamiać proces globalizacji z tym co globalne, powszechne i uniwersalne, czyli z globalnością, powszechnością i uniwersalnością. Aby poprawnie odpowiedzieć na tak sformułowane pytanie należy dokonać rozstrzygnięcia aksjologicznego i odpowiedzieć na pytanie: Czy będziemy uznawać istnienie wyłącznie jednego kapitału ekonomicznego ( E ), czy też trzech rodzajów kapitału, tj. ekonomicznego ( E ), ludzkiego ( L ) i przyrodniczego ( P ).

Globalność, czyli uniwersalność, powszechność jest bowiem ukierunkowana przede wszystkim na kapitał ludzki ( L ) i na jakość życia. W ramach tego pojęcia mieści się szeroko rozumiana komunikacja międzyludzka, internet itd. W pojęciu globalności znajdują swoje umocowanie religie. Również komunizm (realny socjalizm) - przynajmniej w swoich założeniach - był ukierunkowany na globalność, a przejawem tego było hasło: proletariusze wszystkich krajów łączcie się. Jest faktem, że postęp w zakresie technologii - w praktyce wdrażania procesu globalizacji - przyczynia się do urzeczywistnienia i pogłębienia globalności, ale jest też faktem, iż usiłuje on zawłaszczyć globalność i podporządkować ją procesowi globalizacji.

W globalności jest miejsce na kapitał ludzki ( L ) i na jakość życia, dlatego globalność aksjologicznie nie jest sprzeczna z rozwojem zrównoważonym i trwałym definiowanym jako trwała poprawa jakości życia współczesnych i przyszłych pokoleń poprzez właściwe gospodarowanie trzema kapitałami: ekonomicznym ( E ), ludzkim ( L ) i przyrodniczym ( P ), Z kolei proces globalizacji jest ukierunkowany jedynie na kapitał ekonomiczny ( E ) i jest podporządkowany wyłącznie stopie zysku, która jest jedynym kryterium obowiązującym na wolnym rynku. W tej sytuacji należy stwierdzić, że proces globalizacji ze swej istoty sam - w sposób skrajny -przeciwstawia się zarówno globalności jak i rozwojowi zrównoważonemu i trwałemu. A zatem relacje między tymi pojęciami i koncepcjami -jeśli mają być przedstawiane zgodnie ze stanem faktycznym - nie mogą być subiektywnie kształtowane przez autorów. Nieprzestrzeganie tego wymogu powoduje negatywne skutki w teorii, w praktyce, w dydaktyce i w polityce

2. Wybrane definicje procesu globalizacji i rozwoju zrównoważonego i trwałego

Zdaniem Grupy Lizbońskiej na obecnym etapie nie można ustalić powszechnie akceptowanej definicji pojęcia proces globalizacji, ale można opisać jego cechy. Zgodnie z tym wskazaniem przytaczamy cztery definicje, akcentujące -naszym zdaniem istotne - cechy tego procesu:

* rosnąca z dnia na dzień rzeka wolnego kapitału (H.P. Martin i H. Schumann),

* model rozdarcia społecznego ,,20:80" (H.P. Martin i H. Schumann).

Obydwie definicje dokumentują stwierdzenie - sformułowane w punkcie 1 niniejszego artykułu - że proces globalizacji jest ukierunkowany przede wszystkim na powiększanie kapitału ekonomicznego ( E ), jest podporządkowany stopie zysku i urzeczywistnia wąsko rozumiany wzrost gospodarczy (rys.l).

* dramat między dobrobytem (niewielu) i utratą tożsamości (T.L.Friedman),

* wstrząsająca przepaść między procesem globalizacji gospodarczej na poziomie finansów i przedsiębiorstw, a możliwościami radzenia sobie władz narodowych z wybuchową naturą większości społecznych, gospodarczych i politycznych problemów we wszystkich krajach i regionach świata (Grupa Lizbońska),

* świadoma i celowo uprawiana polityka, w której umowa za umową ustawa za ustawą - tak krok po kroku - rządy i parlamenty własnymi postanowieniami obaliły bariery przed transgraniczną cyrkulacją kapitałów i towarów (H.P. Martin i H.Schumann), a także ludzi.

W definicjach 3-5 zostało podniesione - bezpośrednio lub pośrednio - zagadnienie utraty tożsamości, a w konsekwencji także państwa narodowego. Zagadnienie to budzi kontrowersje i wymusza określone refleksje. Wrócimy do tego w punkcie 4 niniejszego artykułu. W tym miejscu należy jedynie zwrócić uwagę na to, że utrata tożsamości i państwa narodowego jest ściśle powiązana z pierwszą i piątą regułą nowej gospodarki:

* (1) potęga decentralizacji, sieć jest naszą przyszłością. Najlepszym sposobem wykonywania masowych połączeń jest oparcie się na elementach zdecentralizowanych (upadek państw narodowych); połączenie w zespół prostych elementów daje nową jakość (globalizację i wolny rynek),

* (5) najpierw nakarm sieć. To, co dobre dla sieci, jest dobre dla jej uczestników, dlatego gospodarka sieciowa zmienia w pierwszej kolejności naszą tożsamość. Oczywiście, że krzemowy procesor (chip) i włókna szklane (światłowody) umożliwiają łączenie w zespoły prostych - a nawet głupich - elementów i wyszukiwanie nowych jakości

Sotechnika zmienia tożsamość i stwarza możliwość dla nowej jakości jaką jest globalizacja.

