1. Orientacje niepodległościowe Polaków przed wybuchem I wojny światowej

Postawy Polaków:

• istnienie dwóch skrajnych postaw: rezygnacji, wynikłej z doznanych klęsk oraz woli walki i rozbudzenia aspiracji niepodległościowych

• więzy rodzinne sprzyjały przekazywaniu tradycji walk narodowowyzwoleńczych

Uwarunkowania międzynarodowe:

• wzrost wrogości między Austro-Wegrami i Niemcami a Rosją rozbudza nadzieję na wybuch „wojny powszechnej” pomiędzy zaborcami

Orientacja prorosyjska („pasywiści”) - obóz narodowy

• reprezentowana przez Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne powstałe w 1897 r. Głównym ideologiem ruchu był Roman Dmowski. Inną ważną postacią był Zygmunt Balicki - twórca konspiracyjnego Związku Młodzieży Polskiej (tzw. ZET)

• program narodowo-demokratyczny opierał się na religijności, więzach rodzinnych, tradycji pozytywistycznej

• opozycja wobec socjalistów i mniejszości narodowych, akcenty antysemickie

• przekonanie, że Polakom najbardziej zagraża germanizacja. Zwycięstwo Austro-Węgier i Niemiec miało oznaczać narodowy koniec Polaków. Natomiast zwycięstwo Rosji miało spowodować zjednoczenie ziem polskich pod berłem cara, co stanowiłoby otworzenie drogi do niepodległości

• kultura polska stoi wyżej od kultury rosyjskiej, dlatego nie należy obawiać się rusyfikacji

• Endecja starała się działać legalnie w parlamencie rosyjskim (np. w 1907 r. po zbojkotowaniu przez lewicę polską wyborów narodowi demokraci zdobyli w Dumie 34 mandaty). Przewodniczącym Koła Polskiego w Petersburgu był Roman Dmowski

• poza zaborem rosyjskim endecja działała w zaborze pruskim i austriackim przeciwko germańskiemu zaborcy (m.in. aktywizowała młodzież w ramach Drużyn Polowych „Sokoła”, pod dowództwem Józefa Hallera, czy też Polskich Drużyn Strzeleckich)

Orientacja proautriacka („aktywiści”)

• jej zwolennikami była radykalna młodzież z zaboru rosyjskiego oraz niemal wszystkie ugrupowania galicyjskie (także lojalistów tzn. galicyjskich konserwatystów, zakładających odrodzenie Polski w ramach trialistycznej Monarchii Austro-Węgiersko-Polskiej)

• główną siła orientacji była Polska Partia Socjalistyczna a właściwie PPS-Frakcja Rewolucyjna, na czele której stał Józef Piłsudski. Po klęsce rewolucji 1905 r. jej członkowie schronili się w Galicji, gdzie w 1908 r. założyli Związek Walki Czynnej (do którego należeli m.in. Józef Piłsudski i Kazimierz Sosnkowski)

• z orientacją związana była galicyjska Polska Partia Socjalno-Demokratyczna, na czele z Ignacym Daszyńskim, konserwatyści oraz PSL (na czele z Jakubem Bojko, Jenem Stapińskim i Wincentym Witosem)

• w ramach koordynacji działań utworzono w 1912 r. Polski Skarb Wojskowy oraz Komisję Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, stanowiącą zalążek przyszłego rządu

• orientacja zakładała, że Polska może odzyskać niepodległość jedynie w wyniku czynu zbrojnego przy poparciu Austro-Węgier

Orientacja rewolucyjna (lewica internacjonalistyczna)

• reprezentowana przez Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy (na czele z Feliksem Dzierżyńskim, Janem Marchlewskim i Różą Luksemburg)

• z tą orientacją sympatyzowała PPS-Lewica

• postulat powszechnej rewolucji europejskiej; sprawy niepodległości nie podejmowano, gdyż uważano, że naród polski stopił się już ze społeczeństwami państw zaborczych

• zwycięstwo rewolucji miało rozwiązać problem narodowości i granic

2. Przesłanki odzyskania przez Polskę niepodległości

Jak pisze Norman Davies w „Bożym Igrzysku”: Polska stworzyła się sama w próżni, jaka powstała po upadku trzech mocarstw rozbiorowych. (...) Swego poczęcia nie zawdzięcza nikomu, nawet samym Polakom, którzy z konieczności zmierzali do neutralizacji własnych sił politycznych.

Główne czynniki, które przyczyniły się do „wybicia się Polaków na niepodległość”

1. zmiana koniunktury międzynarodowej i umiędzynarodowienie sprawy polskiej

2. klęska państw zaborczych w wyniku I wojny światowej i ich dezintegracja terytorialna

3. walka Polaków o odzyskanie niepodległości, aktywność polityczna

1. Zmiana koniunktury międzynarodowej i umiędzynarodowienie sprawy polskiej

• przełomowe znaczenie Aktu 5 listopada 1916 r. Nastąpiło przekreślenie solidarności mocarstw wobec sprawy polskiej. W akcie tym znalazło się stwierdzenie, że z ziem Królestwa Polskiego „utworzone zostanie samodzielne państwo z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem. Nowe Królestwo znajdzie w łączności z obu sprzymierzonymi mocarstwami (Niemcami i Austro-Węgrami) rękojmię do swobodnego sił swych rozwoju.”. Od tej pory kwestia polska stała się kwestią przetargową między państwami Ententy a państwami centralnymi.

• 22 stycznia 1917 r. prezydent Thomas Woodrow Wilson wygłosił orędzie do Senatu USA, w którym znalazło się stwierdzenie, że: „winna istnieć zjednoczona, niepodległa i autonomiczna Polska”

• nastąpiła zmiana stanowiska Rosji, spowodowana wybuchem rewolucji. W odezwie Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich z 27 marca 1917 przyznano Polsce prawo do zupełnej niepodległości. 15 listopada 1917 r. została ogłoszona Deklaracja Praw Narodów Rosji.

• w czerwcu 1917 r. rozpoczęło się formowanie armii polskiej we Francji

• skutkiem przewrotu w Piotrogrodzie było pogrążenie się Rosji w wojnie domowej, co przejściowo usunęło niebezpieczeństwo ingerencji rosyjskiej. Zwycięstwo bolszewików skłoniło Ententę do bardziej zdecydowanych działań.

