EKONOMIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU (Zarys)

Wykład do wyboru dla słuchaczy I r. II stopnia Wydz. Ekonomii KPSW w Bydgoszczy

Prof. zw. dr hab. Józef St. Zegar

[e-mail].

Struktura prezentacji

1. Rozwój cywilizacyjny a środowisko naturalne

* Presja na środowisko naturalne

* Globalne problemy ekologiczne

* Świat wobec globalnych problemów ekologicznych

* Idea/koncepcja rozwoju zrównoważonego

II. Problemy ekonomiczne korzystania ze środowiska naturalnego

* Środowisko i zasoby naturalne

* Ekonomia wobec problemów środowiska

* Ekonomika korzystania z zasobów naturalnych

* Efekty zewnętrzne: istota, wycena, internalizacja

III. Polityka ekologiczna

* Geneza polityki ekologicznej

* Polityka ekologiczna UE i Polski

* Instrumenty polityki ekologicznej

IV. Zrównoważony rozwój rolnictwa i wsi

* Rolnictwo industrialne (konwencjonalne)

* Rolnictwo zrównoważone

* Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich

Eksplozja demograficzna:

Liczba lat potrzebnych dla zwiększenia ludności świata o 1 mld.

Współzależności rozwojowe

Ludność świata według regionów w latach 1964/66 - 2030 (mln)

	1964/66	1997/99	2030
Świat	3 334	5 900	8 270
Kraje rozwinięte	1 039	1 328	1 401
Kraje rozwijające się	2 295	4 572	6 869
Afryka Subsahar.	230	574	1 229
Bliski W. i Afryka Płn.	160	377	651
Ameryka Łacińska	247	498	717
Azja Południowa	630	1 283	1 969
Azja Wschodnia	1 029	1 839	2 303
Kraje uprzemysłowione	695	892	979
Kraje w transformacji	335	413	381

Struktura ludność świata według regionów w latach 1964/66 – 2030 (%)

Największe populacje świata (mln)

Schemat konsumeryzmu (kieratu kapitalizmu)

Presja wzrostu gospodarczego i demograficznego

Produkcja daje się opisać prostym równaniem:

P = Z*w, (1)

gdzie, P – rozmiary produkcji,

Z – wielkość zatrudnienia

w – wydajność pracy (P/Z).

Znając liczbę mieszkańców (kraju, świata, regionu) oraz wydajność pracy, łatwo ustalić poziom produkcji w przeliczeniu na 1 mieszkańca (osobę) czyli dobrobyt materialny, a mianowicie:

P/L = Z/L*w, (2)

gdzie, L – liczba ludności,

P/L – produkcja na 1 mieszkańca,

Z/L – stopa zatrudnienia.

Zależności makroekonomiczne

Oznaczając przez s – spożycie na 1 mieszkańca i przyjmując upraszczające założenie, że s = P/L, produkcję można przedstawić w postaci formuły:

P = s*L, (3)

A zatem zmiany w produkcji wynikają zarówno ze zmian liczby ludności, jak i spożycia na 1 mieszkańca, tj.

dP = ds + dL (4)

Zmiany w liczbie ludności oraz spożyciu mają bezpośrednie skutki dla środowiska naturalnego. Presja na środowisko naturalne, abstrahując od środowiskochłonności spożycia (wytworzenia produktów będących przedmiotem spożycia), jest funkcją liczby ludności i spożycia na 1 mieszkańca a zatem można ją opisać ogólną formułą:

Pś = L*s (5)

gdzie, Pś – presja na środowisko,

L – liczba ludności,

s – spożycie na 1 mieszkańca.

Presja na środowisko naturalne

• Rozwój cywilizacyjny stwarza zagrożenie dla środowiska naturalnego poprzez nadmierną presję na zasoby środowiska dla potrzeb produkcji dóbr i usług.

• Według badań świat przekroczył zdolność regeneracji globalnego systemu 1980 r., w 1999 r. przekroczył ją o 20%, a obecnie o 25%.

Globalne problemy ekologiczne: Woda

• Ponad 97% wód stanowią wody słone – wody oceanów i mórz. Wody słodkie (pitne) stanowią niecałe 3% ogólnych zasobów wodnych Ziemi. Koncentrują się one głównie w lodowcach – na czele z Antarktydą (około 2%); reszta wód słodkich – poniżej 1% - przypada na wody podziemne, jeziora i rzeki, glebę i atmosferę.

• Zużycie wody na świecie rośnie w tempie około 2,5% rocznie. Grozi to dalszym zwiększaniem niedoborów wody słodkiej i tym samym liczby ludzi cierpiących na brak wody, która już obecnie wynosi około 1,1 mld osób, a jak się przewiduje w 2025 r. będzie to 2,3 mld, a kryzys wodny będzie zagrażać 1/3 populacji ludzkiej.

Problemy globalne: gleba

• Spadkowa tendencja zasobów gleb w przeliczeniu na 1 mieszkańca Ziemi.

• Biorąc pod uwagę gleby przydatne do produkcji rolniczej na 1 mieszkańca przewiduje się, iż skurczą się one z 0,6 ha w 1995 r. do 0,4 ha w 2025 r., przy czym zwiększą się jedynie w Europie (razem z Federacją Rosyjską) z 0,7 do 0,8 ha,

natomiast w pozostałych regionach świata zmniejszą się:

- w Afryce z 1,2 do 0,5 ha,

- w Azji z nieco powyżej 0,1 ha do poniżej 0,1 ha,

- w Ameryce Południowej z 2,5 do 1,6 ha,

- w Ameryce Północnej z 1,2 do 0,9 ha,

- w Ameryce Środkowej z 0,4 do 0,2 ha oraz

- w Oceanii i Polinezji z 4,2 do 2,7 ha.

W podziale na kraje rozwinięte i kraje rozwijające, zasoby ziemi przydatnej rolniczo na 1 mieszkańca w tych pierwszych pozostaną bez zmian (0,8 ha), natomiast w tych drugich zasoby te zmniejszą się z 0,5 do 0,3 ha.

• Corocznie ubywa około 13 mln ha ziemi rolniczej.

Globalny problem żywnościowy: podaż

Po stronie podaży – hamująco działają takie czynniki jak:

1) utrata gleb z powodu erozji wietrznej i wodnej (zagrożenie erozją dotyczy prawie 50 mln km² gruntów rolnych) oraz z powodu wadliwego zarządzania (np. wadliwe irygacje powodują zasolenie gleb),

2) degradacja gleb z powodu nadmiernego wypasu, wylesiania, deficytu wody, monokultur, burz piaskowych i pyłowych,

3) rosnący deficyt wody (rolnictwo zużywa około 70% wody, o którą nasila się konkurencja ze strony innych sektorów gospodarki i sektora bytowego ludności; znaczna część produkcji rolniczej obecnie jest wytwarzana kosztem zmniejszenia zasobów wód głębinowych i gruntowych),

4) wzrost poziomu mórz w wyniku topnienia lodów oraz ocieplania się wód (efekt zmian klimatycznych) może spowodować utratę wielu najbardziej żyznych terenów,

5) rozwijanie akwakultury (konieczne w wyniku zahamowania a nawet obniżenia połowów ryb morskich) wymaga wody i gleby (dla pasz), co automatycznie zmniejsza możliwości produkcyjne rolnictwa,

6) rozwój energetyki odnawialnej na bazie biomasy działa również w kierunku ograniczenia produkcji rolniczej,

7) zasadniczo zmieniają się relacje cen zbóż i ropy na niekorzyść tych pierwszych, co określa nową strukturę kosztów produkcji rolniczej, ale jednocześnie hamuje stosowanie nawozów chemicznych (ropa na befsztyki),

8) wymogi środowiskowe nakazują zaniechanie stosowania wielu pestycydów oraz środków wspomagających wzrost (leków, premiksów, stymulatorów wzrostu, itd.).

Podaż może być natomiast wspomagana przez:

• postęp, w tym zwłaszcza nowe technologie inżynierii genetycznej i biotechnologie (nie do końca rozpoznane skutki),

• technologie rolnictwa precyzyjnego, upowszechnianie innowacji, dobrych praktyk rolniczych oraz maksymalne wykorzystanie energii słonecznej do produkcji biomasy (na przykład poprzez przechodzenie na dwa plony rocznie i bardziej wydajną strukturę produkcji),

• efektywną alokację przestrzenną produkcji rolniczej.

Podaż może także zwiększyć się w wyniku:

- rosnącego areału upraw i intensyfikacji produkcji rolnej w krajach Ameryki Południowej i Oceanii (kosztem jednak środowiska)

- oraz technologii odsalania wody w krajach Bliskiego Wschodu.

Globalny problem żywnościowy: popyt

• Wzrost liczby ludności w krajach rozwijających się, w których poziom wyżywienia jest niski, o wysokiej elastyczności dochodowej, przy zmianach w strukturze konsumpcji na rzecz produktów zwierzęcych, dla których wytworzenia trzeba więcej kalorii pierwotnych (efekt mnożnikowy).

• Rosnące potrzeby na produkty rolnicze ze strony sektora paliwowo-energetycznego i wielu przemysłów pozażywnościowych (nawrót do wyrobów naturalnych).

Trzeba zwłaszcza zwrócić uwagę na ludne kraje rozwijające się, jak Chiny, Indie, kraje Bliskiego Wschodu, niektóre kraje Afryki, w których produkcja żywności przestała nadążać za popytem.

Wzrost liczby ludności świata oraz wzrost spożycia na mieszkańca, przy rosnącym spożyciu białka zwierzęcego (obecnie spożycie mięsa przekracza 250 mln ton) stwarza ogromne zapotrzebowanie na zboża przeznaczane na chleb oraz na paszę dla zwierząt (a także ryb w akwakulturze). Produkcja zbóż potrzebuje wody.

Do produkcji 1 t zbóż potrzeba 1000 t wody (na wytworzenie 1 kg ryżu potrzeba 4 500 litrów wody). Tymczasem tej wody brakuje, w tym tak wielkim producentom zbóż jak Chiny i Indie oraz USA.

Problem globalny: lasy

Na początku XX wieku powierzchnia lasów wynosiła około 5 mld ha, obecnie jest to 3,8 mld ha, tj. około 30% powierzchni lądów, z czego prawie połowa przypada na lasy tropikalne i subtropikalne. Lasy naturalne stanowią 95% a plantacje leśne 5% (około 190 mln ha upraw drzew szybko rosnących). Ochronie podlega około 13% lasów (około 480 mln ha). Najwięcej lasów jest w Europie – ponad 1 mld ha (46% powierzchni), następnie w Ameryce Południowej ponad 800 mln ha (około 50%), Afryce 650 mln ha (22%), Ameryce Północnej i Środkowej około 550 mln ha (26%), Azji również około 550 mln ha (18%), a w Oceanii około 200 mln ha (23%).

Lasy pełnią wiele ważnych funkcji. Do najważniejszych należą:

1) funkcje ochronne: klimatotwórcza (hamowanie wiatrów, regulacja opadów, regulacja temperatury, regulowanie chemizmu atmosfery), glebochronna (zmniejszenie erozji wodnej i wietrznej, zapobieganie przesuszeniu), wodochronna (zmniejszanie parowania, regulowanie spływu powierzchniowego, przeciwdziałanie biologicznemu i chemicznemu zanieczyszczeniu wód), biocenotyczna (dostarczanie siedliska dla 75% gatunków roślin i zwierząt zwierzyny leśnej, gniazdowania i żerowania ptactwa i owadów), sanitarno-higieniczną (zatrzymywanie zanieczyszczeń pyłowych i gazowych), techniczną (ochrona gleby, umacnianie skarp);

2) funkcje produkcyjne (drewno, surowce farmaceutyczne, płody runa leśnego),

3) funkcje rekreacyjne;

4) funkcje społeczno-kulturowe.

Problem globalny: różnorodność biologiczna

• Według IUCN w ciągu ostatnich 500 lat wymarło na świecie 816 gatunków, w tym 87 ssaków, 131 ptaków, 22 gadów, 303 mięczaków oraz 90 gatunków roślin. Wyginięciem zagrożone jest 1/8 z prawie 10 tys. gatunków ptaków, ¼ z 4,8 tys. gatunków ssaków oraz prawie 1/3 z 25 tys. gatunków ryb. Prowadzi to do nieodwracalnego zubożenia gatunków na naszym Globie. Główną przyczynę zmniejszania bioróżnorodności stanowi niewątpliwie działalność ludzka, która przyczyniła się do niszczenia siedlisk (biotopów) oraz degradacji innych warunków. Dotyczy to wycinania lasów, zwłaszcza tropikalnych, zamiany użytków zielonych na grunty orne, intensywnego rolnictwa, urbanizacji, rozwoju sieci drogowej itd.

• Bioróżnorodność a żywność: zasoby genetyczne roślin przydatne dla rolnictwa i żywności wynoszą około 30 tys. (na ogólną liczbę rozpoznanych tzw. wyższych roślin wynoszącą 300 000 – 500 000). Spośród tych gatunków przedmiotem uprawy lub zbieractwa na potrzeby wyżywienia w różnych okresach było około 7 000, jednak obecnie tylko 30 gatunków zapewnia 90% kalorii w skali świata, z czego przypada na: ryż 26%, pszenicę 23%, cukier 9%, kukurydzę 7%, proso i sorgo 4%, olej sojowy 3%, słodkie ziemniaki 2%, inne oleje roślinne 6%, pozostałe 18%.