Definicje 2 i 3 procesu globalizacji zwracają uwagę na zagadnienie rozwarstwienia w zakresie dobrobytu (rys. 1). Skalę takiego rozwarstwienia w świecie potwierdzają M.Carley i Ph. Spapens, którzy stwierdzają że 447 miliarderów cieszy się ilością bogactwa przekraczającą łączne roczne dochody 2,75 mld. ludzi z dolnej skali dochodów, a nierówność taka rośnie w wielu krajach. W Polsce na zagadnienie narastania nierówności w rozkładzie dochodów ludności zwrócił uwagę B. Wyżnikiewicz, który informuje, że w 1999 roku na statystycznego mieszkańca Warszawy przypadało 12 153 USD, a na mieszkańca regionu łomżyńskiego -2 233 USD. Zdaniem autora rozwarstwienia narastają a wiedza o tym procesie jest znikoma i zniekształcona. Napływ środków UE na niwelowanie regionalnych różnic rozwojowych będzie możliwy dopiero po przyjęciu Polski do UE, ale - zdaniem tego autora - nie ma się co łudzić, że kiedykolwiek uda się znacząco zlikwidować regionalne różnice dochodowe.

Piąta definicja procesu globalizacji bardzo wyraźnie wskazuje, że proces ten jest świadomie wdrażanym rozwiązaniem intelektualnym w przeciwieństwie do rozwoju zrównoważonego i trwałego, który jest jedynie odkrywaną koncepcją naturalną (por. rys.l). Podobnie inne tzw. „izmy" - w szczególności faszyzm i komunizm - były konstrukcjami intelektualnymi, a zatem sztucznymi. One nie tylko rozmijały się z rozwojem zrównoważonym i trwałym, ale stanowiły jego zaprzeczenie.

W literaturze pojęcie rozwoju zrównoważonego i trwałego (w Polsce często zwanego ekorozwojem) jest definiowane w sposób bardzo różny. Pewnego przeglądu tych definicji dokonała m.in. B. Piontek, która zinwentaryzowała 44 definicje. Dominują w nich akcenty przyrodnicze, ekonomiczne i cywilizacyjne. Podejścia prezentowane w tych definicjach mają charakter sektorowy i zmierzają do podporządkowania procesu rozwoju poszczególnym rodzajom kapitału. Z brakiem zasadności takich pojęć podjęliśmy polemikę w innych opracowaniach. Rozwój zrównoważony i trwały jest bowiem nową jakością i - bez popełnienia błędu - nie wolno go zawężać do ujęć i rozwiązań sektorowych. Właśnie takie ujęcia sektorowe - zawężające rozwój zrównoważony i trwały do ekonomii, przyrody, a nawet cywilizacji - umożliwiają formułowanie zarzutów stwierdzających rzekomy brak zasadności do przeciwstawiania sobie globalizacji (ukierunkowanej na kapitał ekonomiczny i podporządkowanej wyłącznie kryterium maksymalizacji stopy zysku) z' rozwoju zrównoważonego i trwałego (uwzględniającego trzy kapitały E, L i P i podporządkowanego kryterium trwałej poprawy jakości życia).

Na podstawie wieloletnich badań interdyscyplinarnych i analiz dokumentów światowych rozwój zrównoważony i trwały definiujemy jako trwałą poprawę jakości życia współczesnych i przyszłych pokoleń poprzez kształtowanie właściwych proporcji między trzema rodzajami kapitału: ekonomicznym ( E ), ludzkim ( L ) i przyrodniczym ( P ). Stąd

E:L:P

Tak sformułowana definicja:

* Posiada swoje umocowanie w dokumentach światowych i wKonstytucji RP

* Jakość życia gwarantowana w art. 30 Konstytucji RP pełni w tej definicji funkcje kryterialne i integrujące, a centralnym elementem w jakości życia jest system niezrelatywizowanych wartości podporządkowanych godności osoby ludzkiej. Do zagadnienia tego powrócimy w punkcie 4 niniejszego artykułu.

* Kapitał ludzki ( L ) - podobnie jak kapitał przyrodniczy ( P ) -jest integralną składową rozwoju zrównoważonego i trwałego w odróżnieniu od procesu globalizacji, który jest ukierunkowany wyłącznie na powiększanie kapitału ekonomicznego ( E ).

* Niezależnie od zastrzeżeń formułowanych pod adresem konferencji w Johannesburgu należy stwierdzić, że podejście do procesu rozwoju znalazło tam bardzo znaczące umocowanie. Ważne są bowiem pierwsze dwa zdania uchwalonej w Johannesburgu deklaracji politycznej, w której przywódcy świata potwierdzają: konieczność harmonijnego rozwoju ludzkości z poszanowaniem natury i ludzkiej godności. Zagadnienie to również zostanie podjęte w punkcie 4 niniejszego artykułu.

3. Identyfikacja relacji występujących między procesem globalizacji a rozwojem zrównoważonym i trwałym

Na obecnym etapie relacje między procesem globalizacji a rozwojem zrównoważonym i trwałym można przedstawić wykorzystując:

* model graficzny, prezentujący zależność funkcyjną między postępem technologicznym, procesem globalizacji a rozwojem zrównoważonym i trwałym,

* analizę cech procesu globalizacji oraz rozwoju zrównoważonego i trwałego,

* zależność korelacyjną między cechami charakteryzującymi proces globalizacji rozwój zrównoważony i trwały

Rysunek 1 przedstawia zależność funkcyjną między procesem globalizacji(X), będącym funkcją technologii , mierzonej wzrostem gospodarczym i stopą zysku, a rozwojem zrównoważonym uwzględniającym trzy kapitały: ekonomiczny ( E ), ludzki ( L ) i przyrodniczy ( P ) - przyporządkowanym kryterium poprawy jakości życia.

Rys. 1 Współzależność między postępem technologicznym , procesem globalizacji (X) mierzonym wzrostem kapitału ekonomicznego ( E ), a rozwojem zrównoważonym i trwałym

T - technologie, w literaturze funkcjonują dwa pojęcia dotyczące technicznych aspektów procesu wytwarzania: technologie i techniki. Przez technologie rozumie się nie tylko maszyny i narzędzia, ale również surowce, umiejętności, wiedzę, przepisy, regulaminy, instrukcje, systemy zarządzania i techniki, a zatem pojęcie technologie jest pojęciem szerszym i obejmuje nie tylko - co jest oczywiste - komputery, roboty, taśmy montażowe, lecz także - mniej oczywiste - biurokratyczne przepisy, regulaminy, instrukcje, dyrektywy oraz, podręczniki opisujące przyjęte metody i techniki

X - proces globalizacji, mierzony wzrostem kapitału ekonomicznego ( E ) i stopy zysku, będący funkcją inwestowania w technologie oraz zużycia energii [X=f(T„)],

Y - rozwój zrównoważony i trwały, który obejmuje poprawę jakości życia i proporcje pomiędzy kapitałami (E : L : P), między kapitałochłonnością, pracochłonnością i przyrodo chłonnością(w tym powiększanie kapitału ekonomicznego, ale nie kosztem pozostałych kapitałów).