• prezydent USA T.W.Wilson 8 stycznia 1918 r. w orędziu do Kongresu przedstawił „14 Punktów”. 13 Punkt głosił, że: „powinno być utworzone niepodległe państwo polskie, które winno objąć ziemie zamieszkałe przez ludność bezspornie polską, mieć zapewniony wolny i bezpieczny dostęp do morza”

b) Klęska państw zaborczych w wyniku I wojny światowej i ich dezintegracja terytorialna

• na jesień 1918 r. nastąpiła klęska Niemiec i Austro-Wegier. Rosja pogrążona była w chaosie, spowodowanym wojną domową. Przestraszona zwycięstwem bolszewików Ententa zdecydowała się poprzeć sprawę polską.

c) Walka Polaków o odzyskanie niepodległości, aktywność polityczna

• zmiana sytuacji międzynarodowej wpłynęła na postawę polskich obozów politycznych:

• Narodowa Demokracja: wobec osłabienia Rosji i przypuszczalnej porażki Niemiec o losie Europy Wschodniej zadecydują mocarstwa zachodnie. Przywódcy Narodowej Demokracji utworzyli w 1917 r. w Szwajcarii Komitet Narodowy Polski, który objął zwierzchnictwo nad powstającym od 1917 r. Wojskiem Polskim we Francji. Komitet był uznawany przez rządy zachodnie za rodzaj polskiego przedstawicielstwa politycznego.

• Obóz piłsudczykowski: wobec rewolucji i praktycznego wyeliminowania Rosji z udziału w wojnie, traci sens antyrosyjski sojusz z państwami centralnymi. Zerwano współpracę z tymi państwami (1917 r. - kryzys przysięgowy). Piłsudczycy skoncentrowali się na budowie Polskiej Organizacji Wojskowej. Ośrodek kierowniczy tego obozu doprowadził w listopadzie 1918 r. do powstania w Lublinie Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej.

• Obóz aktywistów: pozostała część (głównie partie konserwatywne i ziemiańskie, od lutego skupione w Związku Budowy Państwa Polskiego), kontynuowały współpracę z państwami centralnymi, licząc na poszerzenie samodzielności instytucji powstałych w efekcie Aktu 5 listopada.

• na skutek rozpadu struktur zaborczych nastąpiło tworzenie własnych ośrodków władzy politycznej:

• zabór austriacki: 28 października 1918 r. powstała Polska Komisja Likwidacyjna; 30 października 1918 r. w Cieszynie powstała Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego

• zabór rosyjski: 6 listopada 1918 r. powstał Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej

• zabór pruski: 14 października 1918 r. w Poznaniu powstała Naczelna Rada Ludowa

rok 1918 przesądził o istnieniu Polski, jednak o jej kształcie zadecydowały postanowienia traktatu wersalskiego oraz walka Polaków

3. Koncepcje mocarstw zaborczych wobec sprawy polskiej 1914-1918

W momencie wybuchu I wojny światowej sprawa polska nie odgrywała roli w polityce żadnego państwa. Fakt, że ziemie polskie były od początku terenem działań wojennych sprawił, że państwa walczące były zmuszone do liczenia się choćby w minimalnym zakresie z nastrojami ludności.

Kwestia polska jako element przetargowy w polityce państw zaborczych

• sierpień 1914 r. - Wielki Książę Mikołaj Mikołajewicz wydał deklarację, która wzywała naród polski do walki razem z Rosją przeciwko Niemcom

• lipiec 1915 r. - premier Rosji Iwan Goremykin zapowiedział nadanie Polsce autonomii

• po zajęciu Warszawy kanclerz Niemiec Bethmann Hollweg oświadczył, że Polska po wyzwoleniu „będzie mogła pielęgnować i rozwijać właściwości narodowego życia”

• 5 listopada 1916 r. - w Warszawie i Lublinie został ogłoszony przez generał-gubernatorów Niemiec i Austro-Węgier manifest, zawierający zapowiedź utworzenia samodzielnego państwa polskiego jako monarchii konstytucyjnej. Granice Królestwa Polskiego miały zostać określone później

• Akt 5 listopada został ogłoszony przez cesarza Wilhelma II i Franciszka Józefa I. Wpłynęło to na umiędzynarodowienie sprawy polskiej

Rzeczywistym powodem takiego traktowania kwestii polskiej była sytuacja na froncie. Niemcy po bitwach nad Sommą i Verdun ponieśli ogromne straty w ludziach. Dlatego chcieli pozyskać polskiego rekruta. Niemcy chcieli utworzyć wasalne państewko polskie wchodzące w skład Mitteleuropy, a oddzielające Niemcy od Rosji. Początkowo plany te spotkały się ze sprzeciwem Austro-Wegier, które dążyły do przyłączenia Krakowa do Galicji.

Umiędzynarodowienie sprawy polskiej - zmiana polityki państw zaborczych

• w rozkazie noworocznym z 1916 r. car Mikołaj II zapowiedział, że jednym z celów wojny będzie utworzenie wolnej Polski, złożonej z 3 części. Ten twór państwowy miał być wzorowany na Królestwie Polskim po 1815 r.

• po rewolucji w Rosji (117 r.) nastąpiła całkowita zmiana stosunku tego państwa do Polski. 27 marca 1917 r. Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich wydała orędzie do narodu polskiego. Mówiło ono m.in., że: „Polska ma prawo do całkowitej niepodległości pod względem państwowo-międzynarodowym”. Deklaracja o podobnej treści została wydana przez Rząd Tymczasowy

• 12 września 1917 r. generał-gubernatorzy warszawski i lubelski powołali do życia Radę Regencyjną

• w listopadzie 1917 r. w Rosji została ogłoszona Deklaracja Praw Narodów Rosji, zawierającą prawo narodów Rosji do samookreślenia aż do oderwania się i utworzenia samodzielnego państwa

• rząd Rosji 29 sierpnia 1917 r. wydał dekret anulujący traktaty rozbiorowe

można stwierdzić, że na odzyskanie przez Polskę niepodległości złożyły się:

• dążenia niepodległościowe narodu polskiego

• klęska wszystkich państw zaborczych i ich dezintegracja terytorialna

4. Legiony - geneza i działalność

Legiony Polskie - polskie ochotnicze oddziały zbrojne walczące po stronie państw centralnych. Zostały one utworzone na mocy porozumienia polityków polskich z Galicji, skupionych w utworzonym 16 sierpnia 1914 r. Naczelnym Komitecie Narodowym

Naczelny Komitet Narodowy powstał 16 sierpnia 1914 r. Miała to być reprezentacja polityczna oraz najwyższa instancja w zakresie wojskowej i skarbowej organizacji polskich sił zbrojnych. Na czele Departamentu Wojskowego stał Władysław Sikorski. NKN od władz austriackich uzyskał zgodę na utworzenie Legionów Polskich.