Problem globalny: degradacja atmosfery – zmiany klimatyczne

• Atmosfera, jako przestrzeń atmosferyczna, obejmuje:

1) troposferę rozciągającą się od powierzchni ziemi w górę do 8 km nad biegunami i 16 km nad równikiem (w warstwie tej nagromadzona jest prawie cała para wodna),

2) stratosferę sięgającą do wysokości 80 km (jest to warstwa izotermiczna o temp. –560C, w stratosferze występuje krążenie pyłów),

3) jonosferę sięgającą do wysokości ok. 600 km (składa się z cząsteczek tlenu i azotu, które pod wpływem promieniowania słońca uległy jonizacji).

• Wyżej, poza atmosferą, jest egzosfera – przestrzeń planetarna.

• Wzrost temperatury spowoduje podniesienie się poziomu mórz o 1,4-2,2 m na skutek topnienia lodowców (Antarktydy, Arktyki, lodowców górskich) oraz nasilenie zjawisk ekstremalnych (susze, powodzie, tajfuny), a także ocieplenie wód, pustynnienie, degradację siedlisk niektórych ryb, roślin i zwierząt a nawet ustanie Golfsztromu.

• Bezpośrednią przyczyną zmian klimatycznych jest nagromadzenie w atmosferze tzw. gazów cieplarnianych na skutek działalności człowieka. Rzecz idzie o emisję CO2, SO2 i innych gazów oraz pyłów powstających głównie w wyniku spalania paliw kopalnych na cele energetyczne, która przekracza zdolności absorpcyjne ekosystemu globalnego. Do najważniejszych spośród około 30 gazów cieplarnianych należą: dwutlenek węgla (sprawca 63% zakłóceń w wymianie ciepła między Ziemią i jej otoczeniem), metan, tlenki azotu (powstają podczas spalania drewna, paliw kopalnych, stosowania nawozów azotowych) oraz freony.

Problem globalny: dziura ozonowa

• Specyficzny problem globalny stanowi zanik warstwy ozonu (powstawanie tzw. dziury ozonowej) w górnej atmosferze - na wysokości kilkunastu kilometrów - co powoduje zakłócenia w wymianie promieniowania pomiędzy Kosmosem a Ziemią. Warstwa ozonu chroni Ziemię przed przenikaniem bardzo szkodliwych fal światła słonecznego – promieni ultrafioletowych (UV-B), o takiej częstotliwości, która zdolna jest zniszczyć cząsteczki organiczne, z których składają się organizmy żywe. Pochłania ona znaczną część promieniowania ultrafioletowego, co umożliwia rozwój roślin, zwierząt i ludzi. Zmniejszenie tej warstwy (zwanej również powłoką ozonową) prowadzi do wzrostu promieniowania ultrafioletowego, a w ślad za tym nasilenia zachorowań na raka skóry, ślepoty zwierząt, zmniejszenia wzrostu roślin zielonych i zniszczenia łańcuchów pokarmowych w oceanach.

• Główną przyczyną niszczenia warstwy ozonowej jest emisja gazów typu freonu (związki węgla, chloru i fluoru), które są bardzo trwałe i mogą przebywać w atmosferze do kilkudziesięciu lat. Gazy te stopniowo migrują do stratosfery, gdzie pod wpływem promieniowania słonecznego rozpadają się na atomy i uwalniają chlor, który niszczy warstwę ozonową (powodują rozkład cząsteczek ozonu).

• Podjęte działania doprowadziły do ponad dziesięciokrotnego zmniejszenia zużycia substancji zubażających warstwę ozonową, lecz mimo to nadal postępuje degradacja tej warstwy, przy obserwowanym od 1994 r. zmniejszaniu zawartości chlorofluorowęglowodorów w troposferze, które są uznawane za głównego sprawcę degradacji ozonu w stratosferze. Dopiero w 2006 r. stwierdzono zahamowanie powiększania się dziury ozonowej.

Problem globalny: wyczerpywanie się zasobów naturalnych

• Zasoby kopalin (zasoby nieodnawialne)

• Nadmierne korzystanie z zasobów odnawialnych wyczerpywanych.

• W tym pierwszym przypadku chodzi głównie o kopaliny wykorzystywane na cele energetyczne. Zasoby geologiczne akumulowane w ciągu epok geologicznych zostały omalże zużyte w ciągu zaledwie kilkudziesięciu lat.

Świat wobec problemów globalnych

• Raport sekretarza generalnego ONZ U Thanta pt. „Człowiek i jego środowisko”, ogłoszony 26 maja 1969 r., który powstał z inicjatywy XXIII sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ (1968 r.).

• Klub Rzymski - nieformalna organizacja o charakterze stowarzyszenia międzynarodowego - założona w 1968 r. w Rzymie i zarejestrowana w 1973 r. w Genewie.

• Konferencja Sztokholmska (1972 r.)

• Szczytu Ziemi w Rio (1992).

• Konferencja w sprawie zrównoważonego rozwoju w Johannesburgu (2002 r.)

• Organizacje międzynarodowych o zasięgu światowym (globalnym) i regionalnym (kontynentalnym), zwłaszcza utworzona w 1972 r. Agenda ONZ - Program Ochrony Środowiska Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNEP – the United Nations Environment Programme), Komisja Trwałego Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNCSD), Program Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNDP), Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Zasobów Przyrody (ICUN), Globalny Program (Fundusz) na rzecz Środowiska (GEF), Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), inne organizacje o zasięgu globalnym i regionalnym (jak np. Bank Światowy, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, Europejski Bank Inwestycyjny). Należy tu dodać także liczne pozarządowe organizacje działające na rzecz rozwoju zrównoważonego, poczynając od Greenpeace (organizacja utworzona w 1971 r.) a kończąc na Światowej Radzie Biznesu dla Rozwoju Zrównoważonego (1991 r.).

Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro (1992 r.)

• Globalny Program Działań, powszechnie znany jako Agenda 21 (179 państw)

• Konwencja klimatyczna

Wybrane międzynarodowe konwencje i porozumienia ekologiczne

• Konwencja o różnorodności biologicznej (1992),

• Konwencja o ochronie gatunków europejskich dzikich zwierząt i roślin (1979),

• Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami (1973 – tzw. konwencja waszyngtońska),

• Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego (1971 – tzw. konwencja raimarska),

• Konwencja o zapobieganiu zanieczyszczenia morza olejami (1954), Konwencja o zapobieganiu zanieczyszczenia mórz przez zatopienie odpadów i innych substancji (1972),

• Konwencja o ocenach oddziaływania na środowisko (1991 – konwencja z Espoo), Konwencja w sprawie ochrony warstwy ozonowej (1985),

• Konwencja w sprawie zmian klimatu (1992; protokół z Kioto 1997),

• Konwencja o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach środowiska (1998 r. – konwencja z Aarhus).

Działania dla powstrzymania zagrożeń

• Utrwalanie świadomości planetarnej.

• Ustanowienie i ochrona globalnych dóbr publicznych.

• Tworzenie ogólnoświatowych instytucji.

• Sfera gospodarki

Koncepcja rozwoju zrównoważonego

• Istota rozwoju zrównoważonego: W koncepcji tej - mówiąc najbardziej lapidarnie – chodzi o taki rozwój, który pozostawia środowisko przyszłym pokoleniom w stanie nie gorszym aniżeli go zastało dane pokolenie.

• Rozwój zrównoważony zakłada zatem harmonię pomnażania dóbr z wydolnością ekosystemów tak, by te ostatnie nie traciły zdolności do odnowy. A to wymaga przestrzegania w rozwoju co najmniej czterech zasad strategicznych:

(1) stopa użytkowania zasobów odnawialnych nie powinna być większa od stopy ich odnowy;

(2) zużycie zasobów nieodnawialnych nie powinno przekraczać poziomu jaki wynika z możliwości ich substytucji przez zasoby odnawialne oraz zwiększonej produktywności zasobów odnawialnych i nieodnawialnych;

(3) zanieczyszczenia wnoszone do środowiska nie powinny przekraczać potencjału absorpcyjnego środowiska (pojemności środowiska);

(4) należy zachować zgodność w czasie wnoszonych substancji do środowiska z naturalnymi procesami w środowisku.

• Koncepcja rozwoju zrównoważonego bazuje na filozofii humanizmu ekologicznego odrzucającej ideę podporządkowania przyrody potrzebom człowieka a nakazującej dbanie o nią oraz wykorzystywanie wiedzy, jako łącznika między nami a twórczymi siłami ewolucji, co pomoże utrzymać duchową i fizyczną równowagę. Oznacza to odrzucenie filozofii antropocentryzmu, która silnie wspierała sposób rozwoju gospodarczego, a może właściwiej byłoby powiedzieć wzrostu gospodarczego, lansowany w kapitalizmie.

Zastrzeżenia wobec PKB (PNB) jako miernika dobrobytu (rozwoju/wzrostu)

• PKB informuje jedynie o rozmiarach podaży dóbr i usług w danym roku, a nie wyraża rzeczywistych warunków życia,

• PKB obejmuje również dochody wynikające z niewłaściwego gospodarowania zasobami środowiska,

• wydatki na ochronę środowiska powiększają PKB, a przecież w istocie pomniejszają dobrobyt społeczny,

• PKB nie uwzględnia takich elementów jak warunki pracy, stosunki międzyludzkie, poczucie osobistego bezpieczeństwa, zabezpieczenia socjalne itd.,

• PKB nie uwzględnia tej części produkcji, która nie przechodzi przez rynek, jak np. prace w gospodarstwach domowych, czasu wolnego,

• Dojazdy do pracy środkami transportu powiększają wartość produktu (chociaż nie stanowią korzyści a uciążliwość),

• W rachunkach SNA nie uwzględnia się rzeczywistych proporcji podziału dóbr i usług, co powoduje rozerwanie związku pomiędzy wielkością PKB a poziomem dobrobytu.

Ekokapitalizm

Jest to nowy kierunek myślenia o działalności gospodarczej, kierujący się zasadami:

• Staraj się, aby ceny mówiły prawdę ekologiczną.

• Rób najpierw to, co najbardziej opłacalne.

• Inwestuj w oszczędzanie zasobów, gdyż jest to tańsze niż ich eksploatacja.

• Twórz rynki dla zaoszczędzonych zasobów.

• Dbaj o uczciwą konkurencję.

• Wynagradzaj tylko pożądane zachowania, a nie ich przeciwieństwa.

• Opodatkuj to, co mniej pożądane, a nie to, co pożądane.

• Przyspieszaj wycofywanie nieefektywnych urządzeń.

Strategia rozwoju zrównoważonego

Nowa gospodarka:

(1) taka przebudowa stosunków społecznych, która by umożliwiła oddzielenie (decoupling) tempa wzrostu gospodarczego od tempa zużywania ograniczonych zasobów naturalnych oraz degradacji środowiska przyrodniczego;

(2) internalizacja wszystkich efektów zewnętrznych przez mechanizm rynkowy lub instrumenty polityczne.

• Energetyka.

• Gospodarka materiałowa: odmaterializowanie, recykling.

• Transport.

• Zagospodarowanie przestrzeni.

• Konsumpcja.

Środowisko

• Środowisko obejmuje następujące elementy:

(1) biosferę,

(2) przyrodę (rozumianą jako ogół gatunków roślinnych i zwierzęcych),

(3) kopaliny,

(4) kultury rolne, wodne i leśne (podstawowe źródło zaspokajania potrzeb w zakresie wyżywienia),

(5) warunki materialne życia człowieka.

• Biosfera, zwana także ekosferą – jest to warstwa powłoki ziemskiej składająca się z litosfery, hydrosfery oraz atmosfery, która stanowi siedlisko organizmów żywych (tylko w niej może istnieć życie). Biosfera zatem obejmuje: troposferę, czyli dolną część atmosfery ziemskiej (do wysokości 10-15 km), hydrosferę, czyli wszystkie wody oraz litosferę, czyli powierzchniową warstwę skorupy ziemskiej (do 1 km), łącznie z glebą (do 3 m).

• Termin ekosystem rozumiany jest jako biocenoza w połączeniu z biotopem. Biocenoza jest to ożywiona część ekosystemu czyli wszystkie organizmy żywe, wzajemnie powiązane zależnościami biologicznymi i żyjące w określonym biotopie. Czynniki biotyczne to rośliny, zwierzęta, człowiek. Oddziałują wzajemnie na siebie a także na środowisko fizyczne poprzez to, że wprowadzają do środowiska nowe związki i źródła energii (obieg materii, procesy gnilne, zarastanie wód, pustynnienie itd.). Organizmy mają różną tolerancję w odniesieniu do poszczególnych czynników abiotycznych i biotycznych. Pod tym pojęciem rozumie się zdolność organizmów do przystosowania się do zmian tych czynników. Tolerancję organizmu na dany czynnik opisuje prawo minimum Liebiga oraz prawo tolerancji Shelforda.

Prawo minimum Liebiga mówi, że o wzroście danego organizmu decyduje ten czynnik, którego jest najmniej w stosunku do zapotrzebowania.

Natomiast prawo tolerancji Shelforda mówi, że organizm może żyć, gdy ilości danego czynnika mieszczą się w pewnym przedziale (minimum i maksimum). Wyróżnia się biocenozę naturalną (np. morza, rzeki, torfowiska, jeziora, lasu) oraz biocenozę sztuczną (np. stawu hodowlanego, pola uprawowego).

• Biotop jest to nieożywiona część ekosystemu, stanowiąca siedlisko biocenozy. Leksykon biologiczny określa biotop, jako „region jednolity pod względem warunków środowiska oraz populacji zwierząt i roślin, dla których stanowi on siedlisko” (np. brzeg morza, jaskinia, staw, las świerkowy).