Na rysunku 1 tylko na prostej OW, wzrost nazywany także „rozwojem" gospodarczym ( E ) przekłada się na pozostałe składowe rozwoju (L i P). Oznacza to, że w przedziale OG maksymalizacja wzrostu ekonomicznego ( E ) i stopy zysku urzeczywistnia rozwój w wymiarze ekonomicznym, społecznym i przyrodniczym (E : L : P). Jeśli natomiast maksymalizacja wzrostu ekonomicznego ( E ) jest realizowana w przedziale GGn, wtedy następuje rozdźwięk między wzrostem gospodarczym opisanym prostą W1Wn, a rozwojem w wymiarze społecznym ( L ) i przyrodniczym ( P ) (a nawet ekonomicznym), tj. krzywą W 1 Z.

Logika tworzenia złych struktur w obszarze D na rysunku i -prezentowana w dużym uproszczeniu - jest następująca: maksymalizacja wzrostu kapitału ekonomicznego ( E ) między innymi przez wprowadzenie coraz więcej energii technicznej (coraz doskonalsze i wyższej generacji oraz coraz liczniejsze technologie) —> wyższa wydajność i produkcja masowa (produktem ubocznym —^ bezrobocie) —> bardziej agresywny marketing —> modele nieograniczonej konsumpcji —> wzrost odpadów na wysypiskach i zbędne zużycie energii i surowców oraz wzrost dysproporcji między bogatymi i ubogimi. Oczywiście wszystko podporządkowane maksymalizacji stopy zysku, a zatem wąsko rozumianej efektywności ekonomicznej. M. Carley i Ph. Spapens potwierdzają stałe i wzajemne oddziaływanie między technologiami a strukturami gospodarczymi i kulturowymi, w tym społecznymi i przyrodniczymi. Dzieje się to za pomocą mechanizmów cenowych czyli rynku. Właśnie te mechanizmy - w szczególności stopa zysku artykułująca wąsko rozumianą efektywność ekonomiczną -decydują o tym, jakie technologie są opracowywane i wprowadzane na rynek.

Zbliżenie do siebie W1Wn i W1Z jest kwestią niezwykle skomplikowaną wykraczającą poza ramy niniejszego artykułu i wymagającą pogłębionych analiz w gospodarowaniu trzema rodzajami kapitału. W praktyce powszechnie znanymi przedsięwzięciami zmierzającymi do złagodzenia złych struktur, jakie powstają w obszarze D, na rysunku 1 są: akcje charytatywne, polityka społeczna i demograficzna, przedsięwzięcia proekologiczne, zapewnianie o wspieraniu rozwoju światowym handlem i obdzielanie korzyściami z tego na równi biednych jak i bogatych, apele do krajów bogatych - na konferencji w Johannesburgu - dotyczące m.in. przeznaczenia 0,7 procent PKB na pomoc rozwojową większego wkładu krajów bogatych niż biednych w ratowanie środowiska przyrodniczego. Jednak tego rodzaju przedsięwzięcia korygujące nie są w stanie zintegrować składowych rozwoju i przywrócić charakteru jaki posiadał on w przedziale OG, któremu odpowiada prosta OW (na rys. 1 prosta OW, i krzywa OW, z przyczyn technicznych nie mogą być do siebie maksymalnie zbliżone i stać się prostą OW, - pogrubioną). Odcinek GGn, któremu odpowiada prosta W1Wn i krzywa W1Z, nie jest przedziałem wyższego stadium rozwoju. Stanowi on przedział, w którym rozwój został zdominowany przez wzrost ze wszystkimi tego skutkami w odniesieniu do kapitału ekonomicznego ( E ), ludzkiego ( L ) i przyrodniczego ( P ). odcinek ten obrazuje rozdźwięk między procesem globalizacji a rozwojem zrównoważonym i trwałym.

Rozwój technologii, a w szczególności high technology stwarza ogromną możliwości powiększania kapitału ekonomicznego: uprzedmiotowionego i finansowego oraz umożliwia przekształcanie kapitału uprzedmiotowionego w kapitał wyższych generacji i w jakimś zakresie przekłada się pozytywnie na pozostałe kapitały (L i P). Z drugiej strony temu procesowi towarzyszy jednak utrwalenie nierówności w świecie, np. w sferze ekonomicznej (na co zwrócono uwagę w punkcie 2 niniejszego artykułu), upadłość lub przymusowa fuzja wielu firm rodzimych, degradowanie łańcucha pokarmowego . Natomiast przekształcenia dotyczące kapitału ludzkiego obejmują: koniec kontraktu społecznego ze wszystkimi tego konsekwencjami , utratę miejsc pracy, zmianę kwalifikacji zatrudnionej populacji, poddanie człowieka cyklowi pracy i cyklowi wydawania pieniędzy, poddawanie człowieka w miejscu pracy mobbingowi, który polega na prześladowaniu w pracy, poniżaniu pracownika w oczach innych, w konsekwencji - wewnętrzną dezintegracją człowieka w wymiarze bio-psychoduchowym.