Zalążkiem Legionów była sformowana przez Piłsudskiego kompania strzelców, która 06 sierpnia 1914 r. wyruszyła z Krakowa i jako forpoczta wojsk austro-węgierskich wkroczyła do Królestwa Polskiego docierając do Kielc (12 sierpnia 1914 r.)

W dniu 27 sierpnia 1914 r. został wydany formalny rozkaz o powołaniu dwóch Legionów: Zachodniego-Kraków, którego dowódcą był gen. Baczyński i Wschodniego-Lwów, którego dowódcą został gen. Pietraszkiewicz. Legiony politycznie podlegały NKN, natomiast wojskowo armii austriacko-wegierskiej.

Oddziały Piłsudskiego stały się I pułkiem Legionu Zachodniego, dowódcą II pułku został płk Zieliński, a z rozproszonego Legionu Wschodniego utworzono III pułk gen. Hallera. Od tego momentu zaczęto używać nazwy LEGINY POLSKIE. Ich zwierzchnim dowódcą został austriacki generał Trzaska-Durski.

W miarę napływu ochotników:

• przekształcono I pułk w I Brygadę, pod dowództwem Józefa Piłsudskiego

• przekształcono I i II pułk w II Brygadę, pod dowództwem płk Kuttnera, a później Hallera

• w 1915 r. powstała III Brygada, pod dowództwem kolejno: Grzesickiego, Szeptyckiego, Zielińskiego, Roji

Walki legionistów:

• II Brygada walczyła w Karpatach Wschodnich (Mołotków, Rarańcza)

• I, II, III Brygada walczyła na Wołyniu w dolinie Styru, gdzie miała za cel odparcie ofensywy gen. Brusiłowa (np. walki pod Kostiuchnówką 4-7 lipca 1916 r.)

Nieporozumienia Piłsudskiego z NKN i z dowództwem austro-węgierskim skłoniły go w 1916 r. do rezygnacji z dowództwa I Brygady. Przewidując klęskę państw centralnych postanowił zerwać z nimi współpracę. W lecie 1917 r. doprowadził do tzw. kryzysu przysięgowego (legioniści I i III Brygady odmówili złożenia przysięgi cesarzowi austriackiemu. Żołnierze tych Brygad pochodzący z Królestwa Polskiego zostali internowani w Beniaminowie i Szczypiornie, a ci z Galicji wysłani na front włoski). II Brygada złożyła przysięgę i przemianowano ją na POLSKI KORPUS POSIŁKOWY, którego dowódcą został gen. Zieliński, a później gen. Haller. Polski Korpus Posiłkowy został wysłany na Bukowinę gdzie działał do lutego 1918 r.

Podsumowanie:

• w szczytowej fazie 1916 r. Legiony liczyły ok. 15 tys. żołnierzy

• przyczyniły się do odzyskania niepodległości

• odegrały istotną rolę przy tworzeniu wojska polskiego po listopadzie 1918 r.

5. Akt 5 listopada 1916 r.

Rok 1916 przyniósł zmiany zarówno na arenie międzynarodowej, jak i wżyciu politycznym narodu polskiego. Wydarzenia na frontach przekreśliły nadzieje Niemiec na rychłe, zwycięskie zakończenie wojny:

• klęska Niemiec w bitwie pod Verdun (luty-czerwiec 1916 r.) i blisko ¼ mln zabitych

• ofensywa sprzymierzonych pod Sommą wykazała ich przewagę techniczną - pierwsze użycie czołgów

• na froncie wschodnim ofensywa gen. Brusiłowa spowodowała nowe straty w ludziach i sprzęcie

• bitwa morska u brzegów Jutlandii - Niemcy nie złamali brytyjskiej przewagi na morzu

• polityczna porażka państw centralnych - Rumunia przystąpiła do wojny po stronie aliantów

W grudniu 1916 r. państwa centralne zwróciły się do koalicji z propozycjami pokojowymi, jednak Ententa świadoma swej przewagi, odrzuciła ogólnikową notę pokojową.

Państwa centralne odczuwały coraz dotkliwiej niedostatek rezerw ludzkich, braki surowcowo-materiałowe, aprowizacyjne i in. Po krwawych bitwach 1916 r. dowództwa niemieckie i austro-węgierskie gorączkowo szukały nowego „mięsa armatniego”. Stopniowo dojrzewały koncepcje „rozwiązania sprawy polskiej”. Politycy polscy ( Tytus Filipowicz, Władysław Sikorski, Władysław Studnicki) umacniali w dowództwie niemieckim i austriackim przekonanie, że na ziemiach polskich kryją się niewykorzystane rezerwy ludzkie. Koncepcje te pozostawały w związku z niemiecka myślą stworzenia potężnego bloku gospodarczo-politycznego w środkowej Europie pod przewodnictwem Niemiec (Mitteleuropa).

Państwa centralne uzgodniły swe stanowiska na konferencji w Pszczynie w październiku 1916 r. 5 listopada 1916 r. ukazała się odpowiednia proklamacja, podpisana w imieniu obu cesarzy przez generalnych-gubernatorów Kuka i Beselera. Samodzielne państwo polskie miało się składać z ziem „panowaniu rosyjskiemu wydartych”. Granice miały zostać sprecyzowane później. Państwo polskie miało być konstytucyjną monarchia dziedziczną. Podstawowe elementy suwerenności (granica, głowa państwa) pozostawały w zawieszeniu.

Proklamacja nie wywołała entuzjazmu w społeczeństwie polskim. 9 listopada Beseler ogłosił ochotniczy zaciąg do armii polskiej. Szczególnie ostro skrytykowały akt SDKPiL oraz PPS-Lewica. Z zadowoleniem przyjęły akt partie aktywistyczne - PPS i PSL. Zadowolenie malało w miarę przedłużającego się daremnego oczekiwania na realizację przyrzeczeń aktu. Grono polityków polskich w Lozannie ogłosiło tzw. deklarację lozańską, ostro krytykującą akt.

Skutki wydania Aktu 5 listopada:

• 14 stycznia 1917 r. powstała w Warszawie Tymczasowa Rada Stanu z Wincentym Niemojowskim na czele. Komisją Wojskową TRS miał kierować Piłsudski.