• Biotop obejmuje wszystkie uwarunkowania fizyczne i chemiczne w jakich funkcjonuje ekosystem. Biotop kształtują czynniki edaficzne (związane z podłożem - glebą, na jakiej tworzy się ekosystem) oraz klimatyczne (temperatura powietrza, opady, wilgotność, nasłonecznienie, przewietrzanie). Abiotycznymi czynnikami środowiska są: temperatura, światło, woda, powietrze, wiatr, ciśnienie i inne. Każdy z czynników abiotycznych stwarza warunki lub ograniczenia dla żywych organizmów. Większość organizmów żyje w temperaturze 0-50oC (przy 50^oC zachodzi proces denaturacji białka), ale wiele organizmów żyje w temperaturach wyższych (skorupiaki, rośliny), podobnie jak wiele innych gatunków żyje w skrajnie niskich temperaturach (zwierzęta polarne, bakterie, sinice, porosty, mszaki).

• Występowanie organizmów w danym środowisku (biotopie) wymaga współdziałania czynników abiotycznych środowiska, tj. nieożywionych elementów środowiska oraz czynników biotycznych środowiska, tj. żywych składników. Każdy organizm żywy uzyskuje trwałe podstawy swego bytu dopiero wtedy, gdy wchodzi w skład jakiegoś ekosystemu. Tworzy on bowiem siedlisko (habitat) jego życia czyli miejsce, w którym żyje populacja danego gatunku.

• Każdy habitat ma określoną pojemność ekologiczną, na którą składa się przestrzeń, kryjówki i pokarm. Każda populacja zajmuje tę samą przestrzeń, która zapewnia jej niezbędne warunki życiowe oraz funkcje, jakie spełnia w ekosystemie, tj. niszę ekologiczną. Każda populacja spełnia określone funkcje w biocenozie, w której występuje. Może się ona rozwijać tylko w granicach zakreślonych przez pojemność ekologiczną siedliska. Podstawowe siedliska to siedliska lądowe i wodne. Wśród tych pierwszych szczególne miejsce zajmują siedliska leśne.

Łańcuch troficzny (pokarmowy)

• W łańcuchu tym uczestniczą trzy elementy strukturalne biocenozy: producenci, konsumenci i reducenci. Producenci – to organizmy samożywne (autotroficzne), które są zdolne do wytwarzania materii organicznej w procesie fotosyntezy lub chemosyntezy (rośliny, niektóre bakterie). Konsumenci – to organizmy cudzożywne (heterotroficzne), obejmujące zwierzęta roślinożerne (fitofagi), zwierzęta mięsożerne (zoofagi), zwierzęta odżywiające się martwą materią organiczną (saprofagi) i pasożyty. Reducenci (destruenci) - jest to grupa organizmów heterotroficznych (głównie bakterii i grzybów saprofitycznych), które rozkładając i redukując substancje organiczne pochodzenia roślinnego i zwierzęcego powodują ich mineralizację, czyli przekształcanie w proste związki nieorganiczne, niezbędne dla wzrostu roślin.

• Podstawowym procesem przebiegającym w każdym ekosystemie jest metabolizm, czyli przemiana materii. Podstawowymi procesami tworzenia materii organicznej są: fotosynteza – wykorzystująca bezpośrednio energię słoneczną, oraz chemosynteza – wykorzystująca energię pochodzącą z rozkładu już gotowych związków chemicznych. Podstawowym procesem rozkładu materii organicznej jest utlenianie (oddychanie, spalanie). Prawo przemiany materii funkcjonuje dzięki stałemu dopływowi energii z zewnątrz ekosystemu – energii słonecznej. Przemianie materii towarzyszy więc przepływ energii poprzez składniki ekosystemu. Elektromagnetyczna energia słoneczna w procesie fotosyntezy oraz w późniejszych procesach fizjologicznych zwierząt jest zamieniana na różne postacie energii chemicznej oraz energię kinetyczną (ruchu zwierząt) i w końcu na energię cieplną, która uchodzi z ekosystemu.

Produktywność, pojemność i potencjał środowiska

• Produktywność ekosystemu jest to „ilość materii organicznej wytwarzanej (syntetyzowanej) na danym obszarze w jednostce czasu lub intensywność magazynowania energii w związkach organicznych”. Rozwijając – jest to przyrost biomasy w wyniku procesów syntezy związków organicznych i wiązania przez nie energii (procesu fotosyntezy). Produktywność ekosystemów znacząco się różni. Najbardziej produktywne ekosystemy to m.in. plantacje trzciny cukrowej, rafy koralowe, las tropikalny, natomiast najmniej produktywne to m.in. pustynie, tundra, wody oceanu otwartego, szelfy kontynentalne.

• Pojemność ekosystemu – jest to jego zdolność do ponoszenia antropogenicznych obciążeń. Wyznacza ona granicę dla danego rodzaju ingerencji gospodarczej w środowisko bez ujemnych skutków dla tego środowiska (ekosystemu). Jeżeli ingerencja ta nie przekracza pojemności ekosystemu, to następuje jego samoregeneracja. Natomiast jej przekroczenie powoduje degradację ekosystemu aż do katastrofy ekologicznej. W takiej sytuacji ekosystem ewoluuje do coraz prostszych form o niższej produktywności.

• Potencjał ekosystemu (środowiska) – jest to zapas zasobów naturalnych i walorów środowiska (na danym terenie), przy zachowaniu odporności ekosystemu na obciążenia, które powstają przy eksploatacji środowiska, tj. zasobów i walorów.

• Homeostaza ekosystemu – jest to naturalna, wewnętrzna zdolność ekosystemu do zachowania stanu równowagi. Oddziaływania zewnętrzne (tzw. zaburzenia) antropogeniczne i inne (np. żywiołowe) prowadzą do naruszenia równowagi ekosystemu. Jeżeli nie przekroczą one progów krytycznych, to mechanizm homeostazy biocenotycznej ekosystemu doprowadzi do przywrócenia równowago, natomiast jeżeli te progi zostaną przekroczone to nastąpi zniszczenie ekosystemu.

• Przestrzeń ekologiczna – ogół zasobów i walorów środowiska (całkowita ilość energii, nieodnawialnych zasobów, ziemi, wód, drewna i innych zasobów), które można wykorzystać do życia danej populacji (zob. siedlisko), nie powodując przy tym strat ekologicznych, nie naruszając praw przyszłych pokoleń oraz nie umniejszając równych praw do korzystania z zasobów i jakości życia innym

• Cykle biogeochemiczne – są to zamknięte obiegi pierwiastków chemicznych w przyrodzie, które stanowią o funkcjonowaniu ekosystemów. Do najbardziej podstawowych należy obieg wody, węgla i azotu.

Główne biomy świata

1) tundra - obszar bezleśny, ciągnący się pasmem wzdłuż bieguna północnego o przeciętej niskiej temperaturze (zimą nawet do –60^oC, latem do +15^oC), z pokrywą śnieżną do 9 miesięcy, z wieczną zmarzliną; rośliny: porosty, mchy, trawy, turzyce, żurawiny, wrzosy, ale także brzoza karłowata, wierzba polarna; zwierzęta: leming, pardwa, renifer, gronostaj, sowa śnieżna, lis polarny, niedźwiedź polarny;

2) tajga - obszar roślinności borealnej (lasów iglastych) na półkuli północnej poniżej tundry, z krótkim i ciepłym latem oraz długą i mroźną zimą, roczną sumą opadów 400-600 mm; dominują lasy szpilkowe (największe na Ziemi skupiska leśne) o ubogim składzie gatunkowym (świerki, jodły, sosny, modrzewie, brzozy, jarzębiny, wierzby); warstwa runa leśnego i podszytu jest słabo rozwinięta. W faunie tajgi dominują gronostaje, kuny, sobole, rosomaki, borsuki, lisy, wilki, niedźwiedzie, łosie, zające oraz ptaki: cietrzewie, głuszce, jarząbki, czyżyki, sowy;

3) lasy liściaste klimatu umiarkowanego - obszary o umiarkowanym klimacie, z dużymi i równomiernie rozłożonymi opadami (750-1500 mm w roku), z dużą ilością gatunków drzew liściastych (klon, buk, dąb, grab, wiąz, jesion, olcha) oraz iglastych (sosna, świerk, jodła, modrzew, cis), z dobrze rozwiniętym runem i podszytem, z licznymi gatunkami zwierząt (zające, dziki, jelenie, żubry, sarny, łosie, lisy, wilki, niedźwiedzie, borsuki, licznym ptactwem);

4) step - obszary na średnich szerokościach geograficznych, z niedostatkiem wody (250-450 mm rocznie), z suchym i gorącym latem a zimą śnieżną i mroźną; duże wahania dobowe temperatury; słabe warunki dla wzrostu drzew; powierzchnia pokryta trawą (turzyce, kostrzewy, wiechlina, perz, piołun, mięta, tymianek, ostnice, szałwia); zwierzęta m.in. bizon, antylopa, susły, chomiki, pieski preriowe, wilki, lisy stepowe, rysie, płazy oraz ptaki (sępy, orły, przepiórki, kuropatwy);

5) sawanna - obszar równin i okolic pod- i międzyzwrotnikowych, porośniętych bujną roślinnością trawiastą oraz kępami drzew (brak wody ilość opadów 200-500 mm rocznie- krótka pora deszczowa i długa pora sucha); przeważają trawy, z drzew najważniejsze są baobaby, akacje, palmy; zwierzęta – m.in. antylopy, zebry, gazele, bawoły, nosorożce, lwy, lamparty, hieny, szakale, skorpiony, termity, skorpiony, szarańczaki, strusie, sekretarze sępy;

6) pustynie i półpustynie - obszary na terenach skrajnie suchych o opadach do kilkudziesięciu mm rocznie, klimat bardzo gorący (duże różnice między dniem i nocą), rośliny: wilczomlecz, agawy, kaktus, opuncja; zwierząt mało: szarańczaki, chrząszcze, pajęczaki, węże, myszoskoczki, lis pustynny; w okresie największej suszy niektóre zwierzęta wchodzą w stan anabiozy. Pod pojęciem anabiozy rozumie się stan maksymalnego zahamowania metabolizmu w organizmie roślinnym bądź zwierzęcym wywołany niekorzystnymi warunkami środowiska, który odwraca się, gdy warunki środowiska poprawią się;

7) tropikalny las deszczowy - obszary o gorącym klimacie (temperatura utrzymuje się na poziomie 25-28^oC przez cały rok), dużych opadach (2000-4000 mm rocznie) z bujną roślinnością oraz bogatą fauną; wielki przyrost biomasy.

Funkcje ekosystemów

• Funkcja siedliskowa - tworzy habitaty dla roślin i zwierząt (tj. siedliska/miejsca, w których określone gatunki i populacje roślin i zwierząt żyją i rozmnażają się w warunkach naturalnych);

• Funkcja regulacyjna - podtrzymuje ekosystemy i wspiera procesy życiowe dostarczając istotnych składników dla życia. Chodzi o usługi w zakresie procesów glebotwórczych, fotosyntezy, obiegu składników odżywczych, obiegu wody i oczyszczania wody, czystości powietrza, klimatu, erozji, utylizacji odpadów, chorób, zapylania, zjawisk żywiołowych i inne;

• Funkcja produkcyjna - dostarcza surowców, energii i usług, wykorzystywanych w procesach produkcyjnych i konsumpcji (surowce, energia, czyste powietrze, woda do picia, możliwość rekreacji na naturalnych obszarach). Dobra środowiskowe obejmują produkty żywnościowe (roślinne, zwierzęce i z mikrobów), produkty włókiennicze (leśne, juta, bawełna, len, konopie, jedwab, wełna), opał (drewno, łajno), surowce genetyczne, biochemikalia, naturalne lekarstwa i farmaceutyki, surowce zdobnicze (skóra, muszle, przyprawy do żywności), słodką wodę;

• Funkcja absorpcyjna - pochłania uboczne skutki i produkty działalności człowieka (inaczej mówiąc odbiera zanieczyszczenia powstające podczas działalności człowieka);

• Funkcja informacyjna – dostarczanie usług kulturalnych, wzbogacających duchowo ludzi, pobudzających do refleksji, wypoczynku i odczuć estetycznych, dostarczających inspiracji dla twórczości artystycznej, sprzyjających więziom społecznym, zachowaniu dziedzictwa kulturowego, turystyce ekologicznej itd.

Zasoby naturalne

• Podział zasobów według kryterium trwałości na:

(1) niewyczerpywalne (np. przestrzeń geograficzna, energia słoneczna, energia wiatrowa, energia fal i pływów morskich),

(2) wyczerpywalne

(a) odnawialne (np. populacja ryb, lasy, produkty rolnictwa, zasoby genetyczne, gleba, wody przepływowe),

(b) nieodnawialne (kopaliny i inne bogactwa mineralne, powierzchnia użytkowa).

Substytucja

• Stała stopa substytucji (s) jest stosunkiem przyrostu nakładu jednego czynnika (∆X1) do ubytku drugiego czynnika (∆X2) potrzebnych do wytworzenia danej wielkości produktu, czyli s = ∆X1/∆X2.

• Stopa substytucji pokazuje zatem, jaką oszczędność nakładu jednego czynnika daje zwiększenie nakładu drugiego czynnika o pewną wielkość (jednostkę).