Rozdźwięk między wzrostem gospodarczym (procesem globalizacji) a rozwojem zrównoważonym i trwałym generowany technologicznie znajduje bezpośrednie przełożenie na kapitał przyrodniczy ( P ). E.U. von Weizsacker i in. powołując się na amerykańskiego doradcę ekonomicznego P. Hawkena podają że większość materiałów stosowanych w produkcji i zawartych w wyrobach staje się odpadami w ciągu sześciu tygodni od dnia zakupu. Podobnie energia, woda i usługi transportowe są w dużej części marnowane, zanim uzyskamy jakąkolwiek korzyść (przykładem może być marnotrawienie energii w produkcji amerykańskiej wołowiny), zastępowanie dotychczasowych technologii nowymi, oszczędniejszymi, ale i tak zanieczyszczającymi środowisko, choć w sposób coraz mniej widoczny, za to subtelniejszy i przez to trudny do uchwycenia i przeciwdziałania.

Refleksja nad przeprowadzoną analizą prowadzi do następujących wniosków:

* w dostępnej literaturze wielu autorów w cząstkowych badaniach dotyczących kapitału ekonomicznego, ludzkiego i przyrodniczego potwierdziło tezę oroz dźwięku między wzrostem (W1Wn) a rozwojem (W1Z) prezentowanym na rysunku 1.

* uwidoczniony rozdźwięk ma charakter obiektywny i nie może być zależny od subiektywnych przekonań autorów, a źródłem prezentacji odmiennych – ułagodzonych stanowisk są dowolnie przyjmowane założenia aksjologiczne. Próba pogodzenia procesu globalizacji z rozwojem zrównoważonym i trwałym wymaga zatem dyskusji nad poprawnością aksjologiczną przyjmowanych założeń,

* rysunek 1 bardzo wyraźnie pokazuje, że pierwotny i naturalny jest rozwój zrównoważony i trwały, którego wzrost ekonomiczny jest składową (OW,). Proces globalizacji jest rozwiązaniem wtórnym - konstrukcją intelektualną.

Analizę cech i aksjomatów charakteryzujących proces globalizacji i rozwój zrównoważony i trwały prezentuje tabela 1. W tabeli 1 zaprezentowano osiemnaście cech, które charakteryzują proces globalizacji i rozwój zrównoważony i trwały. Obydwie koncepcje są rozwiązaniami globalnymi, czyli powszechnymi i uniwersalnymi. Jednak dla obydwu rozwiązań wyróżnione cechy są nie tylko odmiennie definiowane, ale definicje niektórych cech - podane w kolumnach 2 i 3 - stanowią względem siebie antytezy. Zjawisko takie potwierdza przyjętą w niniejszym artykule hipotezę, że proces globalizacji w przeciwieństwie do rozwoju zrównoważonego i trwałego stanowi konstrukcję intelektualną wykorzystującą metodę dialektyki (teza - antyteza, które są motorem tworzenia jakościowo nowych rozwiązań). Można też wykazać, że przy wykorzystaniu metody dialektycznej (przeciwstawnych twierdzeń i antytez) wcześniej skonstruowano koncepcję komunizmu (realnego socjalizmu), który był przeciwstawną koncepcją dla kapitalizmu. Tymczasem rozwój zrównoważony jest koncepcją pierwotną, naturalną, na obecnym etapie ponownie odkrywaną.

Tab. 1. Cechy globalnego rozwoju zrównoważonego i trwałego oraz procesu globalizacji