• już w grudniu 1916 r. w parlamencie Włoch, które przystąpiły do wojny po stronie Ententy, postawiono wniosek w sprawie wskrzeszenia Polski

• 22 stycznia 1917 r. prezydent USA Thomas Woodrow Wilson stwierdził, że w wyniku wojny powinna odrodzić się „zjednoczona, niepodległa i samoistna Polska”

• w odpowiedzi na Akt 5 listopada nowe stanowisko zajęła Rosja. W rozkazie noworocznym z 25 grudnia 1916 r. car Mikołaj II zapowiedział, że celem wojny będzie dla Rosji „stworzenie Polski wolnej, złożonej ze wszystkich trzech części, dotąd rozdzielonych”

6. Rewolucja lutowa i październikowa a sprawa polska

Polskie siły polityczne w zrewoltowanej Rosji

• w wyniku rewolucji lutowej (wg kalendarza gregoriańskiego: marcowej) ogromnie rozszerzyły się możliwości działania Polaków. Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich uchwaliła 27 marca 1917 r. historyczną odezwę (z inicjatywy polskiego socjalisty Aleksandra Więckowskiego, a wbrew stanowisku SDKPiL), w której przyznano Polsce „prawo do całkowitej niepodległości pod względem prawno-międzynarodowym). Zdopingowany tym Rząd Tymczasowy (powołany przez rosyjską Dumę) wydał podobne oświadczenie 29 marca 1917 r., zapowiadając utworzenie niepodległego państwa polskiego „ze wszystkich ziem zaludnionych w większości przez naród polski”. Państwo to miało być „połączone z Rosją wolnym wojskowym przymierzem”, jak również „tamą przeciwko naporowi mocarstw centralnych na Słowiańszczyznę”. Od chwili wydania tej deklaracji rządy Wielkiej Brytanii i Francji przestały traktować problem niepodległości Polski jako wewnętrzną sprawę Rosji.

• w Piotrogrodzie powołano (dekretem rządu Aleksandra Kiereńskiego) Komisję Likwidacyjną do Spraw Królestwa Polskiego z adwokatem (przyjacielem premiera) Aleksandrem Lednickim na czele. Legalną działalność podjęły partie socjalistyczne: PPS-Frakcja Rewolucyjna, PPS-Lewica, SDKPiL i Bund. Powstawać zaczęły organizacje polskie o charakterze opiekuńczym (próba ewakuacji polskich sierot z Syberii przez Archangielsk do JAP), politycznym i naukowym. Działały m.in.: Komitet Narodowy Polski Romana Dmowskiego (od sierpnia 1917 r. po ewakuacji przez Piotrogród we Francji), Rada Główna Opiekuńcza Władysława Grabskiego, Związek Zjednoczenia i Niepodległości Polski Stanisława Wojciechowskiego.

• inne cele przed tworzonym w Rosji wojskiem polskim stawiała endecja i prorosyjscy konserwatyści, a inne członkowie POW i PPS. Zwolennicy SDKPiL coraz ostrzej protestowali przeciwko tworzeniu oddzielnych oddziałów polskich, zagrażających rzekomo rewolucji proletariackiej. Te sprzeczne tendencje uwidoczniły się podczas obrad I Ogólnego Zjazdu Wojskowych Polaków (od 6 do 22 czerwca 1917 r.). Mimo oporu Aleksandra Lednickiego, a szczególnie Aleksandra Więckowskiego (mającego mocne poparcie rządu Kiereńskiego) i rzeczników „rewolucji ogólnoświatowej”, w trakcie obrad wyłoniono (głosami endecji i centrowców ze Związku Zjednoczenia i Niepodległości Polski) Naczelny Polski Komitet Wojskowy (Naczpol) z Władysławem Raczkiewiczem jako przewodniczącym i OZWP na czele. W lipcu 1917 r. Naczpol uzyskał zgodę Rządu Tymczasowego (po nieudanej ofensywie rosyjskiej na froncie wschodnim) na zorganizowanie trzech polskich korpusów.

• w lutym 1918 r. w miejsce Naczpolu powołano Radę Naczelną Polskich Sił Zbrojnych, która próbowała reanimować rozbite 3 korpusy polskie. W wyniku pokoju radziecko-niemieckiego (pokoju brzeskiego z 3 marca 1918 r.) inicjatywa straciła racje bytu.

• 24 października 1917 r. (atakiem na Pałac Zimowy) rozpoczął się przewrót bolszewicki (rewolucja październikowa) w Rosji, który poparło tysiące zaagitowanych żołnierzy polskich oraz przebywający wówczas w Rosji przywódcy SDKPiL: Feliks Dzierżyński (od grudnia 1917 r. szef Czeki), Kozłowski i Wesołowski (członek rządu rewolucyjnego). Większość Polaków w Rosji zajęła jednak postawę bierną lub wrogą wobec nowej władzy. Wkrótce Rada Komisarzy Ludowych opublikowała „Deklarację Praw Narodów Rosji” (15 listopada 1917 r.), a w sierpniu 1918 r. na liście unieważnionych przez bolszewików dawnych umów rosyjsko-niemieckich (jako niezgodnych z postanowieniami pokoju brzeskiego z 3 marca 1917 r.) znalazły się akty rozbiorowe ziem polskich zawarte przez carat z Prusami i Austrią w XVIII w. Teoretycznie dokumenty te dawały Polakom prawo do własnej państwowości, praktycznie jednak pozostały martwą literą, gdyż celem bolszewików była „rewolucja ogólnoświatowa”, wobec której wszelkie ambicje narodowe i granice państwowe miały utracić sens.

Polskie siły zbrojne w zrewoltowanej Rosji

• po rozkazie cara Mikołaj II (zapowiadającego utworzenie wolnej Polski, obejmującej wszystkie trzy zabory) rozpoczęto rozbudowę w rejonie Kijowa dawnego Legionu Puławskiego w szerszą formację wojskową - Dywizje Strzelców Polskich (kwiecień 1917 r.)

• sprawa ta nabrała rozmachu po rewolucji lutowej w Rosji, gdy na Białorusi zorganizowano pod auspicjami Naczpolu dość silny (etatowo 70 tys. żołnierzy, w rzeczywistości około 22 tys.) I Korpus Polski - decyzją głównodowodzącego armią rosyjską gen. Ł.Korniłowa - pod dowództwem Józefa Dowbór-Muśnickiego (sztab znajdował się w Mińsku, w skład korpusu oficerskiego wchodzili: Władysław Anders, W.Iwaszkiewicz) oraz dwa inne korpusy na Ukrainie (II Korpus Polski w Besarabii w Rumunii oraz III Korpus Polski pod bezpośrednim dowództwem naczpolskiego Inspektora Polskich Sił Zbrojnych na Ukrainie gen Henning-Michaelis'a). Miały one potencjalnie ogromne możliwości rozwoju, gdyż w armii rosyjskiej służyło w tym momencie około 0,5 mln. Polaków (w tym 20 tys. oficerów i 100 generałów polskiego pochodzenia), a w niewoli rosyjskiej znajdowało się 100 tys. żołnierzy polskich z armii niemieckiej i autro-węgierskiej. Po rewolucji październikowej korpusy te wystąpiły przeciwko bolszewikom w obronie polskich dworków szlacheckich na Białorusi i Ukrainie. Nie bez znaczenia był również ogarniający je ferment rewolucyjny, powszechny już w armii rosyjskiej. Od jesieni 1917 r. oddziały polskie na obszarze rewolucyjnej Rosji straciły zatem rację bytu - miały przeciwko sobie armie niemiecką i austro-węgierską, a bolszewicy uznali je za siły wrogie rewolucji (rozmowy T.Hałówki z ramienia POW z Trockim i Leninem na początku 1918 r.)