• Przeciętna stopa substytucji ma miejsce wówczas, gdy odnosimy się nakład jednego czynnika produkcji potrzebny do zastąpienia pewnego nakładu drugiego czynnika produkcji, tj.

s = ∆X1/∆X2

i nakład ten nie zmienia się wraz ze zmianą x2.

• Krańcowa stopa substytucji określa warunki substytucji w danym punkcie izokwanty określonym przez współrzędne X1 i X2. Stopę tę można określić, jeżeli znane jest równanie izokwanty. Na przykład, jeżeli Y = f(X1,X2), to krańcowa stopa substytucji czynnika x1 przez czynnik x2 wyniesie:

sx1/x2 = ∂f/∂X1: ∂f/∂X2

• Techniczna stopa substytucji ma miejsce wówczas, gdy nakład czynników produkcji wyrażony jest w jednostkach naturalnych.

• Ekonomiczna stopa substytucji ma miejsce wówczas, gdy nakład czynników produkcji wyrażony jest w jednostkach pieniężnych. Na przykład, jeżeli X1 i X2 - nakład wyrażony w jednostkach naturalnych a p1 i p2 – ceny jednostkowe odpowiednio tych nakładów, tj. gdy

Y = f(p1X1,p2X2)

to zastępowanie czynnika x1 przez czynnik x2 jest ekonomicznie uzasadnione (opłacalne) tak długo jak s < 1, tj. p1X1 < p2X2 , czyli do momentu gdy

sx1/x2 = - p2/p1.

Zasoby – surowce

Ekonomia (neo)klasyczna vs. ekonomia ekologiczna

• doskonałość rynku

• koncepcja homo oeconomicus

• kryterium efektywności

• ograniczoność ekosystemu

• efekty zewnętrzne

• systemu wartości

• metodologia badań

Założenie o rynku doskonałym

Warunki konkurencji doskonałej:

1) na tyle dużą liczbę sprzedających i kupujących na rynku danego towaru, iż żaden z nich nie ma wpływu na cenę rynkową;

2) jednorodność produktu (towaru) oferowanego przez sprzedających;

3) doskonałą informację rynkową dla wszystkich uczestników rynku;

4) brak interwencji czynnika politycznego na rynku (zupełna autonomiczność rynku);

5) brak kosztów transakcyjnych operacji rynkowych;

6) brak barier wejścia na rynek i wyjścia z rynku.

Koncepcja homo oeconomicus

• W myśl tej koncepcji człowiek jest jednostką ekonomiczną dążącą do maksymalizacji jedynie swojej użyteczności (jeśli występuje jako konsument) lub swojej korzyści a nawet zysku (jeśli występuje jako producent). Kluczowe dla niej jest założenie o kierowaniu się wyłącznie kryterium mikroekonomicznym, według którego następuje maksymalizacja użyteczności (korzyści) prywatnej – mikroekonomicznej, oraz założenie, iż maksymalizacja korzyści (użyteczności) przez poszczególnych uczestników rynku (producentów sprzedających dobra i konsumentów nabywających dobra) automatycznie prowadzi do równowagi ogólnej zapewniającej maksimum dobrobytu (w sensie optimum Pareto) implicite korzyści całego społeczeństwa. Tymczasem nawet jeśli wszystkie decyzje mikroekonomiczne są racjonalne, to nie musi to prowadzić do racjonalności makroekonomicznej (społecznej) – i z reguły nie prowadzi. Wynika to wprost z odrzucenia holizmu – synergii i występowania błędu złożenia.

• Ludzie nie kierują się wyłącznie pobudkami egoistycznymi, lecz dokonują wyborów w kontekście różnych układów społecznych. Krytyce poddaje się jedno z podstawowych założeń tej koncepcji o pełnej substytucji między poszczególnymi dobrami w zaspokajaniu potrzeb. Nawet najbardziej ekonomiczne zachowania jednostek niekoniecznie prowadzą do optimum społecznego, co oznacza, że ma miejsce istotna rozbieżność pomiędzy optimum mikroekonomicznym i optimum społecznym. Trzeba też brać pod uwagę ograniczenia mentalne i informacyjne jednostek.

• Współcześnie krytyka koncepcji homo oeconomicus jest prowadzona także w kontekście środowiska. Otóż uważa się, iż jest ona sprzeczna z zasadą zrównoważonego rozwoju (trwałości), ponieważ sankcjonuje wszelką konsumpcję (także nadmierną) bez uwzględnienia interesów przyszłych pokoleń

Kryterium efektywności

• Według tego kryterium ustala się optimum skali (wielkości) produkcji dla podmiotu gospodarczego, które jest osiągane wtedy, gdy krańcowe korzyści zrównają się z krańcowymi kosztami.

• Problem natomiast w tym, iż to kryterium mikroekonomiczne uwzględnia jedynie wartościowanie ekonomiczne dóbr będących przedmiotem obrotu rynkowego (pieniądz jako jedyna wartość), natomiast pomijane są efekty zewnętrzne. Z tej przyczyny jest ono coraz częściej kwestionowane jako podstawa polityki alokacyjnej na rzecz kryteriów racjonalności społecznej. Ta ostatnia uznaje a priori, że nie może być zaakceptowana taka działalność jednostki, która wprawdzie maksymalizuje jej zyski, ale jednocześnie zmniejsza dobrobyt całego społeczeństwa, gdyż powoduje utratę części szczególnie ważnych zasobów (dóbr publicznych), lub też koszty z tym związane przenosi na całe społeczeństwo

Miara wzrostu gospodarczego

• Ekonomia klasyczna traktuje wzrost gospodarczy, mierzony PKB, jako bezdyskusyjne panaceum omalże na wszystkie problemy rozwoju cywilizacyjnego. Ekonomia ekologiczna wskazuje na niewłaściwe rozumienie i traktowanie PKB (GDP) przez ekonomię głównego nurtu. Trudno byłoby oczywiście negować związek pomiędzy PKB i dobrobytem, jednak po przekroczeniu pewnego progu (minimum) PKB związek ten wyraźnie słabnie – także dlatego, że PKB obejmuje składowe nie zwiększające de facto dobrobytu (na przykład wydatki na leczenie chorób powodowanych przez degradację środowiska). Z drugiej zaś strony PKB nie obejmuje tworzonych wartości (dóbr i usług) w gospodarstwach domowych czy dóbr publicznych.

• Wzrost ekonomiczny stanowi główny cel większości krajów; jest uznawany za świętą ikonę dobra najwyższego (summum bonum), statystycznie wygrawerowane oblicze boga Mammona. Wzrost gospodarczy ma dwa znaczenia: (1) znaczenie ilościowe ekspansji gospodarki, tj. produkcji i konsumpcji (fizyczny wolumen produkcji); (2) wszelkie zmiany w gospodarce, które cechuje dodatkowa korzyść większa niż dodatkowy koszt, przy czym kategorie te nie mają postaci fizycznej, lecz odnoszą się do psychicznego doświadczenia zmian w jakości życia (dobrobycie). Trzeba zatem odróżniać wzrost ilościowy od wzrostu jakościowego.

• Ekonomia głównego nurtu w istocie dematerializuje PKB, liczy tylko wartość dodaną, pomija koszty zewnętrzne i zużycie kapitału naturalnego, traktując go jakby nie miał wartości. To prowadzi do nadeksploatacji tego kapitału.

• Koncepcja rozwoju zrównoważonego odrzuca założenie, iż korzyść ekonomiczna (pieniądz) wystarcza dla jakości życia, aczkolwiek wielu jeszcze tak sądzi. Dobrobyt (well-being) obejmuje – poza oczywiście dobrami materialnymi – także: zdrowie (czyste powietrze, dostęp do czystej wody), dobre stosunki społeczne, bezpieczeństwo (dostęp do zasobów naturalnych, bezpieczeństwo osobiste, ochrona przed zagrożeniami naturalnym i powodowanymi przez działalność ludzką), wolność wyboru działania.

Ograniczoność/skończoność ekosystemu

• Nie była brana pod uwagę przez teorię klasyczną, która przyjęła implicite założenie o nieograniczoności (niewyczerpywalności) zasobów naturalnych czyli nieograniczoności ekosystemu globalnego. I prawdę powiedziawszy w ówczesnych czasach, gdy teoria ekonomiczna epoki industrialnej powstawała – o tym trzeba pamiętać – w krajach najwyżej rozwiniętych, nie było takiej potrzeby, ponieważ kraje te praktycznie biorąc miały na swój użytek wszystkie zasoby świata.

• Na ogół przyjmuje się nieograniczoność zasobów w rozumieniu nieograniczonej substytucji zasobów bardziej rzadkich przez zasoby występujące w obfitości.

• Emisja zanieczyszczeń do środowiska, które ma określoną ergo ograniczoną pojemność do ich wchłonięcia i unieszkodliwienia.

• Ograniczoność środowiska ma inny wymiar w skali mikro – dla podmiotów gospodarujących oraz konsumentów – a inny w skali makro, w tym zwłaszcza w skali globalnej. W tym pierwszym wymiarze, ograniczoność nie jest absolutna, ponieważ dobra (usługi) środowiskowe są dostępne a problem sprowadza się do ceny danego dobra względnie substytutu. W tym drugim wymiarze, ograniczoność może mieć charakter absolutny, zaś problem sprowadza się do wyboru politycznego.

Efekty zewnętrzne

• Rynek nie uwzględnia ani wytwarzania ujemnych efektów zewnętrznych ani dóbr publicznych, jakie towarzyszą działalności gospodarczej. Kwestia efektów zewnętrznych zarówno ujemnych (kosztów zewnętrznych) jak i dodatnich (dóbr publicznych) ma tu kluczowe znaczenie. Ich pomijanie bowiem powoduje rozbieżność pomiędzy optymalnością mikroekonomiczną (prywatną) i optymalnością makroekonomiczną (społeczną) a także pomiędzy optymalnością w ujęciu statycznym (bieżącą) a optymalnością w ujęciu dynamicznym (długookresową).

• Bez ingerencji czynnika instytucjonalnego (polityki) rynek samoistnie wytwarza ujemne efekty zewnętrzne w nadmiarze, natomiast dodatnie w niedoborze do popytu społecznego. Ta ingerencja może polegać, jak już wyżej sygnalizowano, na wykorzystaniu koncepcji podatku Pigou lub teorematu (twierdzenia) Ronalda Coase’a a także metod prawno-administracyjnych. Przyjmuje się, że internalizacja efektów zewnętrznych za pomocą mechanizmu rynku jest tańsza (bardziej efektywna).

• Bliżej słabego zrównoważenia stoją ekonomiści hołdujący krzywej środowiskowej Kuznetsa, przyjmujący że rozwój gospodarczy stanowi warunek wstępny (precondition) ochrony środowiska, natomiast ekolodzy na ogół przyjmują, że ochrona środowiska stanowi warunek wstępny dla rozwoju gospodarczego. Mocne zrównoważenie zakłada włączenie państwa w działania dla okiełznania (ucywilizowania) rynku, eliminacji mankamentów rynku oraz wpływania na zachowania ludzi i przechodzenia z rozwoju ilościowego na jakościowy.

System wartości

• W paradygmacie klasycznym teorii ekonomicznej mamy do czynienia z nadmiernym antropocentryzmem (traktowanie środowiska naturalnego wyłącznie z punktu widzenia korzyści człowieka) oraz koncentrowaniem się na korzyściach ekonomicznych ustalanych na rynku (pieniądz jako jedyna wartość). Osiągnięcia gospodarcze w okresie industrializacji zrodziły przekonanie, że tylko postęp i ciągły wzrost gospodarczy zapewnią dobrobyt. Znalazło to wyraz w uznaniu tempa wzrostu gospodarczego za podstawowy cel społeczeństwa i założeniu, że „im więcej, tym lepiej”.

• Wartości to fundament, na którym powinna bazować wszelka działalność człowieka. Taki czy inny Dekalog musi obowiązywać, jeśli chce się zachować człowieczeństwo.

• Zasada sprawiedliwości: ekonomicznej wyróżnia się dwie podstawowe opcje w rozumieniu sprawiedliwości, a mianowicie: liberalną i społeczną (moralną, etyczną). Opcja pierwsza kieruje się zasadą, iż wkład pracy (kapitału) w tworzenie dóbr (wartości dodanej) wyznacza podział dochodów, a zatem w konsekwencji społeczne i ekonomiczne zróżnicowanie społeczeństwa. Opcja druga natomiast kieruje się zasadą pewnego oddzielenia tworzenia dóbr i ich użytkowania. Opcja ta wychodzi z założenia, że człowiek to nie tylko homo oeconomicus, lecz także cząstka społeczeństwa, w którym istnieje pewna hierarchia celów i kryteriów wartościowania. Istotę opcji etycznej można sprowadzić do stwierdzenia: "Nie tylko silni, lecz i słabi mają prawo do bytu"

• Dylemat A. Okuna „więcej równości, oznacza mniej efektywności”.

Metoda badawcza

• Metoda badawcza ekonomii klasycznej bazowała na paradygmacie redukcjonistycznym, natomiast ekonomia ekologiczna bazuje na paradygmacie holistycznym. Paradygmat redukcjonistyczny zakłada podzielność świata na stosunkowo odizolowane jednostki, które można badać jako samodzielne, a następnie łączyć dla otrzymania obrazu całości. Z całości wyodrębnia się elementy, które następnie poddaje się osobnemu badaniu, zakładając że nie ma między nimi oddziaływań lub że są one słabe lub liniowe, tak że dodając je otrzymuje się obraz całości. Takie zależności spotyka się w pewnych układach (systemach) fizycznych, ale nie w systemach żyjących (biologicznych) czy społecznych. Natomiast paradygmat holistyczny zakłada systemowe ujęcie świata jako całości – we wszystkich aspektach. Podejście systemowe bazuje na ogólnej teorii systemów.