Strategia Cecha	Globalny rozwój zrównoważony i trwały	Proces globalizacji
Skala wartości	Normy postępowania oparte na nie relatywistycznych podstawach tj. wynikających ze stabilnej, właściwie zhierarchizowanej skali wartości oraz aksjomaty, tj. twierdzenia, których prawdziwości nie trzeba udowadniać, ale których nie wolno w żadnym wypadku lekceważyć i eliminować.	Skala wartości nie stanowi żadnego kryterium oceny. Wartości kreuje się w zależności od uwarunkowań i dla konkretnych potrzeb. Tak zrelatywizowana skala wartości, stanowiąca brak wartości, sankcjonuje systemy totalitarne, liberalne, kolonializm, niewolnictwo i wszystkie patologie.
Miejsce człowieka	Nadrzędność człowieka w stosunku do pozostałych kapitałów.	Wartość człowieka zależy od jego użyteczności ekonomicznej. Ludzie, których użyteczność ekonomiczna jest niewielka są pozostawieni sami sobie.
Jakość życia	Jakość życia rozumiana jako kształtowanie właściwych proporcji w generowaniu, zaspokajaniu i sposobach realizacji potrzeb ekonomicznych (Ne), społecznych (Ns), przyrodniczych (NE„), duchowych (Nsp) człowieka z zachowaniem kryterialnych funkcji sfery moralnej (NM) (Ne : Ns : NEn : Nsp C NM) pełni funkcje kryterialne i integrujące.	Jakość życia utożsamiana z dobrobytem ekonomicznym.
Horyzont czasowy	Współczesne i przyszłe pokolenia.	Uwzględnia się jedynie potrzeby współczesnej elity globalnej.
Podmiot odpowiedzialny	Państwo narodowe.	Anonimowe siły o charakterze pozanarodowym.
Proporcje pomiędzy kapitałami	Rozwój realizowany poprzez kształtowanie właściwych proporcji pomiędzy trzema rodzajami kapitału: ekonomicznym, ludzkim i przyrodniczym. Kształtowanie właściwych proporcji - pomiędzy wymienionymi kapitałami - jest możliwe wtedy i tylko wtedy, jeśli proces ten zostanie podporządkowany kryterium jakości życia.	Jedynym akcentowanym kapitałem jest kapitał ekonomiczny. Pozostałe kapitały zostały pominięte i podporządkowane kapitałowi ekonomicznemu.
Trwałość	Trwałość obok zrównoważenia stanowi podstawowe kryterium rozwoju. Jedynie rozwój trwały gwarantuje poprawę jakości życia współczesnych i przyszłych pokoleń.	Trwałość oznacza bezruch. Jedynie nieustanne bycie w ruchu, a więc pełna mobilność i elastyczność gwarantują jakikolwiek rozwój.
Lokalność	Akcentuje się znaczenie szczebla regionalnego i lokalnego dla wdrażania rozwoju zrównoważonego i trwałego.	Lokalność jest oznaką społecznego upośledzenia i degradacji.
Zakres przedmiotowy i wzajemne powiązania	Integralne powiązania pomiędzy trzema rodzajami kapitału	Sektorowość.
Stanowienie prawa	Państwa powinny zmierzać do rozszerzania prawa międzynarodowego w zakresie osiągania trwałego i zrównoważonego rozwoju.	Zrelatywizowany system prawny, Lokalność systemu prawnego w stosunku do poza lokalności „praw" wolnego rynku.
Stosowana efektywność	Do oceny podejmowanych przedsięwzięć są stosowane cztery rodzaje efektywności, tj.: ekonomiczna, społeczna, w tym ekologiczna oraz zintegrowana efektywność ekonomiczno -ekologiczno - społeczna.	Funkcjonuje jedynie wąsko rozumiana kategoria efektywności ekonomicznej.
Rola rynku	Rynek uczciwy.	Rynek wolny, wspierany przez, wolną konkurencję i kierujący się efektywnością ekonomiczną.
Postęp techniczny	Postęp techniczny mający wymiar ludzki. Jedynie taki postęp gwarantuje trwałą poprawę jakości życia oraz kształtowanie właściwych proporcji między trzema rodzajami kapitału (E : L : P).	Zaawansowana technika dostępna nielicznym. Postęp techniczny uzyskiwany bez względu na koszty społeczne czy środowiskowe.
Podziały społeczne	Dąży się do równości społecznej, rozumianej jako równy dostęp do wiedzy, informacji, osiągnięć techniki. Równość ta wynika z godności należnej osobie ludzkiej.	Podział ludzkości na grupę bogaczy i biednych. Obecnie wyróżnia się siedem „kast" nowej elity globalnej oraz grupę nie należącą do elity, pozbawioną wszelkich praw. Dla tej grupy brakuje miejsca w nowym układzie sił.
Stosunki międzyludzkie	Stosunki międzyludzkie powinny opierać się na zaufaniu, wierności itd. Szczególną rolę przypisuje się rodzinie, przyjaciołom, znajomym zamieszkującym daną lokalność. Poprawnie kształtowane więzy pozwalają bowiem człowiekowi na poczucie bezpieczeństwa i umożliwiają jego prawidłowy rozwój psychiczny.	Przelotność stosunków międzyludzkich. Osłabione więzy rodzinne, przyjacielskie, które także zostają podporządkowane kryterium użyteczności ekonomicznej.
Model konsumpcji	W rozwoju zrównoważonym i trwałym proponuje się ograniczony model konsumpcji. Zgłaszane potrzeby są poddawane ocenie moralnej.	Lansuje się nieograniczony model konsumpcji. Każda zgłoszona potrzeba powinna zostać w jak najpełniejszym stopniu zaspokojona.
Problem bezrobocia	Tworzenie poprawnych struktur w opracowywaniu strategii państwa i kształtowanie właściwych proporcji pomiędzy pracochłonnością kapitałochłonnością i przyrodo chłonnością.	Bezrobocie powstaje na skutek traktowania człowieka jako odpadu. Nic tworzy się możliwości mających zapobiegać rosnącemu bezrobociu.
Ochrona środowiska	Integralna składowa procesu rozwoju kształtowana przez poprawnie zdefiniowaną jakość życia.	Zmienna egzogeniczna zależna od wolnego rynku, wolnej konkurencji i stopy zysku.

Tab. 2. Syntetyczne wnioski wynikające z analizy i porównania cech i przejawów charakteryzujących proces globalizacji i globalny rozwój zrównoważony i trwały

W tabeli 2 podjęto próbę ustalenia stopnia zgodności pomiędzy rozwojem zrównoważonym i trwałym a procesem globalizacji.

Wnioski wynikające z tabeli 2 są jednoznaczne. Pozwalają one stwierdzić, że nie istnieje żadna zgodność pomiędzy globalnym rozwojem zrównoważonym i trwałym a procesem globalizacji. Analizowane koncepcje wykluczają się i nie mogą być realizowane równocześnie, co nie oznacza, że w praktyce takie próby - z bardzo różnymi skutkami - nie bywają podejmowane.

4. Kwestie kontrowersyjne i możliwości wdrażania rozwoju zrównoważonego i trwałego

Zdaniem Grupy Lizbońskiej - na obecnym etapie - nie ma jednego modelu globalizacji, nie można ustalić powszechnie akceptowanej definicji tego pojęcia, proces postępuje, a zmiany jakie niesie on ze sobą są rozległe (zasięg) i głębokie (intensywność). Na różne sposoby usiłuje się też definiować rozwój zrównoważony i trwały. W konsekwencji dąży się do zawłaszczenia i podporządkowania rozwoju zrównoważonego i trwałego koncepcji przeciwstawnej, tj. globalizacji. Nic dziwnego, że wielość odmiennych stanowisk - charakteryzujących się różnym stopniem poprawności merytorycznej - rodzi kontrowersje i staje się źródłem formułowania nieuzasadnionych zarzutów. Z drugiej strony podejmuje się próby godzenia i polaryzowania istotnie różniących się stanowisk, nawet z naruszeniem zasady sprzeczności. Wyjaśnienie i rozwikłanie tych odmienności i sprzeczności wykracza poza ramy niniejszego artykułu. Nasze rozważania ograniczymy zatem do następujących kwestii:

* relacji rozwoju zrównoważonego i trwałego do ekonomii,

* roli i znaczenia jakości życia, systemu wartości i godności osoby ludzkie jw. procesie rozwoju,

* potrzeby zachowania szeroko rozumianej tożsamości, ochrony interesu narodowego i krytycznych ocen dotyczących faktu świadomego zrzeczenia się suwerenności państwa narodowego