• w lutym 1918 r. gen. Dowbór-Muśnicki (nie godząc się z decyzją władz radzieckich z 13 listopada 1917 r. o demobilizacji) poddał się Niemcom, po czym cały I Korpus został rozbrojony. II Korpus w sile 7,5 tys. żołnierzy podporządkował się chwilowo (przybyłemu z Galicji wraz ze zbuntowaną II Brygadą Legionów Polskich) gen. Józefowi Hallerowi, a następnie został rozbity 11 maja 1918 r. w bitwie polsko-austriackiej pod Kaniowem (gen. Haller z Rosji przez Moskwę i Murmańsk przedostał się do Francji). III Korpus podzielił losy II Korpusu - rozproszony w służbie ochrony polskich majątków po całej Ukrainie ewakuował się w kierunku Odessy i pod dowództwem gen. Rómmla skapitulował w czerwcu 1918 r.

• z resztek w/w wojsk powstała następnie dywizja Lucjana Żeligowskiego, która walczyła przeciwko bolszewikom w ramach kontrrewolucyjnej armii rosyjskiej A.Denikina (na Ukrainie), wspomaganej przez oddziały francuskie, które wylądowały w Odessie (po ich wycofaniu się z miasta w kwietniu 1919 r. dywizja Żeligowskiego przebiła się do Galicji Wschodniej)

• inna dywizja pod dowództwem W.Czumy powstała, podobnie jak Korpus Czechosłowacki, na Syberii (w ramach „białej armii” gen. Kołczaka). Jej niedobitki wróciły drogą morską do Polski w 1920 r.

• szacuje się, że po stronie rewolucji październikowej z bronią w ręku wystąpiło około 100 tys. Polaków, jednak znaczna część polskiego korpusu oficerskiego nie partycypowała w wydarzeniach z października 1917 r. (upatrując - do 3 marca 1918 r. - głównego wroga w wojskach państw centralnych, a po podpisaniu pokoju brzeskiego - szans w ewakuacji do Francji i w walce po stronie państw Ententy)

7. Powstanie i działalność KNP

Rewolucja w Rosji zwiększyła rolę zachodnich członków Ententy. Co więcej nie byli już oni krępowani stanowiskiem Rosji w sprawie polskiej. W marcu 1917 r. Roman Dmowski złożył na ręce przedstawicieli Ententy memoriał z żądaniem odbudowy niepodległej Polski złożonej z Galicji i Śląska Cieszyńskiego, zaboru rosyjskiego z Kowieńszczyzną, Wileńszczyzną, Wołyniem i częścią guberni mińskiej, a także z zaboru pruskiego z Gdańskiem, Śląskiem Opolskim i częścią Mazur.

Były to postulaty daleko idące, ale nie obejmujące całości ziem polskich sprzed 1772 r. W czerwcu 1917 r. władze francuskie zgodziły się na utworzenie armii polskiej we Francji. Ochotnicy zaczęli napływać nie tylko z samej Francji i Belgii, ale także z USA, Kanady i Brazylii.

Organizowane oddziały polskie podporządkowano powstałemu 15 sierpnia 1917 r. w Lozannie Komitetowi Narodowemu Polski w Paryżu, na którego czele stanął Roman Dmowski. Komitet ten został uznany za oficjalne przedstawicielstwo polskie ze strony Francji we wrześniu, Wielkiej Brytanii i Włoch w październiku, a USA w grudniu 1917 r.

W roku 1918 KNP prowadził ożywioną działalność propagandową za pośrednictwem Władysława Solskiego w Wielkiej Brytanii, Ignacego Paderewskiego w USA i Konstantego Skirmmta we Włoszech.

Postulaty polskie sformułowano ponownie na posiedzeniu KNP w dniach 10-16 października 1918 r., gdy Stanisław Grabski zaproponował wysunięcie dwóch programów: maksymalnego i minimalnego. Pierwszy obejmował ziemie sprzed 1772 r., drugi był zbliżony do linii Dmowskiego oraz zakładał, iż w przyszłej Polsce nie powinno być mniej niż 60% Polaków.

Państwa Ententy zajmowały wobec tych postulatów wstrzemięźliwe stanowisko, przygotowując się do zawieszenia broni z Niemcami i nie mogąc przewidzieć sytuacji w Rosji. Zarysowały się pierwsze różnice zdań na ten temat w obozie Ententy. Sukcesem było natomiast uznanie przez Wielką Brytanię, USA, Włochy armii polskiej we Francji za armię sprzymierzoną.

KNP monopolizowało politykę zagraniczną państwa nawet w grudniu 1918 r. W styczniu 1919 r. KNP uznało rząd Paderewskiego.

8. Pierwsze ośrodki władzy lokalnej 1918-1919

Po odejściu okupantów zarysował się problem „próżni politycznej”. 7 października 1918 r. Rada Regencyjna wydała manifest do narodu polskiego, formułując zasadę niepodległości Polski na podstawie 13 punktu orędzia Wilsona. 23 października 1918 r. Rada Regencyjna powołała rząd Józefa Świerzyńskiego. 3 listopada 1918 r. rząd Świerzyńskiego podjął desperacką próbę stworzenia rządu narodowego opartego na szerszej podstawie. Rokowania z ludowcami i PPS nie dały jednak rezultatu.

Nurt związany ze środowiskiem Piłsudskiego liczył na przejęcie władzy drogą faktów dokonanych z chwilą kapitulacji Niemiec. Drugi nurt, związany z Dmowskim, opierał się na współpracy z Zachodem. KNP oczekiwał, że Rada Regencyjna przekaże mu władzę z chwilą klęski państw centralnych.

Klęska państw centralnych dała impuls do organizowania ośrodków polskiej władzy we wszystkich zaborach.