Gospodarowanie zasobami wyczerpywalnymi (nieodnawialnymi).

• W warunkach konkurencji doskonałej cena zasobu wyczerpywalnego musi rosnąć co najmniej w takim tempie jak procent (stopa procentowa).

Przesunięcie krzywej popytu a cena

Opłata koncesyjna a wykorzystanie zasobu

Maksymalny trwały (zrównoważony) połów ryb

Oddziaływanie antropogeniczne a pojemność łowiska

Efektywne zrównoważone połowy

Pojęcie efektów zewnętrznych

• Ekologiczne efekty zewnętrzne występują wówczas, gdy decyzje gospodarcze podejmowane przez jeden lub więcej podmiotów gospodarczych oznaczają powstawanie takich zmian w środowiskowych warunkach gospodarowania, które bezpośrednio – negatywnie (niekorzyści) lub pozytywnie (korzyści) – oddziałują na możliwości produkcyjne lub konsumpcyjne innych podmiotów. Mówiąc ściślej, gdy decyzje te oznaczają bezpośrednie oddziaływanie na funkcję kosztów (względnie zysku) bądź użyteczności „odbiorców” efektów zewnętrznych.

• Efekty zewnętrzne można podzielić ze względu na ich wpływ na otocznie na:

• efekty ujemne – umniejszające korzyść (dobrobyt) innych,

• efekty dodatnie – zwiększające korzyść (dobrobyt) innych.

Akademickim przykładem efektu dodatniego jest piękno krajobrazu czy pięknie urządzony ogród sąsiada, natomiast efektu ujemnego zanieczyszczone jezioro, zaśmiecony las czy odór z fermy zwierzęcej sąsiada.

• efekty publiczne

• efekty prywatne

• podmiot, którego działanie jest źródłem efektu zewnętrznego, nie ma motywacji do uwzględnienia jego wpływu na innych przez co wytworzy za dużo ujemnego efektu zewnętrznego i za mało dodatniego efektu zewnętrznego. A zatem efekty zewnętrzne – pozytywne i negatywne – są potencjalnym źródłem ekonomicznej nieefektywności.

Problem skali

• Rynek nie uwzględniając kosztów zewnętrznych prowadzi do nadmiernej konsumpcji (zużycia) dobra aniżeli miało by to miejsce, gdyby uwzględnić te koszty.

Podaż i popyt przy występowaniu efektów zewnętrznych

Ekonomicznie optymalny poziom oczyszczania ścieków

Metodologia pomiaru wartości strat i korzyści ekologicznych

Trzy rodzaje korzyści (wartości) środowiska

• rzeczywista wartość użytkowa dla korzystających z zasobów środowiska, rozumiana jako faktyczna wartość dla rzeczywistych użytkowników środowiska (np. dla przedsiębiorców, rolników, rybaków, turystów);

• alternatywna wartość środowiska rozumiana jako gotowość do ponoszenia kosztów ochrony środowiska, z uwzględnieniem prawdopodobieństwa korzystania z jego zasobów przez innych użytkowników w przyszłości (wartość dla potencjalnych obecnych i przyszłych użytkowników środowiska);

• samoistna wartość (wartość pozaużytkowa) wynikająca z istnienia zasobów środowiska czyli inaczej mówiąc czerpania satysfakcji z samego tylko istnienia i dostępności dóbr środowiskowych (na przykład ochrona zagrożonych nieużytkowych gatunków zwierząt czy roślin).

• Suma tych trzech wartości składa się na ogólną wartość środowiska (total economic value).

Ideogram wyceny usług środowiskowych

Metody wyceny zasobów środowiskowych

• metody bezpośredniej wyceny – pomagają mierzyć wartość ekonomiczną środowiska:

  • metoda cen hedonicznych

  • metoda wyceny warunkowej

  • metoda kosztu podróży

• metody pośredniej wyceny – pośrednio mierzą wartość ekonomiczną środowiska:

  • metoda substytucyjna

  • metoda oddziaływanie – skutek

  • metoda kosztów utraconych korzyści

  • metoda kompensacyjna

  • metoda odtworzeniowa

• metoda prewencyjna

Procent składany

Z procentem składanym mamy do czynienia wówczas, gdy oprocentowaniu podlega nie tylko kapitał początkowy ale i odsetki od niego.

Niech Ko oznacza stan oszczędności na początku roku t1 i podlegającą oprocentowaniu składanemu przy rocznej stopie oprocentowania p. Ponieważ odsetki za każdy rok wynoszą p/100*Ki (i = 1,2,…,n), to w kolejnych latach oszczędności wyniosą:

K1 = Ko +p/100*Ko = Ko(1+p/100)

K2 = K1 +p/100*K1 = Ko(1+p/100)2

K3 = K2 +p/100*K2 = Ko(1+p/100)3

… … … … …

Kn = Kn-1 +p/100*Kn-1 = Ko(1+p/100)n

Co oznacza, że z kwoty złożonej w roku t1 otrzymujemy po n latach kwotę Kn. Kolejne lata Ko, K1, K2, …, Kn tworzą postęp geometryczny, bo każda następna kwota jest większa o p od poprzedniej. Iloraz tego postępu równa się: 1 + p/100.

Przykład:

Pytanie: Jeżeli dzisiaj wkładamy do banku kwotę K0 jako lokatę oprocentowaną w wysokości p, to jaką wartość nominalną otrzymamy po upływie n lat (tj. Kn)?

Kn = K0(1+p)n

Pytanie: Jakiej kwoty potrzebujemy dzisiaj, jeżeli chcemy mieć po upływie n lat kwotę Kn?

K0 = Kn[1/(1+p) n]

Objaśnienia:

1/(1+p) n – współczynnik dyskonta

P – stopa dyskonta

Kn - K0 - dyskonto.

Dyskonto - stopa dyskontowa - stanowi odwrotność stopy procentowej i określa malejącą wartość pieniądza w czasie.

Przykład:

Na początku roku nasze oszczędności wynoszą 250 zł. Jeżeli oprocentowanie jest stałe i wynosi 4% rocznie, to po 8 latach nasze oszczędności wyniosą:

K8 = 250(1 + 4/100)8 ≈ 342 zł.

Procent składany

Jeżeli chcemy, aby po n latach nasze oszczędności wyniosły Kn, to ustalenie wkładu początkowego oblicza się według wzoru:

Ko = Kn*[1/(1+p/100)n] = Kn*1/rn, gdzie rn = (1+p/100)n.

Przykład:

Jeżeli chcemy uzyskać po 10 latach kwotę oszczędności 50 000 zł, przy rocznej stopie oprocentowania 3%, to na początku należy złożyć depozyt w wysokości:

Ko = 50 000*1/1,0310 ≈ 50 000*0,74409 = 37 205 zł.

Przykład:

Jaką kwotę należy wpłacić do banku na procent składany przy rocznej stopie p%, aby praz m lat odbierać z końcem roku d zł?

Każdą wypłatę można taktować jako sumę uzyskana przez procentowanie w ciągu odpowiedniej liczby lat pewnej części wkładu początkowego. Podzielimy więc wkład początkowy Ko na m części: K1, K2, …, Km, przy czym Ko = K1 + K2 + … + Km.

Z kwoty K1 otrzymamy po roku kwotę d, zatem K1 = d*1/r (r = 1 + p/100);

K2 = d*1/r2; …; Km = d*1/rm.

A zatem wkład początkowy musi być równy:

Ko = d*(1/r + 1/r2 + … + 1/rm ) lub korzystając z wzoru na sumę postępu geometrycznego Ko = (100*d)/p * (1 – 1/ rm).

Przykład:

Czy opłacalna jest inwestycja wymagająca nakładu w wysokości I = 1 600 000 zł i przynosząca przez 5 lat d = 400 000 zł czystego dochodu rocznie, jeżeli stopa procentowa jest równa 10%?

Przy tej stopie procentowej wartość zdyskontowana czystego dochodu wynosi:

Ko = (100*400 000)/10 * (1 – 1/1,15) ≈ 4 000 000 (1 – 0,62092) ≈ 1 516 300 zł.

Ponieważ Ko < J, to podjęcie tej inwestycji nie jest opłacalne.

Wkłady okresowe:

Załóżmy, że każdego roku wpłacamy stałą kwotę K na ubezpieczenie (lub do banku jako oszczędność) przez n lat a stopa procentowa jest równa p. Jaki będzie stan oszczędności po n latach?

Pierwszy wkład K1 procentować będzie przez n lat i wzrośnie do sumy: K*rn ; drugi wkłada K2 procentować będzie rzez n-1 lat i wzrośnie do sumy: K*rn-1; ….; ostatni wkład Kn procentować będzie tylko przez 1 rok i wzrośnie do sumy: K*r.

A zatem łączna kwota jaką będziemy dysponować po n latach wyniesie:

An = K*rn + K*rn-1 + … + K*r .

Korzystając z wzoru na sumę postępu geometrycznego

An = [K*r*(rn – 1)]/(r – 1) = K*S, gdzie S = r*(rn – 1)]/(r – 1).

Przykład:

Jaką kwotę należy wpłacić do banku, aby przez 40 lat zgromadzić oszczędności pozwalające na podejmowanie w ciągu następnych 20 lat na początku każdego roku kwoty 6000 zł, jeżeli wkłady oszczędnościowe są oprocentowane na poziomie 4% rocznie? (zabezpieczenie własnej emerytury):

Niech X oznacza nieznany wkład okresowy. Na końcu 40 roku stan oszczędności wyniesie:

A40 = X*[1,04*(1,0440 – 1)]/1,04 – 1 ≈ 98,82654X.

Ta suma rozkłada się na 20 równych części – wypłat po 6 000 zł realizowanych na początku każdego roku, poczynając od wypłaty na początku 41 roku, a kończąc na wypłacie w 60 roku. Stąd można przyjąć, że suma A40 jest zdyskontowaną wartością dwudziestu wypłat. Zatem

A40 = 6 000 + 6000/1,04 + 6000/1,042 + … + 6 000/1,0419 =

= 6 000 * [1 – (1/1,04)20]/1 – 1/1,04 = [6 000 * (1 – 1/1,0420)]/0,04/1,04

≈ 156 000*(1 – 0,45639) = 156 000 *0,54361 ≈ 84 3000.

A zatem ze wzoru A40 = 98,82654X = 84 803 ustalamy, że X = 858,11, tj. trzeba wpłacać przez 40 lat po 858,11 zł, aby przez następnych 20 lat otrzymywać po 6 000 zł rocznie.

Podatek optymalny versus podatek nieoptymalny

Korygowanie efektów zewnętrznych przez podatek

Mamy dwa zakłady A i B położone nad tą samą rzeką, korzystające z jej wód. Zakład A leży wyżej i zanieczyszcza rzekę (koszt dla zakładu B). Wielkość zanieczyszczenia zależy od wielkości produkcji.

Koszt jaki stwarza zrzut ścieków przez zakład A dla zakładu B wyraża formuła

KB = kg

gdzie k – pewna stała, g – liczba produkowanych jednostek

Przyjmijmy, że zysk zakładu B wyraża formuła

ZB = Z* - kg

gdzie Z* - zysk zakładu B bez kosztów zewnętrznych powodowanych przez zakład A.

Natomiast zysk zakładu A wyraża formuła

ZA = pq – F(q)

gdzie p – cena rynkowa na produkty zakładu A,

F(q) – funkcja kosztów produkcji zakładu A (koszty te zależą od ilości wytworzonych produktów).

Zakładamy, ze oba zakłady maksymalizują swoje zyski:

Zakład A osiąga maksimum zysku, gdy

δF(q)/ δq = p

tzn., gdy koszt dodatkowej jednostki zrówna się z ceną jednostkową.

Gdyby zakład A był właścicielem zakładu B, to brałby pod uwagę szkodliwe efekty zewnętrzne. Problemem byłaby decyzja o maksymalizacji wielkości:

ZA = pq – F(q) - kg

To oznacza, że efekt zewnętrzny zostałby zneutralizowany. Społecznie pożądany poziom produkcji (popyt) uległby wówczas zmianie i wyniósłby q1, zaś zysk zakładu A obniżyłby się do A1. W ten sposób efekt zewnętrzny zniknąłby.

Taki sam skutek można osiągnąć posługując się instrumentem podatku. Jeżeli obciążymy zakład A podatkiem t od jednostki produkcji równym co do wartości krańcowemu efektowi zewnętrznemu k, zakład będzie zachęcony motywem zysku do wybrania społecznie pożądanego poziomu produkcji. Poziom ten wyznacza równanie

p = δF/δq(q(1)) + t = δF/δq(q(1)) + k

Teoremat Coase’a

Okazuje się – czego dowiódł właśnie R. Coase - że jeżeli prawa własności są dobrze określone, to w wyniku negocjacji można dokonać takiej alokacji efektów zewnętrznych, jaka by miała miejsce w przypadku zastosowania optymalnego podatku Pigou. To samo można osiągnąć także przez inne rozwiązania instytucjonalne: integrację lub kooperację.

Przykład internalizacji kosztów zewnętrznych

Firma A wytwarza stal zrzucając zanieczyszczenia do rzeki, co ma wpływ na wyniki firmy B, która zajmuje się połowami ryb w dolnym biegu rzeki.