Niejednokrotnie ze strony sektorowo ukierunkowanych ekonomistów spotyka nas zarzut, że rozpracowując koncepcję rozwoju zrównoważonego i trwałego negujemy ekonomię. Nie wiemy na czym miałaby polegać i czego dotyczyć rzekoma negacja. Nieodpowiedzialnie i niefrasobliwie formułowane zarzuty nie doczekały się bowiem ani określenia zakresu przedmiotowego rzekomej negacji, ani jej zasadności merytorycznej. Zmuszeni jednak jesteśmy wyjaśnić, że w rozpracowanej przez nas koncepcji rozwoju zrównoważonego i trwałego ekonomia jest uwzględniana z wymaganą starannością:

* jest składową definicji rozwoju zrównoważonego i trwałego (punkt 2),

* znajduje swoje miejsce w modelu rozwoju zrównoważonego i trwałego. Model taki został opracowany przez B. Piontek i przedstawiony na łamach czasopisma Problemy Ekologii, a ponadto w pracach, dlatego nie ma potrzeby dodatkowego prezentowania tego modelu w niniejszym artykule,

* na rysunku 1 podstawowym czynnikiem, który decyduje o współzależnościach między procesem globalizacji a rozwojem zrównoważonym i trwałym jest stosunek obydwu koncepcji do kapitału ekonomicznego ( E ), kształtowany przez postęp technologiczny .

A zatem rozpracowując koncepcję rozwoju zrównoważonego i trwałego w żadnym przypadku nie negujemy kapitału ekonomicznego (i ekonomii), który jest i pozostanie składową rozwoju. Przeciwstawiamy się jedynie podporządkowaniu procesu rozwoju i godności osoby ludzkiej kapitałowi ekonomicznemu i ekonomii. Wypowiedź M. Moody-Stuart'a, szefa Business Action for Sustainable Development potwierdza nasze obawy: rozwój krajów biednych nastąpi dużo szybciej, jeżeli zaangażuje się w niego prywatny kapitał. Korporacje nie robią tego za darmo - zainwestują, by realizować zyski. Ale zainwestują też dla dobra społeczności biednych. Dlatego powołana organizacja - zrzeszająca korporacje transnarodowe, które w swojej działalności z wyboru uwzględniają koncepcję rozwoju zrównoważonego - stawia sobie trzy cele: 1) promować udział biznesu w procesie zrównoważonego rozwoju, 2) przedstawiać rozwiązania firm w tej dziedzinie oraz 3) prezentować dotychczasowe działania firm na rzecz zrównoważonego rozwoju, Cytowana wypowiedź i objaśnienie wyraźnie wskazują że nadrzędnym celem inwestowania w ramach - czy na rzecz -rozwoju zrównoważonego i trwałego pozostaje zysk. Jeśli nawet zysk jest realizowany równolegle z urzeczywistnieniem dobra społeczności biednych, to skala takiego podejścia pozostaje kwestią wolnego wyboru i ma charakter elitarny.

Z kolei stawianie kapitału ekonomicznego (i ekonomii) ponad godność osoby ludzkiej i podporządkowanie im osoby ludzkiej (np. poprzez wykorzystanie psychotechnik i socjotechnik w procesach ekonomicznych) jest i zawsze pozostanie niewolnictwem, nawet wtedy kiedy będziemy je określać szczytnym imieniem dobrobytu, czy wstydliwym - biedy i nędzy.

Dodać też należy, że praktyka podporządkowania procesu rozwoju kapitałowi ekonomicznemu, tj. wąsko rozumianemu wzrostowi gospodarczemu i stopie zysku - z teoretycznego punktu widzenia - jest błędem logicznym typu pars contra totum polegającym na przeciwstawianiu części - całości i zastępowaniu całości przez część, tj. przez składową rozwoju (por. błąd przypadkowości i indukcję niezupełną).

Nie można też nie zauważać tego, że na obecnym etapie sektorowo ukształtowani ekonomiści - nauczający tradycyjnej ekonomii - rzadko podejmują dyskusję nad tym, jakie przesłanie dla tradycyjnej ekonomii niesie proces globalizacji. Problem jest z pewnością wysoce dyskusyjny, a my świadomi jesteśmy dokonywanych uproszczeń. W aspekcie rozwoju zrównoważonego i trwałego należy jednak zwrócić uwagę na następujące fakty. W sektorowych wykładach naucza się tradycyjnej ekonomii i równolegle - procesu globalizacji, akcentując - z reguły - zalety tego ostatniego. Proces transformacji utrwalił i zapewnił wyłączność dla funkcjonowania neoklasycznych kategorii ekonomicznych: wolny rynek, wolna konkurencja, maksymalizacja stopy zysku, likwidacja systemu totalitarnego - realnego socjalizmu i osłabienie państwa narodowego sprawiły, że zastanawianie się nad interwencjonizmem państwowym i jego skutkami osłabło i utraciło znaczenie. Tymczasem ekonomia, to przede wszystkim nauka o narzędziach, a proces globalizacji - w sposób istotny poszerza ich rodzaje, zakres stosowania i zmienia ich naturę, dając pierwszeństwo narzędziom technologicznym. Stwierdzenie takie uzasadniają następujące fakty:

* na coraz większą skalę decyzje i procesy ekonomiczne są oprogramowane i przebiegają w ramach sieci, których natura jest technologiczna,

* tradycyjne narzędzia ekonomiczne nie wystarczają i muszą być wspomagane lub zastępowane przez narzędzia psychotechniczne i socjotechniczne, a te przekształcają i podporządkowują wybory człowieka; są one nauczane w sektorowych wykładach np. z zakresu marketingu,

* dziesięć nowych zasad gospodarki, to przede wszystkim zasady techologiczne:

o potęga decentralizacji,

o zwiększające się zyski,

o powszechność, a nie rzadkość,

o niech wszystko będzie za darmo,

o najpierw nakarm sieć,

o wspinaj się na szczyt,

o przestrzeń zamiast miejsca,

o żadnej harmonii - wszystko jest płynne,

o technologia relacji,

o możliwość jest ważniejsza od wydajności.

o Interpretacja tych zasad - niezależnie od wymieniania kategorii zysku -jest technologiczna,

* C. Mead -jeden z wynalazców procesora - bardzo wyraźnie poucza: Słuchajcie techniki zobaczcie co ona wam mówi.