Zabór pruski

W lutym 1918 r. powstała Polska Organizacja Wojskowa (POW) zaboru pruskiego, a w lipcu Centralny Komitet Obywatelski (endecki). Władysław Seyda i Wojciech Korfanty domagali się w parlamencie w Berlinie przyznania Polsce pełnej niepodległości. CKO wyłonił komitet wykonawczy z ks. Adamskim na czele. 10 listopada 1918 r. komitet ujawnił się jako Naczelna Rada Ludowa.

Galicja

• 19 października 1918 r. powstała Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego

• 28 października 1918 r. w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna z przewodniczącym Wincentym Witosem. W jej skład wchodziły: PSL „Piast”, PPSD, endecja.

• 30 października 1918 r. członkowie POW, legioniści i młodzież pod dowództwem płk. Bolesława Roji usunęli z Krakowa załogę austriacką

• we Lwowie Austriacy oddali władzę Komitetowi Wojskowemu Ukraińców

• w październiku 1918 r. Polacy utworzyli Tymczasową Komisję Rządzącą

• Polacy (m.in. młodzież - Orlęta lwowskie) chwycili za broń (początek wojny polsko-ukraińskiej)

• fala rewolucyjnych demonstracji, jaka przetoczyła się jesienią 1918 r. przez Niemcy i Austro-Węgry zradykalizowała niektóre środowiska na ziemiach polskich. 5 października 1918 r. powstała w Lublinie Rada Delegatów Robotniczych, a 6 października 1918 r. Republika Tarnobrzeska, w której radykalni chłopi usuwali urzędników austriackich i przystąpili do parcelacji ziem (zostali jednak rozbici w grudniu 1918 r.). W Radach ścierały się wpływy lewicy niepodległościowej z lewicą rewolucyjną

Rząd lubelski

Powstał 6/7 listopada 1918 r. w Lublinie. Skład: PPS, PPSD, PSL „Wyzwolenie”. 7 listopada wydał manifest (ogłosił przejęcie przez siebie władzy aż do zwołania Sejmu Ustawodawczego, zapowiadał radykalną reformę rolną, nacjonalizację kluczowych gałęzi przemysłu, demokratyzację ustroju, ważne ustawy socjalne m.in. 8-godzinny dzień pracy)

Rząd Moraczewskiego

10 listopada 1918 r. powrócił do Warszawy zwolniony z Magdeburga Piłsudski. 11 listopada 1918 r. Rada Regencyjna rozwiązała się, przekazując Piłsudskiemu pełnię władzy. Oparcie dla Piłsudskiego stanowił rząd lubelski. 18 listopada 1918 r. Piłsudski powołał warszawski rząd ludowy z premierem Jędrzejem Moraczewskim (bardziej umiarkowany skład: PPS i PSL „Wyzwolenie”). 22 listopada 1918 r. Piłsudski i Moraczewski podpisali dekret, na mocy którego Piłsudski obejmował najwyższą władzę jako Tymczasowy Naczelnik Państwa (jego uprawnienia: mianowanie i odwoływanie gabinetu, zatwierdzanie aktów ustawodawczych). Nowa władza nie była uznawana przez paryski KNP i ośrodki z zaboru pruskiego. 21 listopada rząd Moraczewskiego ogłosił manifest do narodu (reformę rolną i nacjonalizację przemysłu uzależnił od decyzji Sejmu Ustawodawczego. Wydał dekret wprowadzający 8-godzinny dzień pracy i ubezpieczenia robotników. Opracował 5-przymiotnikową ordynację wyborczą. Zasady ordynacji ogłoszono 28 listopada 1918 r., a wybory rozpisano na 26 stycznia 1919 r. Jedynym państwem uznającym nowe władze w Warszawie były Niemcy. Pod koniec grudnia 1918 r. władza rządu rozciągała się na obszar Królestwa i Galicji na zachód od Przemyśla, ale ze Lwowem i Śląskiem Cieszyńskim. Rząd Moraczewskiego nie był akceptowany przez: endecję (prawica dysponowała potężnym środkiem nacisku - sabotażem gospodarczym), KNP, lewicę rewolucyjną (16 grudnia 1918 r. SDKPiL oraz PPS „Lewica” połączyły się w komunistyczną Partię Robotniczą Polski)

Rząd Paderewskiego

26 grudnia 1918 r. po przybyciu Ignacego Paderewskiego do Poznania wybuchło powstanie wielkopolskie. W nocy 4/5 stycznia 1919 r. grupa spiskowców (m.in. Marian Januszajtis, Eustachy Sapieha) dokonała w Warszawie nieudanej próby zamachu stanu. Prawdopodobnie Piłsudski wiedział o przygotowaniach do przewrotu i dopuścił do niego, aby skompromitować prawicę. Naczelnik Państwa dążył do utworzenia rządu opartego na szerokiej koalicji. Po zamachu 4/5 stycznia skłonił Moraczewskiego do odejścia. 16 stycznia 1919 r. powstał rząd Paderewskiego oparty na koalicji endecji, partii centrum, PPS i ludowców. Rząd ten uzyskał poparcie paryskiego KNP i państw Ententy. Jego powstanie ostatecznie zamyka proces tworzenia się centralnego ośrodka władzy w Polsce.

9. Wybitni politycy polscy na progu niepodległości

Wincenty Witos

Przywódca PSL „Piast”. Uważał swe stronnictwo za reprezentanta wszystkich chłopów-gospodarzy. Akcentował też, że broni ludności bezrolnej. Zakładając, że tylko w systemie parlamentarnym chłopi uzyskają wpływ na sprawy państwowe i będą mogli bronić swych interesów, Witos podkreślał swe poparcie dla demokracji parlamentarnej. Żądając szybkiego przeprowadzenia reformy rolnej, stał na stanowisku nienaruszalności prywatnej własności ziemi. Podkreślał też związek wsi z religią katolicką, uznając wszakże za szkodliwe nadużywanie jej do celów politycznych. Podstawę państwa i jego ostaję, według niego, winni stanowić „świadomi, niezależni, zadowoleni chłopi polscy”. Postulował też podniesienie poziomu życia zacofanych mas chłopskich. „Piast” powinien stać się silną partią średniozamożnych i bogatych chłopów oraz innych nieradykalnych elementów. Stąd skłonności do związków z endecją. Witos zdawał sobie jednak sprawę z zagrożeń istnienia silnego obszarnictwa i sprzeczności między tą warstwą a chłopstwem.