Załóżmy, że funkcja kosztów firmy A jest opisana przez równanie

YA = k1(x1,q)

Gdzie:

x1 – ilość produkowanej stali

q – ilość zrzucanych zanieczyszczeń

natomiast funkcja kosztów firmy B jest opisana równaniem

YB = k2(x2,q) gdzie x2 – połowy ryb, q – ilość zanieczyszczeń zrzucanych przez zakład A (zmienna egzogeniczna dla zakładu B)

Koszty firmy B zależą zatem od wielkości zanieczyszczeń zrzucanych przez firmę A.

Załóżmy, że zanieczyszczenia powodują powiększanie kosztu połowów ryb, tj.

Δk2/Δq >0

oraz, że zanieczyszczenia obniżają koszt produkcji stali, tj.

Δk1/Δq <0

Problem maksymalizacji zysku firmy A można zapisać

max [p1x1 – k1(x1,q]

x1,q

a firmy B

max [p2x2 – k2(x2,q)]

x2

gdzie p1,p2 – odpowiednio cena jednostkowa stali i ryb

Przykład internalizacji kosztów zewnętrznych c.d.

Firma A może wybrać wielkość zanieczyszczenia, które sama wytwarza.

Warunki maksymalizacji dla firmy A są następujące:

p1 - Δk1(x1,q)/Δx1 = 0 lub Δk1(x1*,q*)/Δx1 = p1

Δk1(x1*,q*)/Δq = 0

oraz dla firmy B (q jest zmienną egzogeniczną):

Δk2(x2*,q*)/Δx1 = p2

Warunki te powiadają, że w punkcie maksymalizacji zysku, ceny stali i ryb powinny równać się kosztom krańcowym (marginalnym). W przypadku zakładu A produktem, obok stali, jest zanieczyszczenie, które z założenia ma cenę zerową.

Zakład A, maksymalizując swój zysk, nie bierze pod uwagę kosztów, jakimi – via zanieczyszczenia – obciąża zakład B. Te ostatnie koszty stanowią część kosztów społecznych produkcji stali.

Pytanie brzmi: jaki poziom produkcji stali i połowów ryb byłby efektywny (optymalny) w sensie Pareto?

Aby to określić, przyjmujemy, że firmy A i B połączyły się w jedno przedsiębiorstwo. W takiej sytuacji koszty zewnętrzne firmy A zostałyby zinternalizowane.

Po połączeniu firma (A + B) ma kontrolę zarówno nad produkcją stali, połowami, jak i zanieczyszczeniami. Problem maksymalizacji zysku dla połączonej firmy wygląda następująco:

max [p1x1 + p2x2 – k1(x1,q) – k2(x2,q)]

x1,x2,q

zaś warunki optymalności są następujące:

p1 = Δk1(x1,q)/Δx1, p2 = Δk2(x2,q)/Δx2

Δk1(x1,q)/Δx1 + Δk2(x2,q)/Δx2 = 0

To ostatnie równanie pokazuje, że zagregowana firma będzie brać pod uwagę wpływ zanieczyszczeń zarówno na koszty produkcji stali jak i koszty połowów ryb.

Gdyby zakład A stanowił odrębną firmę, to wytwarzałby zanieczyszczenia produkując stal aż do punktu zerowej wielkości kosztów krańcowych, tj. zerowego przyrostu oszczędności na kosztach produkcji stali z tytułu zaniechania działań ekologicznych, tj. gdy

Δk1(x1*,q)/Δq = 0 = Kk1(x1*,q*)

(Kk1 – koszty krańcowe produkcji stali)

W połączonej firmie ilość zanieczyszczeń jest określona przez warunek

Δk1(x1,q)/Δq + Δk2(x2,q)/Δq = 0

Co oznacza, że połączona firma produkuje zanieczyszczenia jedynie w takiej ilości, że suma kosztów krańcowych obu zakładów wynosi zero, co można inaczej zapisać

- Kk1(x1,q) = Kk2(x2,q)

Wyrażenie Kk2(x2,q) jest dodatnie, ponieważ większe zanieczyszczenie powiększa koszt połowów danej ilości ryb. A zatem połączone przedsiębiorstwo zdecyduje się wytwarzać zanieczyszczenia (produkować stal) do punktu, gdzie - Kk1(x1,q) jest dodatnie, co oznacza, że będzie produkować mniej zanieczyszczeń niż niezależna firma A. A zatem kiedy prawdziwe koszty społeczne efektów zanieczyszczeń zewnętrznych są brane pod uwagę, optymalna produkcja zanieczyszczeń będzie niższa.

Przykład internalizacji kosztów zewnętrznych c.d.

Rozwiązanie przy pomocy podatku Pigou

Wprowadzamy podatek za zanieczyszczenia generowane przez firmę stalową A np. w wysokości t za każdą jednostkę zanieczyszczenia.

Firma A maksymalizuje wówczas wyrażenie:

max [ps,s – ks(s,x) – tx]

s,x

co osiąga się przy spełnieniu warunków

ps – Δks(s,x)/Δs = 0

Δks(s,x)/Δx – t = 0

Jeżeli

t = Δks(s*,x*)/Δx

to będzie miała miejsce pełna internalizacja kosztów zewnętrznych firmy A, przy której następuje maksymalizacja zysku łącznie dla firm A i B.

Problem pojawia się ze względu na brak rynku na dane zanieczyszczenie – zanieczyszczający napotyka cenę zerową na to zanieczyszczenie, podczas gdy ze społecznego punktu widzenia owo zanieczyszczenie powinno mieć cenę ujemną.

Załóżmy, że rybacy (zakład B) lub społeczeństwo mają prawo do czystej wody i mogą sprzedać prawo dopuszczalności zanieczyszczeń.

Niech q będzie ceną za jednostkę zanieczyszczeń i niech x będzie ilością zanieczyszczeń emitowanych przez stalownię (zakład A); qx będzie zatem kosztem pozwolenia na zanieczyszczenia płacone przez zakład A zakładowi B.

W tej sytuacji problem maksymalizacji zysku stalowni (zakład A) wygląda następująco:

max [pss-qx-ks(s,x)]

s,x

a problem maksymalizacji dla firmy rybackiej (zakład B):

max [prr + qx – kr(r,x)]

r,x

Warunki dla osiągania maksimum:

ps = Δks(s,x)/Δs q = - Δks(s,x)/Δx

pr = Δkr(r,x)/Δr q = Δkr(r,x)/Δx

W ten sposób obie strony stają przed problemem, ile zanieczyszczeń sprzedać (B) i ile kupić (A).

W rozwiązaniu optymalnym

Δks(s,x)/Δx = Δkr(r,x)/Δx

Co oznacza, że krańcowy koszt ponoszony przez firmę A na redukowanie zanieczyszczeń powinien równać się krańcowej korzyści firmy rybackiej z owej redukcji zanieczyszczeń.

Zagadnienie to można odwrócić w ten sposób, że stalownia ma prawo do pewnego poziomu zanieczyszczeń np. x, a rybacy muszą płacić, by zachęcić stalownię do ograniczenia emisji zanieczyszczeń. W tej sytuacji problem maksymalizacji dla stalowni jest następujący:

max [pss-q(x-x) - ks(s,x)]

s,x

Teraz stalownia ma dwa źródła przychodu: może sprzedawać stal i może sprzedawać ulżenie w zanieczyszczeniach. Maksimum zysku osiąga, gdy:

ps - Δks(s,x)/Δs = 0

-q - Δks(s,x)/Δx = 0

Natomiast problem maksymalizacji zysku firmy rybackiej przedstawia się następująco:

max [prr + q(x – x) – kr(r,x)]

r,x

którego warunki optymalności stanowią równania:

pr - Δkr(r,x)/Δr = 0

q - Δkr(r,x)/Δx = 0

W tym wypadku rozkład zysków będzie zależał od praw własności (firma A, firma B, rząd - podatek), natomiast wynik społeczny będzie niezależny od rozkładu praw własności.

Przykład liczbowy

Niech:

k1(x1,q) = x12 + (q-3)2

k2(x2,q) = x22 + 2q

Firma A wybierze x1 i q tak, aby maksymalizować zysk

max [p1x1– x12 – (q-3)2]

x1,q

co prowadzi do warunków

p1-2x1 = 0

-2(q-3) = 0

rozwiązując otrzymujemy

x1* = p1/2

q* = 3

Firma B natomiast będzie usiłować maksymalizować swój zysk

max[p2x2-x22-2q]

x2

co oznacza

p2-2x2 = 0

albo

x2* = p2/2

Przy dwóch odrębnie działających firmach wielkość zanieczyszczeń wyniesie zatem

q = 3

Natomiast jeżeli firmy się połączą, to maksymalizacja zysku ma miejsce gdy

• max [p1x1+p2x2-x12-(q-3)-x22-2q]

x1,x2,q

co ma miejsce gdy spełnione są warunki

p1-2x1 = 0

p2-2x2 = 0

-2(q-3)-2 = 0

• rozwiązując otrzymujemy

x1* = p1/2, x2* = p2/2, q* = 2

A zatem optymalna wielkość zanieczyszczeń wyniesie 2 a nie jak uprzednio 3.

Geneza polityki ekologicznej

• ograniczoność zasobów naturalnych wymaga racjonalnego korzystania z nich.

• działalność ludzka prowadzi do znaczących ujemnych efektów zewnętrznych

• środowisko ma wiele użyteczności i świadczy wiele usług mających znaczenie dla dobrobytu (jakości życia) i odnowy habitatu ludzkiego

• z faktu ograniczoności (wyczerpywalności) zasobów środowiska, w tym naruszenia naturalnych procesów homeostazy, wyłania się imperatyw myślenia o przyszłości

• rynek nie jest wystarczającym mechanizmem do samoistnego rozwiązywania problemów ekologicznych

Podstawowe problemy ekonomiczne

• Co (jakie dobra) produkować i w jakich ilościach?

• Jak produkować dobra (jakie techniki/technologie)?

• Dla kogo mają być wytwarzane dobra?

• W odniesieniu do środowiska dwa problemy są kluczowe a mianowicie:

1) ustalenie poziomu korzystania ze środowiska,

2) ustalenie podziału (alokacji) korzystania pomiędzy różne podmioty.

Ogólne sformułowanie problemu optymalnego wyboru

• Jeżeli mamy do czynienia z pewną zmienną (Y), która przedstawia sobą pożądaną wartość (np. korzyść) i zależy od innej zmiennej (X), która stanowi przyczynę tej wartości (np. zasób produkcyjny), przy czym pomiędzy zmienną X i zmienną Y ma miejsce zależność wyrażona przez funkcję Y = f(X), oraz wszystkie X są dodatnie (≥ 0), to problem optymalizacji można sformułować następująco:

Y = f(X) → max, które osiąga w punkcie X* wtedy, gdy

f(X*) ≥ f(X) dla wszystkich X.

• Jeżeli f(X) jest funkcją ciągłą, to osiąga wartość maksymalną w punkcie X*, gdy spełnia warunek pierwszego rzędu i warunek drugiego rzędu na istnienie maksimum, tj. odpowiednio:

• δf(X*)/δX = 0 (warunek pierwszego rzędu)

• δ2f(X*)/δX2 ≤ 0 (warunek drugiego rzędu).

Jeżeli warunki te są jednocześnie spełnione, to funkcja f(X) przybiera faktycznie wartość maksymalną w punkcie X*.

• W przypadku alternatywnego sformułowania problemu optymalnego wyboru – wedle drugiej odmiany zasady racjonalności (tj. minimalizacji wartości funkcji Y) – warunki są następujące:

• δf(X*)/δX = 0 (warunek pierwszego rzędu)

• δ2f(X*)/δX2 ≥ 0 (warunek drugiego rzędu).

• W przypadku zależności liniowych problem optymalnego wyboru jest rozwiązywany przy pomocy metody programowania liniowego. Jeżeli mamy do czynienia z n zmiennych i m warunków bilansowych, to zadanie polega na wyznaczeniu wartości zmiennych Xj (j = 1, 2, …, n), tak aby funkcja celu

Y = cj*Xj osiągnęła maksimum (minimum),

przy spełnieniu warunków bilansowych AX ≤ B

oraz warunków brzegowych Xj ≥ 0.

Przykład liczbowy

• Należy znaleźć maksimum funkcji

Y = 6X1 + 4 X2

przy warunkach

X1 + 3X2 ≤ 30

6X1 +3X2 ≤ 90

Gdzie X1 ≥ 0, X2 ≥ 0.

• Rozwiązanie przy pomocy funkcji Lagrange’a:

L =6X1 + 4X2 - λ1(X1 + 3X2 - 30) - λ2(6X1 + 3X2 - 90 )

δL/δX1 = 6 – λ1 – 6λ2

δL/δX1 = 4 – 3λ1 –3λ2

• Rozwiązując układ równań

λ1 + 6λ2 = 6

3λ1 + 3λ2 = 4

X1 + 3X2 = 30

6X1 + 3X2 = 90

• otrzymujemy

X1 =12, X2 = 6, λ1 = 0,402, λ2 = 0,933, zaś max Y = 96.

Wybór optymalny – przypadek dwóch czynników

Funkcja Lagrange’a

Jest to pewna pomocnicza funkcja pozwalająca na rozwiązywanie zadania optymalizacyjnego, której ważną właściwością jest to, iż pozwala zastąpić zadanie znajdowania ekstremum warunkowego przez zadanie znajdowania ekstremum zwykłego (bezwarunkowego).

należy znaleźć ekstremum funkcji

Y = f(X1, X2, …, Xn)

przy spełnieniu warunków bilansowych

Fi ( X1, X2, …, Xn) ≤ Bi (i = 1,2, , m)

oraz warunków brzegowych

Xj ≥0 (j = 1, 2, …, n)

zakładając ponadto, iż funkcje Y i Fi są ciągłe i posiadają pochodne cząstkowe pierwszego i drugiego rzędu, a także, że funkcja Y jest funkcją rosnącą zmiennych Xj.