Można zatem - niezależnie od obiegowych opinii i ocen -z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że nie rozwój zrównoważony i trwały neguje ekonomię, a czyni to proces globalizacji, który w oparciu o technologie przekształca neoklasyczną ekonomię - „wolno" rynkową - i interwencjonizm (obecnie ponadpaństwowy) - w nową jakość, która może mieć niewiele wspólnego z tradycyjną ekonomią.

W definicji rozwoju zrównoważonego i trwałego jakość życia pełni funkcje kryterialne i integrujące (por. punkt 2). Jej definicję podano w tabeli 1 niniejszego artykułu. W procesie kształtowania jakości życia istotne znaczenie mają egzystencjonalne wybory człowieka. Proces globalizacji - poprzez wysokiej generacji technikę eliminuje człowieka z procesu wytwarzania, ale walczy o jego wybory na wolnym rynku. Człowiek dokonując wyborów zawsze kieruje się kryteriami, ponieważ wybranie oznacza wyselekcjonowanie czegoś pod pewnym względem. Zespołu kryteriów w obszarze egzystencjonalnym dostarcza depozyt wartości. Kryterialne oddziaływanie depozytu wartości w modelu rozwoju zrównoważonego i trwałego zaprezentowała B. Piontek w pracach. Zabieganie o wybory człowieka i podporządkowanie ich określonym celom wynikającym z przyjętych rozwiązań systemowo-ustrojowych - również w procesie globalizacji - może dokonywać się dwojako:

* w wyniku oddziaływania na akt wyboru, np. poprzez stosowanie metod socjotechnicznych,

* poprzez przekształcenie samych wartości, czyli ich relatywizowanie. Wskazali na to E.U. von Weizsacker i in. mówiąc, że antywartości za pomocą kategorii wolnego rynku bywają przekształcane w cnoty, stanowiące przedmiotu wielbienia.

Proces przekształcania wartości może dokonywać się przy wykorzystaniu szeroko rozumianych narzędzi technologicznych:

* wyłączenie ze zbioru wartości określonej wartości lub wprowadzenie do zbioru pozornej wartości (antywartości), która do niego nie należy,

* zabsolutyzowanie określonej wartości i zdyskredytowanie innych,

* zmianę struktury hierarchicznej na skali wartości.

Próba zrelatywizowania depozytu wartości - w procesie globalizacji -jest dokonywana na kilka sposobów:

* negowanie umocowania depozytu wartości w religii,

* oparcie depozytu na wynikach nauki, stworzenie odmiennego od dotychczasowych systemu wartości,

* deprecjonowanie Prawdy Objawionej przez zastosowanie jej do urzeczywistniania procesów ekonomicznych, przykładem jest Rich de Vos(założyciel korporacji Amway), który analizuje - między innymi – ewangeliczne przypowieści z punktu przydatności - wynikających z nich wskazań - do robienia pieniędzy,

* przeciwstawianie wartościom antywartości, na co wskazali E.U. von Weizsacker i in. Dodać natomiast należy, że w takiej konfrontacji skutek dla wartości z reguły bywa negatywny. Stwierdzenie to dokumentuje i ilustruje biblijna scena związana z rozbiciem tablic z zapisanym Dekalogiem. Tablice te zostały rozbite w konfrontacji ze złotym cielcem symbolizującym antywartości (II Gen 32, 19-20),

* pozyskiwanie dla urzeczywistniania antywartości osób, które z urzędu są odpowiedzialne za depozyt wartości. Stwierdzenie takie ilustruje biblijna scena, w której lud zebrał się przed Aaronem i powiedział: Uczyń nam boga, który by szedł przed nami... (II Gen 32, 1 i 21). Arcykapłan Aaron reprezentuje wszystkie osoby odpowiedzialne za depozyt wartości: rodziców, nauczycieli, nauczycieli akademickich, duchownych, wymiar sprawiedliwości, polityków i media, które usiłują zastąpić i reprezentować grupy wcześniej wymienionych osób.

W odniesieniu do depozytu wartości najwięcej kontrowersji budzą dwie kwestie:

* dążenie do budowania depozytu wartości w oparciu o wyniki nauki - w imię rzekomego postępu i nowoczesności,

* d negowanie zasadnościumocowania depozytu wartości w religii. Z reguły bowiem zarzuca się, że skoroistnieją różne religie, to i wartości muszą być zróżnicowane.

Na brak merytorycznych przesłanek w formułowaniu takich stanowisk i zarzutów wskazaliśmy w pracy. W tym miejscu za AJ. Nowakiem należy dodać, że człowiek jako osoba jest najwyższą wartością w świecie przyrody, a do depozytu wartości mogą należeć tylko te, które są podporządkowane godności osoby ludzkiej. Wyniki nauki powinny odkrywać te wartości, a umocowanie wartości w różniących się religiach nie może powodować ich dywersyfikacji. Natomiast wartości, czy systemy wartości, które usiłują podporządkowywać sobie osobę ludzką i naruszają godność tej. osoby są jedynie ideologiami i nie mogą kształtować procesów rozwoju.

A zatem jedynym kryterium kształtowania rozwoju zrównoważonego i trwałego jest trwała poprawa jakości życia kształtowana w oparciu o depozyt wartości, podporządkowany godności osoby ludzkiej.