Wojciech Korfanty

Jeden z głównych działaczy chadecji. Przejął on z doktryny katolickiej hasło tzw. uwłaszczenia pracujących w drodze zapewnienia robotnikom niewielkiego udziału w zyskach przedsiębiorstw i innych świadczeń, co miało związać robotników z kapitalizmem. Państwo, według niego, powinno bronić robotników przed wyzyskiem przedsiębiorców. Program ten oparty na założeniach encykliki papieża Leona XIII Rerum Novarum (1891), miał stanowić przeciwwagę zasady klas głoszonej przez zwolenników socjalizmu naukowego, jego realizacja zaś - próbę złagodzenia najbardziej jaskrawych sprzeczności kapitalizmu. Była to idea solidaryzmu klasowego. Korfanty podkreślał swój katolicyzm i domagał się naczelnego stanowiska w państwie dla Kościoła katolickiego.

Stanisław Thugutt

Jeden z przywódców PSL „Wyzwolenie”. Bronił instytucji parlamentarnych. Chciał szybkiego rozparcelowania znacznej części użytków obszarniczych i upaństwowienia lasów, podstawowych bogactw naturalnych oraz kolei. Postulował zakaz wykorzystywania religii do celów politycznych, powszechne świeckie nauczanie oraz zwiększenie swobód mniejszości narodowych.

Igancy Daszyński

Premier rządu lubelskiego. Ogłosił wyraźnie zarysowany program terytorialny, zgodny z deklaracją prezydenta Wilsona (państwo polskie miało obejmować wszystkie ziemie zamieszkane przez lud polski z własnym wybrzeżem morskim). W „Manifeście” postulował republikański charakter ordynacji, bierne i czynne prawo wyborcze po ukończeniu 21 lat. Doszło do tego ogłoszenie całkowitego politycznego i obywatelskiego równouprawnienia wszystkich obywateli bez względu na pochodzenie, wiarę i narodowość, ogłoszenie wolności sumienia, druku, słowa, zgromadzeń, pochodów, zrzeszeń, związków zawodowych i strajków. Proklamował wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy, upaństwowienie lasów oraz donacji i majoratów. Był za reorganizacją na demokratycznych zasadach samorządu. Zapowiadał wniesienie pod obrady sejmu reform, m.in. zniesienia wielkiej własności ziemskiej i upaństwowienia niektórych gałęzi przemysłu oraz rozwiniętego ustawodawstwa socjalnego.

Roman Dmowski

Przywódca endecji. Za największe zagrożenie uznawał Niemcy. Twierdził, że parcie na wschód jest dla Niemiec jedną z zasad globalnej polityki - rodzi to konflikt z żywiołem polskim. Ich potęga gospodarcza i organizacyjna to dla Polaków największe niebezpieczeństwo. Rosja, nawet silniejsza, nie poradzi sobie nigdy z Polakami. Klęska militarna Niemiec nie musi oznaczać klęski politycznej - jeśli zachowają silną pozycję w Europie Środkowej to ich niepowodzenia będą tylko czasowe. Polska w graniach z 1772 nie byłaby silnym państwem. Zakres inkorporacji powinny określić zdolności asymilacyjne społeczeństwa polskiego. Należy wchłonąć tylko te terytoria, które nie zmienią w sposób niekorzystny proporcji narodowościowych w państwie - stąd jego sprzeciw wobec federacyjnych planów Piłsudskiego. W polityce wewnętrznej wyznawał typowe dla prawicy zasady.

Józef Piłsudski

Za głównego wroga uznawał Rosję. Odrodzona Polska powinna, według niego, obejmować tereny zamieszkane przez Polaków, Litwinów i Białorusinów oraz być związana sojuszem z niepodległym państwem ukraińskim. Takie rozumowanie było konsekwencją podziału narodów Rosji na te o rozwiniętej tradycji państwowości (historyczne - Polacy, Finowie, Gruzini, częściowo Ormianie i niehistoryczne) i te bez tradycji państwowości. Stąd postulował rozcięcie Rosji po szwach narodowościowych. Programowo nie usiłował stworzyć własnej partii politycznej, dystansował się nawet od tych, którzy go popierali - miał być jedynym politykiem wyrażającym nie partykularne interesy partyjne, ale interes państwa. Czekał aż demokracja się skompromituje, co umożliwi mu wystąpienie w roli „męża opatrznościowego”/. Mimo socjalistycznych korzeni uznawał, że rozbudowane ustawodawstwo socjalne osłabia państwo. Uważał, że armia powinna być apolityczna.

10. Sejm Ustawodawczy 1919 - wybory i układ sił

Ordynacja do Sejmu została ogłoszona 28 listopada 1918 r.. Została ona oparta na pięcioprzymiotnikowej zasadzie i przyznawała prawo wyborcze wszystkim obywatelom, którzy ukończyli 21 rok życia. Tego samego dnia wydano drugi dekret, zarządzający wybory do Sejmu Ustawodawczego na dzień 26 stycznia 1919 r.

Dużo bardziej skomplikowanym był problem przeprowadzenia wyborów, ponieważ na części terenów, do których aspirowała odradzająca się Polska, było to niemożliwe. Rząd Moraczewskiego kontrolował jedynie Królestwo (bez Suwałk, gdzie stacjonowała wciąż armia niemiecka), Galicję Zachodnią oraz część Śląska Cieszyńskiego. Galicja Wschodnia była w rękach Ukraińców, ziemie na wschód i północ od Bugu w rękach niemieckich, zabór pruski stanowił nadal część Niemiec. W tej sytuacji dekret przewidywał, że z terenu Galicji Wschodniej wejdą do sejmu byli posłowie do parlamentu wiedeńskiego, zaś dla zaboru pruskiego, Litwy i Rusi miały być wydane dodatkowe zarządzenia.

Sejm Ustawodawczy miał składać się z 524 posłów (241 - z Królestwa, 171 - z Galicji i Śląska Cieszyńskiego, 121 - z byłego zaboru pruskiego). Jednak liczby tej nigdy nie osiągnął. Ostatecznie po wszystkich wyborach uzupełniających i włączeniu 20 posłów wybranych przez sejm wileński liczył 432 posłów. 26 stycznia 1919 r. wybrano w Królestwie i Galicji Zachodniej 296 posłów. Na Suwalszczyźnie, w okręgu białostockim i bielskim przeprowadzono wybory w terminie późniejszym, po ewakuacji stacjonujących tam wojsk niemieckich. Nie odbyły się wybory na Śląsku Cieszyńskim, bo 23 stycznia wojska czechosłowackie zajęły znaczną jego część, łamiąc wcześniejsze porozumienia. Na terenie byłego zaboru pruskiego odbyły się później wybory uzupełniające: w Wielkopolsce 1 czerwca 1919 r., na Pomorzu 2 maja 1920 r. Śląsk do końca kadencji reprezentowali posłowie polscy do parlamentu niemieckiego (w liczbie 16). Do sejmu weszło też 28 posłów z dawnego parlamentu austriackiego. Tak więc liczebność sejmu zwiększała się sukcesywnie w czasie jego istnienia.