Takie zadanie można rozwiązać metodą nieoznaczonych mnożników Lagrange’a.

Algorytm rozwiązywania zadania jest następujący:

tworzy się funkcję pomocniczą Lagrange’a o postaci

L(Xj, λi) = f(Xj) - λi [Fi(Xj) – Bi].

Funkcja ta jest funkcją zmiennych Xj i mnożników λi. Ma ona tę właściwość, że w obszarze dopuszczalnych rozwiązań ma te same wartości co funkcja Y;

różniczkuje się tę funkcję po zmiennych Xj, tj. oblicza się δL/δXj;

przyrównuje się pochodne cząstkowe do zera, tj. δL/δXj = 0;

tworzy się układ równań z (3) oraz równań bilansowych, tj.

δL/δXj = 0, (j = 1, 2, …, n)

Fi ( X1, X2, …, Xn) ≤ Bi, (i = 1, 2,…, m).

Jeżeli zależności bilansowe mają postać równań, to na mnożniki λi nie nakłada się żadnych ograniczeń, natomiast gdy zależności te mają postać nierówności, to przyjmuje się następujące założenia:

- jeżeli Fi(Xj) = Bi, to λi 0

- jeżeli Fi(Xj) < Bi, to λi = 0;

z układu równań (4) wyznacza się wartości zmiennych Xj oraz wartości mnożników λi.

Mnożniki Lagrange’a mówią o tym, o ile zwiększy się wartość funkcji Y, jeżeli dany (i - ty) zasób zwiększy się o jednostkę. Nazywa się je także cenami dualnymi lub cenami cienia.

Warunkiem koniecznym istnienia wartości ekstremalnej funkcji Lagrange’a jest to, aby pochodne cząstkowe były równe zeru, tj.

δL/δXj = 0, (j = 1, 2, …, n)

lub inaczej

δL/δXj = δf/δXj - λi*δFi/δXj = 0 (j = 1, 2, …, n)

stąd

δf/δXj = λi*δFi/δXj = 0 (j = 1, 2, …, n).

Warunkiem dostatecznym istnienia ekstremum funkcji Lagrange’a jest to, aby dla wartości spełniających warunek konieczny istnienia ekstremum, różniczka drugiego rzędu tej funkcji była mniejsza od zera, tj. aby była spełniona nierówność:

d2L < 0

gdzie d2L = (δ2f/δXjδXk - λi *δ2Fi/δXjδXk)dXj *dXk.

Przykład liczbowy

Należy znaleźć maksimum funkcji

Y = 60X1 – 2X12 + 40X2 – X22

Przy warunku bilansowym

4X1 + 2X2 = 40

L = 60X1 – 2X12 + 40X2 – X22 – λ(4X1 + 2X2 - 40)

δL/δX1= 60 – 4X1 - 4λ

δL/δX2= 40 – 2X2 - 2λ

Zatem

4X1 + 4λ = 60

2X2 - 2λ = 40

4X1 + 2X2 = 40

Stąd

X1 = 15 – λ; X2 = 20 – λ; λ = 10, tj. X1 = 5, X2 = 10

A zatem max Y = 550.

Podmioty polityki ekologicznej Unii Europejskiej

• Rada Europejska – powstała w grudniu 1974 r. - organ plenarny, w skład którego wchodzą szefowie państw i rządów członkowskich oraz przewodniczący Komisji Europejskiej, wspierany przez ministrów spraw zagranicznych i jednego członka Komisji Europejskiej. Obraduje 2-3 razy w roku. Pełni funkcje:

1) polityczne (impulsy polityczne w zakresie ogólnych kierunków zmian),

2) ustalanie kierunków zmian w sferze gospodarczej i społecznej oraz wydawanie deklaracji w sferze zagranicznej,

3) podejmowanie decyzji politycznych.

Pierwszą deklaracją, w której w sposób bezpośredni Rada Europejska odniosła się do problemów w sferze ochrony środowiska był Szczyt w Stuttgarcie (1983 r.), podczas którego podniesiono m.in. problem zanieczyszczeń powietrza i ewentualnych skutków dla lasów. Rada Europejska jeszcze niejednokrotnie odnosiła się do spraw środowiska. M.in. na Szczycie w Brukseli (1985 r.) ogłosiła ustanowienie roku 1987 Europejskim Rokiem Ochrony Środowiska, na szczycie w Rhodes (1988 r.) proklamowano Deklarację na temat środowiska, w której m.in. wskazano, iż rozwój zrównoważony musi przyświecać polityce UE we wszystkich dziedzinach. Problematyce ochrony środowiska były poświęcone także Szczyty w Wiedniu (1998 r.), podczas którego zaakcentowano potrzebę uwzględnienia problematyki środowiskowej - zrównoważonego rozwoju - w polityce transportowej, energetycznej, rolnej, przemysłowej i rynku wewnętrznego. Szczyt w Kolonii (1999 r.) koncentrował się na wspólnotowej polityce w zakresie ochrony klimatu i zobowiązań przyjętych w Rio de Janeiro oraz Kioto. Podczas posiedzenia Rady w Lizbonie (2000 r.) uznano, iż tworzeniu konkurencyjnej gospodarki musi towarzyszyć zrównoważony rozwój.

• Rada Unii Europejskiej – organ kolegialny składający się po jednym przedstawicielu z państw członkowskich na szczeblu ministerialnym (funkcjonuje w ponad 20 składach osobowych, reprezentujących w zależności od kwestii różne ministerstwa). Pełni funkcje:

1) reprezentowania interesów państw członkowskich na szczeblu UE,

2) organu legislacyjnego,

3) pewne funkcje wykonawcze.

• Komisja Europejska - organ kolegialny składający się z komisarzy – ma na celu zapewnienie funkcjonowania i rozwoju wspólnego rynku oraz reprezentowanie interesów UE na zewnątrz i wewnątrz. Pełni funkcje:

1) inicjatywy ustawodawczej (przygotowuje treść projektów dyrektyw i rozporządzeń),

2) kontrolne,

3) reprezentowania Wspólnoty w stosunkach zewnętrznych (wg Traktatu z Nicei).

• Parlament Europejski – utworzony w 1979 r. (pierwsza sesja) – wybierany w głosowaniu powszechnym i bezpośrednim – bierze udział w procesie legislacyjnym oraz pełni funkcje kontrolne.

• Europejski Trybunał Sprawiedliwości – organ stojący na straży przestrzegania prawa przy interpretacji i stosowaniu Traktatu o WE i Traktatu o UE. Składa się z sędziów i rzeczników wyznaczanych przez państwa członkowskie za wzajemną zgodą. Funkcje:

1) rozstrzyganie w sprawach dotyczących praw i obowiązków organów europejskich oraz stosunków prawnych między państwami członkowskimi i UE,

2) czuwanie nad zgodnością prawa pochodnego Rady UE i Komisji Europejskiej z prawem traktatowym,

3) skargi osób fizycznych i prawnych na działania UE i funkcjonariuszy UE,

4) pełnienie funkcji instancji rozjemczej i orzekającej o zgodności aktów prawnych z traktatami.

• Europejska Agencja Ochrony Środowiska – powołana na podstawie rozporządzenia Rady EWG w 1990 r.

Zasady polityki ekologicznej Unii Europejskiej

• Zasada rozwoju zrównoważonego

• Zasada prewencji

• Zasada usuwania szkody źródła

• Zasada polluter pays (PPP)

• Zasada pomocniczości (subsydiarności)

• Zasada efektywności ekonomicznej i kosztowej rozwiązań dotyczących ochrony środowiska

• Zasada sprawiedliwości jest rozumiana w ten sposób, iż koszty polityki (działań) chroniących środowisko powinny bardziej obciążać państwa bogate niż biedne

• Zasada integrowania

Programy działania

• I Program, odnoszący się do lat 1973-1976, obejmował:

a) identyfikację priorytetowych substancji zanieczyszczających (ołów, siarka i jej związki, tlenki węgla, wanad, azbest, fenole itp.),

b) wdrożenie pewnych standardów emisji i kryteriów jakości środowiska, produktów i procesów,

c) poprawę jakości środowiska i przeciwdziałanie wyczerpywaniu się pewnych zasobów naturalnych oraz

d) upowszechnianie świadomości ekologicznej (edukacja ekologiczna).

• II Program obejmował lata 1977-1981 i określał kierunki polityki Wspólnoty w zakresie czterech obszarów:

1) redukcji zanieczyszczeń oraz innych uciążliwości,

2) racjonalnego zarządzania ziemią, środowiskiem i zasobami naturalnymi,

3) ochrony i poprawy stanu środowiska (wysunięto postulat ochrony wód morskich, ochrony przed hałasem, ochrony flory i fauny),

4) podjęcia działań na poziomie międzynarodowym w zakresie ochrony środowiska.

• III Program obejmował lata 1982-1986 i koncentrował się na stworzeniu bazy informacyjnej o stanie oddziaływania na środowisko; włączał po raz pierwszy problematykę ochrony środowiska do innych sfer aktywności. Program przedstawiał ogólną strategię Wspólnoty w zakresie ochrony środowiska i zasobów naturalnych, kładł nacisk na groźne dla środowiska awarie przemysłowe oraz na planowanie przestrzenne. Podjął problematykę implementacji postanowień wspólnotowego prawa ekologicznego w państwach członkowskich. Program ten badał możliwości zastosowania instrumentów ekonomicznych do wprowadzenia zasady PPP.

• IV Program obejmował lata 1987-1992 i koncentrował się na kontroli zanieczyszczeń, źródeł zanieczyszczeń, ograniczaniu zanieczyszczeń wód i powietrza, zarządzaniu zasobami środowiska; podjęto projekty prac badawczych (m.in. w zakresie biotechnologii) oraz współpracy międzynarodowej. Stworzono koncepcję Europejskiej Agencji Ochrony Środowiska.

• V Program obejmujący lata 1993 - 2000 wprowadził kwestię rozwoju zrównoważonego. Mówi o tym sama nazwa tego programu: Towards Sustainability. Program ten zakładał:

• skupienie uwagi na zapobieganiu nadmiernej eksploatacji zasobów naturalnych oraz powstawaniu szkód w środowisku,

• inicjowanie zmian przeciwdziałającym trendom, które są szkodliwe dla środowiska,

• dążenie do osiągnięcia zmian w społecznych wzorcach zachowań poprzez optymalne zaangażowanie wszystkich sektorów społecznych, publicznych i prywatnych przedsiębiorstw oraz indywidualnych obywateli i konsumentów,

• dążenie do znacznego poszerzenia zakresu instrumentów, szczególnie opartych na mechanizmach rynkowych.

• VI Program (Our Future, Our Choice) sformułowany na lata 2001-2010. Program ten przyjął następujące cele strategiczne:

• Poprawa wdrożenia istniejącego prawa (w szczególności chodzi o system EMAS, znakowanie ekologiczne, dostęp do informacji zgodnie z konwencją z Aarhus);

• Integracja aspektów ochrony środowiska w polityce sektorowej;

• Zachęcanie podmiotów gospodarczych do działań na rzecz ochrony środowiska (dobrowolne działania przedsiębiorstw, zintegrowana polityka produktu, promocja zielonych technologii, zazielenianie podatków i zamówień publicznych, wprowadzenie kosztów ekologicznych do raportów finansowych); przewiduje się wydanie dyrektywy o odpowiedzialności finansowej;

• Upełnomocnienie obywateli i zmiana zachowań (dostęp do informacji, wskaźników i map środowiskowych, Internetowe programy edukacyjne);

• „Zazielenienie” planowania przestrzennego i zagospodarowania terenu (oceny oddziaływania na środowisko i strategiczne oceny środowiskowe; planowanie przestrzenne na poziomie lokalnym i regionalnym, zintegrowane zarządzanie na terenach nadmorskich, promowanie najlepszych praktyk w planowaniu przestrzennym - urbanistycznym).

Ustalono cztery priorytety Programu a mianowicie:

1) ograniczenie zmian klimatycznych (ratyfikacja i wdrożenie przez państwa członkowskie Protokołu z Kioto, w którym UE zobowiązała się do redukcji emisji gazów cieplarnianych o 8% w okresie do lat 2008-12 w stosunku do 1990 r.). W tym celu należy m.in. zwiększyć oszczędność i zracjonalizować zużycie energii, powszechniej wykorzystywać odnawialne źródła energii, ustanowić system handlu emisjami;

2) ochrona przyrody i różnorodności biologicznej,

3) wyeliminowanie poważnych zagrożeń środowiskowych dla zdrowia ludzi, zwłaszcza ze strony pestycydów i innych środków chemicznych, a także wzmocnienie kontroli organizmów modyfikowanych genetycznie.

4) zapewnienie zrównoważonego zużycia odnawialnych i nieodnawialnych zasobów naturalnych oraz uniezależnienie tego zużycia od tempa wzrostu gospodarczego,

Realizacji celów tego programu służyć mają tzw. strategie tematyczne (thematic strategies) w zakresie ochrony gleb, ochrony środowiska morskiego, pestycydów, jakości powietrza, środowiska miejskiego, zrównoważonego użytkowania zasobów naturalnych oraz zapobiegania i recyklingu odpadów.

Długookresowe cele strategii rozwoju zrównoważonego UE (Göteborg 2002 r.)