Jednym ze skutków globalizacji jest utrata państwa narodowego. Stwierdzenie takie - ze swej natury - budzi wiele emocji, ponieważ wiąże się również z możliwością utraty tożsamości. Z drugiej strony mówi się o sprawiedliwej globalizacji i o jej pozytywach, które mają swoje umocowanie raczej w globalności, a nie w procesie globalizacji. Kompleksowe ustosunkowanie się do tych trudnych zagadnień wykracza poza ramy niniejszego artykułu. Ograniczamy się zatem do przedstawienia wybranych opinii dotyczących tej problematyki:

* A. Nowicki: Każdy uprawniony do wyborów Polak winien nieustannie pamiętać, że jest to pierwszy w historii wolny wybór jednoczenia się Polaków z innymi narodami. Jeśli ten wybór będzie trafny, to powstałe z niego dobra i korzyści staną się nie tylko naszym udziałem, ale i przyszłych pokoleń, a gdy będzie nietrafny, to unieszczęśliwimy siebie i przyszłe pokolenia. Stąd uchybienie to wchodzi w zakres zdrady narodu. A zatem potrzebne jest dokładne rozeznanie dowolnego wyboru przez, każdego. Nie wolno lekceważyć tego aktu przez nieobecność w wyborach.

* G. Schroder: W razie potrzeby będę brutalnie reprezentował niemieckie interesy, bo z. tego rozliczają mnie wyborcy i taka jest rola szefa państwa.

* J. Chirac: To jasne, że Francja ma swoje interesy narodowe w gospodarce i o nie przede wszystkim musi dbać. Dbałość ta nie wynika z. narodowego egoizmu, przeciwnie - egoizmem jest zaniedbywanie tych interesów.

W podobnym tonie wypowiedzieli się S. Berlusconi, T. Blair, V. Orban.

Z kolei Z. Krasnodębski - na łamach Rzeczpospolitej wypowiada się na temat obrony interesu narodowego: Dla Niemców i Francuzów nacisk konkurencji światowej jest podobnym wyzwaniem jak dla Polski jest „europeizacja", ale jednocześnie mogą oni korzystać z mechanizmów ochronnych, jawnych i ukrytych, europejskich i narodowych. Zawsze gdy pojawia się groźba przejęcia kluczowego rodzimego przedsiębiorstwa przez konkurenta zagranicznego, czyni się zakulisowo wszystko, by do tego nie dopuścić (tak jest i teraz w Niemczech, gdy zagrożony został koncern Kircha, rozpoczęto gwałtowne poszukiwanie „niemieckiego rozwiązania").

I dalej autor stwierdza: Silne państwo, witalna demokracja, także na poziomie lokalnym, wyrazista kultura narodowa, patriotyzm obywateli pozostają niezbędnymi warunkami odniesienia sukcesu gospodarczego w dzisiejszym świecie. W przypadku Polski żaden z nich nie jest spełniony. A przekonanie, że same tylko dotacje z Unii Europejskiej wydobędą nas z naszego peryferyjnego położenia, jest żałosną iluzją. Podobnie z resztą jak utopia całkowicie i globalnie otwartego, wielokulturowego zsekularyzowanego społeczeństwa jako radosnego, ponowoczesnego następcy państwa narodowego.

Cytowane wypowiedzi i opinie pozostawiamy ocenie Czytelników. Podajemy je w dosłownym brzmieniu bez komentarza, aby Czytelnik miał możliwość wypracowania własnego, niezależnego poglądu dotyczącego państwa narodowego i tożsamości w dokonującym się procesie globalizacji. Przytoczone wypowiedzi i opinie dokumentują też tezę, że trudno zrealizować właściwie rozumiany rozwój z pominięciem depozytu wartości i tożsamości.

Mówiąc o tożsamości narodowej nie można też przemilczeć historycznego faktu jakim jest obrona tożsamości przez Izrael, który zachował swoją tożsamość narodową przez prawie 2000 lat nie posiadając swojego państwa. Przed tym faktem historycznym należy chylić czoło. Jednak po prawie 2000 lat Izrael doszedł do wniosku, że narodowe państwo jest koniecznością. T. Herzl przewidział powstanie tego państwa na kongresie w Bazylei w 1897 roku, a ONZ przegłosował uchwałę o utworzeniu Izraela 30 listopada 1947 roku o godz. 17:31. Czyżby dzieje Izraela po raz kolejny były wskazaniem dla ludzkości poddawanej procesowi globalizacji?

Na obecnym etapie możliwości urzeczywistniania rozwoju zrównoważonego i trwałego w ramach procesu globalizacji można rozpatrywać jedynie w odniesieniu do wspólnot lokalnych. Z przeprowadzonych analiz wynika, że dla urzeczywistnienia koncepcji takiego rozwoju powinny być spełnione trzy -naszym zdaniem podstawowe - warunki:

* stworzenie możliwości do stosowania i wykorzystywania technik niestandaryzowanych. Na różnice między tymi technikami wskazaliśmy w pracach. Dotyczą one przede wszystkim sposobu zatrudniania poszczególnych kapitałów i kryteriów weryfikujących proces rozwoju,

* obrona i wykorzystanie popytu wewnętrznego,

* obrona depozytu wartości i lokalnej tożsamości.

Podsumowanie

Podstawowym pytaniem dotyczącym przeprowadzonych rozważań jest pytanie o to czy istotną zasadą otaczającego nas świata jest jednorodność czy różnorodność. Odpowiedzi na to pytanie udziela historia z wieżą Babel [Gen 11, 1-8]. Jak wynika z tekstu, jej budowę umożliwiały technologie (wyrabianie cegły, wypalanie w ogniu itd.), jedna mowa, jeden lud - podobnie jak w procesie globalizacji. Realizacja tego przedsięwzięcia wynosiła budujących ponad Stwórcę: w przyszłości nic nie będzie dla nich niemożliwe, cokolwiek zamierzają uczynić. Różnorodność została światu przywrócona w sposób uroczysty. Tekst używa liczby mnogiej, tak jak przy stworzeniu człowieka [Gen 1, 26]. Można na tej podstawie wnioskować, że jedyną uprawomocnioną koncepcją jest koncepcja naturalna, jaką jest rozwój zrównoważony i trwały. Jednak pytaniem jest: jakie koszty poniesie ludzkość, zanim to zrozumie?