• Ograniczanie zmian klimatycznych oraz wzrost zużycia czystej energii

• redukcja gazów cieplarnianych średnio o 1% rocznie

• opodatkowanie produktów energetycznych

• likwidacja do 2010 r. subsydiów sprzecznych z założeniami zrównoważonego rozwoju (węglowych, transportowych, rolnych)

• utworzenie do 2005 r. europejskiego systemu rynku pozwoleń na emisję CO2

• alternatywne paliwa (biopaliwa) powinny w samochodach osobowych i ciężarowych stanowić co najmniej 7% do 2010 r. i przynajmniej 20% do 2020 r.

• redukcję popytu na energię

• rozwój badań w dziedzinie czystych i odnawialnych źródeł energii.

• Poprawa zdrowia publicznego

• zmiana podejścia do produkcji żywności z ilościowego na jakościowe; żywność ma być bezpieczna i wysokiej jakości; wymaga to edukacji i znakowania żywności, a także reorientacji polityki rolnej

• utworzenie Europejskiej Agencji ds. Żywności

• wprowadzenie do 2020 r. zasady, że środki chemiczne są produkowane i używane wyłącznie w sposób, który nie powoduje znacznego zagrożenia dla zdrowia ludzi i środowiska przyrodniczego; dotyczy to szczególnie dioksan, toksyn i pestycydów

• zajęcie się problemem chorób zakaźnych i odpornością na antybiotyki; odpowiedni system monitorowania ma być gotowy do 2005 r.

• opracowanie do 2003 r. strategii dotyczącej promocji zdrowia i higieny w miejscu pracy.

• Bardziej odpowiedzialne zarządzanie zasobami naturalnymi

• wzrost ilości odpadów nie może podążać za wzrostem gospodarczym

• stworzenie do 2003 r. systemu pomiaru produktywności zasobów

• powstrzymanie do 2010 r. utraty bioróżnorodności, wzmocnienie i odtworzenie siedlisk i ekosystemów, utworzenie do 2003 r. wskaźników pomiaru bioróżnorodności

• wprowadzenie programów rolnośrodowiskowych

• poprawa zarządzania rybołówstwem, rezygnacja z subsydiów zachęcających do nadmiernego odławiania.

• Poprawa systemu transportowego oraz gospodarki przestrzennej

• wzrost gospodarczy nie powinien wzmagać transport, którego poziom powinien być utrzymany na poziomie 1998 r.

• przejście transportu drogowego na kolejowy, wodny oraz publiczny transport pasażerski

• wprowadzenie inteligentnego systemu transportu oraz opłat drogowych; obniżane będą subsydia na rozwój transportu drogowego

• wspieranie telepracy jako formy oszczędności transportu

• koszt transportu lotniczego powinien uwzględniać koszty społeczne

• Europejski Plan Rozwoju Przestrzennego będzie dążyć do zmniejszenia różnic międzyregionalnych

• wzrost nakładów na rozwój obszarów wiejskich kosztem obniżki subsydiów na wzrost ilości produkowanej żywności.

Polska polityka ekologiczna

• Nowy etap polityki ekologicznej w Polsce rozpoczął się wraz z transformacją w ostatniej dekadzie XX wieku. Sejm uchwałą z 10 maja 1991 r. przyjął dokument „Polityka ekologiczna państwa”

• Polityka ekorozwoju na okres do 2025 r. została sformułowana przede wszystkim w dwóch dokumentach rządowych. Pierwszy z nich odnosi się do strategii rozwoju społeczno-gospodarczego z uwzględnieniem polityki ekologicznej, drugi natomiast koncentruje się na problematyce ekologicznej

Wybrane wskaźniki z zakresu ochrony środowiska w latach 1990-2005

Instrumenty polityki ekologicznej

1) administracyjno-prawne (nakazowe); Najważniejsze rodzaje instrumentów administracyjno-prawnych (regulacji bezpośredniej) to standardy (normy), akty administracyjne, nakazy i zakazy, oceny wpływu działalności na środowisko, przeglądy ekologiczne.

2) ekonomiczne;

3) psychospołeczne (oddziaływania społecznego, perswazji).

Instrumenty administracyjno-prawne

• Standardy. Wyróżnia się cztery rodzaje standardów (norm):

• standardy imisji (jakości środowiska) – określają pożądany stan środowiska naturalnego - zwłaszcza koncentrację zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego (np. dwutlenku siarki w atmosferze), wód (maksymalne stężenie azotanów w wodzie pitnej), gleb, hałasu (np. maksymalny poziom hałasu w osiedlu), promieniowania jonizującego;

• standardy emisji określają maksymalne dozwolone ilości wprowadzanych do środowiska zanieczyszczeń w przeliczeniu na jednostkę czasu lub na jednostkę produkcji (np. maksymalna emisja SO2 czy NOx z określonego typu zakładu, dopuszczalne ilości i stężenia ścieków odprowadzanych do wód);

• standardy techniczne – określają typ procesu produkcji lub aparatury redukującej emisje, którą zanieczyszczający zakład musi zainstalować;

• standardy produktowe – odnoszą się do cech pewnych produktów uciążliwych dla środowiska, jak chemikalia, detergenty, nawozy sztuczne, samochody, paliwo itd.;

• standardy (normy) dobrych praktyk - regulują sposób prowadzenia działalności czy sposób postępowania w danej dziedzinie (np. Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej, zasady prowadzenia gospodarki leśnej, zasady postępowania z odpadami niebezpiecznymi).

• Akty administracyjne

• Normy ogólne oraz nakazy i zakazy

Instrumenty ekonomiczne

• Podatki i opłaty

• Subsydia

• Kary pieniężne

• Depozyty ekologiczne

• Zastawy ekologiczne

• Ubezpieczenia ekologiczne

• Rynek uprawnień ekologicznych

Opłata emisyjna a postęp

Podatki i subwencje a popyt

Instrumenty oddziaływania społecznego

obejmują wiele form takich jak: dobrowolne formy ochrony środowiska w podmiotach gospodarczych, presja społeczna, negocjacje, umowy i porozumienia, inicjatywy społeczne, instrumenty lobbystyczne, narzędzia usługowe (np. zielone telefony), działania komplementarne (działania organizacji pozarządowych, raporty organizacji społecznych), zalecenia agend rządowych, edukacja i propaganda ekologiczna i inne. Niektóre z tych instrumentów mogą stać się administracyjnymi czy też znaleźć rozwiązanie ekonomiczne i odwrotnie.

System finansowania ochrony środowiska

• W Polsce został ukształtowany system finansowania ochrony środowiska, który generalnie rzecz biorąc jest oceniany pozytywnie. Na system ten składają się instytucje (prawne i organizacyjne), sposób gromadzenia środków, sposób gospodarowania tymi środkami, w tym ich wydatkowania oraz kojarzenie środków publicznych i prywatnych.

• Trzon organizacyjny publicznego systemu finansowania przedsięwzięć ekologicznych tworzą fundusze ekologiczne.

Stadia rozwoju i modele rolnictwa

Historyczne stadia rozwoju rolnictwa

1. stadium rolnictwa przedindustrialnego,

2. stadium rolnictwa industrialnego (konwencjonalnego) oraz

3. stadium rolnictwa postindustrialnego.

Każdemu z tych stadiów odpowiadają odmienne systemy (modele) rolnicze, różniące się pod względem podstawowych charakterystyk.

Modele (formy) rolnictwa:

1) rolnictwo naturalne;

2) rolnictwo tradycyjne;

3) rolnictwo industrialne (konwencjonalne, integrowane, precyzyjne);

4) rolnictwo zrównoważone (organiczne, ekologiczne, społecznie zrównoważone)

Różnice pomiędzy rolnictwem konwencjonalnym a ekologicznym

Rolnictwo konwencjonalne

• Energia kopalin

• Sterowanie określonymi uprawami

• Eksploatacja aż do degradacji

• Produkcja średniej jakości biologicznej

• Zła jakość przechowalnicza

• Maksymalizacja plonów

• Intensywność gospodarowania i obszar nieskoordynowany z warunkami produkcji i środowiska

• Zalecenia specjalizacji oparte głównie na kalkulacji ekonomicznej

• Znaczna chemizacja – nawozy mineralne, biocydy, syntetyczne regulatory wzrostu

• Mechanizacja głównie w aspekcie ułatwienia sobie pracy

• Skażenie środowiska

• Jakość przypadkowa

Rolnictwo ekologiczne

• Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii

• Sterowanie całym gospodarstwem

• Programowa ochrona krajobrazu

• Produkcja wysokiej jakości biologicznej

• Dobra jakość przechowalnicza

• Plon optymalny

• Obszar gospodarstwa i agrotechnika optymalna w stosunku do środowiska

• Specjalizacja dopuszczalna w ramach zasady prawidłowego funkcjonowania gospodarstwa

• Ograniczenie lub zaniechanie chemizacji

• Mechanizacja dostosowania do warunków glebowych, potrzeb roślin i zwierząt

• Ochrona gleby i wody

• Produkty najwyższej jakości

Zasady metod ekologicznych w rolnictwie

• Traktowanie procesów produkcji rolnej w powiązaniu z środowiskiem przyrodniczym, tak aby zachować trwałość agrosystemu;

• Zamykanie obiegu substancji w obrębie gospodarstwa rolnego, co wymaga równowagi produkcji roślinnej i zwierzęcej czyli samowystarczalności paszowo-nawozowej;

• Redukowanie wszystkich gatunków powodujących zanieczyszczenie środowiska, stosowanie lokalnych surowców i środków produkcji;

• Pielęgnacja i odżywianie organizmów glebowych przez przewietrzanie gleby i wprowadzanie nawozów organicznych;

• Stosowanie materiału organicznego (obornika, organicznych odpadów, mączek skalnych; produktów z glonów itp.);

• Stosowanie różnorodności działań agrotechnicznych;

• Dobór gatunków i odmian roślin oraz zwierząt do warunków określonego stanowiska;

• Ochrona naturalnych wrogów szkodników, stosowanie biotechnicznego zwalczania szkodników;

• Dążenie do stosowania technik rolniczych chroniących glebę i oszczędzających energię;

• Zmierzanie do zachowania zdrowia, długowieczności i wydajności zwierząt;

• Przystosowanie obsady zwierząt do powierzchni użytków rolnych;

• Utrzymanie i tworzenie zróżnicowanego i atrakcyjnego krajobrazu z dużymi wartościami wypoczynkowymi;

• Zapewnienie stanowisk pracy przystosowanych do wymogów człowieka;

• Organizacja gospodarstwa powiązana z małym rynkiem i niskimi wydatkami na zakup środków produkcji;

• Zakaz stosowania syntetycznych nawozów chemicznych i środków ochrony roślin oraz hormonów, substancji wzrostowych dla upraw i chowu.

Rolnictwo industrialne

* Przesłanki

* Siły motoryczne (technologie, zapotrzebowanie na pieniądz)

* Koncentracja i specjalizacja

* Osiągnięcia

* Porażki

* Zmiany kulturalne

* Przyszłość rolnictwa industrialnego

Cechy i skutki rolnictwa industrialnego

Cechy	Skutki
Koncentracja	Obfitość produkcji i wysoka wydajność pracy
Specjalizacja	Niska jakość zdrowotna żywności
Intensyfikacja	Degradacja środowiska
Chemizacja	Naruszenie żywotności wsi

Cechy i skutki rolnictwa zrównoważonego

Cechy	Skutki
Wielofunkcyjność	Wspomaganie żywotności wsi
Zrównoważenie	Przyjazne dla środowiska naturalnego
Rodzinny charakter gospodarstw	Wysoka jakość żywności
Rolnictwo organiczne	Partycypacja w kulturze

Rolnictwo zrównoważone

* Przesłanki

- ograniczoność ekosystemu globalnego

- ważne dobra rynkowe i nierynkowe

- zakwestionowanie dotychczasowej formuły postępu

- wpływ jakości żywności na zdrowie

* Wielofunkcyjność rolnictwa

- Funkcja żywnościowa

- Funkcja produkcji surowców odnawialnych na potrzeby nieżywnościowe

- Funkcja środowiskowa (ekologiczna)

- Funkcja ekonomiczna

- Funkcja społeczna

Struktura społeczno-ekonomiczna rolnictwa indywidualnego

Literatura

Obowiązkowa:

Zegar J., 2007, Podstawowe zagadnienia rozwoju zrównoważonego. WSBiF, Bielsko-Biała (www.wsbif.edu.pl).

Uzupełniająca:

Daly H., 2007, Ecological Economics and Sustainable Development, Selected Essays of Herman Daly. Edward Elgar. Cheltenham, UK*Northampton, MA, USA.

Ikerd J., 2007, A Return to Common Sense. R.T. Edwards, Flourtown, PA [http://edwardspub.com/books/171/preface.pdf].

Poskrobko B., Poskrobko T., Skiba K., 2007, Ochrona biosfery. PWE, Warszawa.

Stiglitz J.E., Sen A., J-P. Fitoussi, 2009, Report by the Commission on the Measurement of Economic Performance and Social Progress (www.stigliz-sen-fitousi.fr/en/index.htm).

Tietenberg T., 2006, Environmental Natural Resource Economics. 7th ed., Colby Collede, Pearson Education, Inc., Boston i in.

Woś A., Zegar J., 2002, Rolnictwo społecznie zrównoważone. IERiGŻ, Warszawa.

Zegar J.St., 2010, Ekonomia wobec kwestii agrarnej. Ekonomista, nr 6, s. 779-804.