Kampania wyborcza była prowadzona z dużym rozmachem i równą mu demagogią. Dużą rolę odgrywał w niej kler katolicki agitujący za kandydatami prawicy. Starannie unikano formułowania programu pozytywnego, starając się dotrzeć poprzez negację do niewyrobionej klienteli politycznej. Frekwencja była wysoka. Przeciętnie w granicach 70-80%, w nielicznych tylko wypadkach spadając poniżej 60% uprawnionych. Świadczy to o wielkiej wadze, jaką społeczeństwo przywiązywało do wyborów.

Rezultaty były zaskakujące dla wszystkich. Największy sukces odniosła endecja, występująca jako Narodowy Komitet Wyborczy Stronnictw Demokratycznych (w kilka miesięcy później przyjmie on nazwę Związku Ludowo-Narodowego). Uzyskała 37% oddanych głosów i 116 mandatów (po wyborach w Wielkopolsce - 140).

PSL „Wyzwolenie” uplasowało się na II miejscu uzyskując mniej niż połowę głosów uzyskanych przez endecję i wprowadzając do sejmu 57 posłów. Następnym pod względem liczebności był klub PSL „Piast” - 46 posłów. Związek Polskich Posłów Socjalistycznych wprowadził do sejmu 32 posłów, Klub Polskiego Zjednoczenia Ludowego - 27 posłów, Klub Pracy Konstytucyjnej (konserwatyści i demokraci galicyjscy) - 18 posłów (ale w większości nie weszli oni drogą wyborów).

Klub Narodowego Związku Robotniczego - 16, Klub PSL-Lewicy - 13, Klub Żydowski - 10, Klub Niemiecki - 2.

Było też czterech posłów bezpartyjnych. Ten skład sejmu zmieni się później w wyniku wyborów uzupełniających i rozłamów w klubach.

Wybory ujawniły znaczne rozbicie polityczne społeczeństwa. Żadna z partii nie uzyskała większości umożliwiającej powołanie rządu. Oznaczało to konieczność tworzenia koalicji. Istniały dwie możliwości: porozumienie prawicy z centrum lub lewicy z centrum. Pierwsze miało tę przewagę, że prawica stanowiła jeden klub, p[podczas gdy trzy kluby lewicy najpierw musiały porozumieć się między sobą. Decydująca była rola centrum

Otwarcia obrad sejmu dokonał Naczelnik Państwa w dniu 10 lutego 1919 r. Wybór marszałka był pierwszą próbą sił. Prawica wysunęła kandydaturę Wojciecha Trampczyńskiego, lewica i centrum - Wincentego Witosa. W drugim głosowaniu wygrał Trampczyński. 20 lutego 1919 r. Piłsudski przekazał swą władzę sejmowi. Na wniosek wszystkich stronnictw jednomyślnie podjęto uchwałę, którą nazwano później „Małą Konstytucją”

11. Porównaj ustawy o reformie rolnej z lat 1920 i 1925 r.

Debata nad reformą rolną rozpoczęła się w sejmie 9 czerwca 1919 r. Projekt PSL „Piast” i większości Komisji Rolnej przyjmował zasadę odszkodowań za wywłaszczoną ziemię, upaństwowienie lasów oraz 180 ha jako górną granicę folwarków. Reforma miała objąć także dobra kościelne. Odmienny projekt zgłoszony został 3 dni później przez prawicę, czyli Związek Ludowo-Demokratyczny. Podważał on przede wszystkim zasadę przymusu, wprowadzając dobrowolność parcelacji majątków prywatnych. Prawica występowała też przeciw objęciu reformą rolną własności Kościoła oraz określeniu maksimum posiadania na 180 ha. Ostatecznie 10 lipca 1919 r. sejm podjął jedynie uchwałę - czyli zalecenie dla rządu, a nie obowiązującą bezwzględnie normę prawną - o zasadach przyszłej reformy. Posłowie stwierdzali, że parcelacji powinny podlegać ziemie państwowe, należące do spekulantów wojennych, folwarki źle zagospodarowane, a wreszcie wykupione z rąk prywatnych nadwyżki ponad 180 ha. Na terenie Kresów Wschodnich granica ta wynosiła 400 ha.

Dopiero sukcesy Armii Czerwonej i chęć pozyskania mas chłopskich skłoniły polityków do opracowania ustawy. Została ona uchwalona bez dyskusji 15 lipca 1920 r. Parcelacji podlegała ziemia państwowa i wykupywana przymusowo od wielkich posiadaczy, którym przysługiwało odszkodowanie w wysokości połowy ceny rynkowej. Przyjęto maksimum posiadania ziemi od 180 do 400 ha. W przyszłości zamierzano także parcelować majątki kościelne. Nadziały gruntów mieli otrzymać przede wszystkim robotnicy rolni i małorolni chłopi, przy czym pierwszeństwo przysługiwało inwalidom wojennym - przydzielano im ziemie bezpłatnie.

W drugiej połowie 1920 r. Główny Urząd Ziemski - instytucja powołana do realizacji reformy - sporządził wykaz majątków państwowych podlegających przymusowi parcelacyjnemu. Tymczasem uchwalona w marcu 1921 r. konstytucja uznawała własność za jedną z najważniejszych podstaw ustroju społecznego i porządku prawnego. Ustawa o reformie rolnej zakładała zaś tylko częściowe odszkodowanie. Na tej podstawie zakwestionowano możliwość jej realizacji. Na razie więc realizowano stopniowo parcelację majątków państwowych oraz prywatnych - po cenach rynkowych. Nie mogło to zaspokoić potrzeb wsi. Rozwinęła się przy tym spekulacja.

Reforma rolna weszła na porządek obrad rządu dopiero w maju 1923 r., gdy premierem został Wincenty Witos. Reprezentował on umiarkowany nurt ruchu ludowego i krępowały go zasady porozumienia politycznego z partnerami z koalicji dotąd sprzeciwiającymi się przymusowej parcelacji (pakt lanckoroński). Ostatecznie sejm przyjął ustawę 20 lipca 1925 r. (weszła w życie 28 grudnia 1925 r.). Przewidywała parcelację majątków liczących ponad 180 ha, z tym, że w okręgach podmiejskich areał ten ulegał zmniejszeniu do 60 ha, zaś na Kresach wzrastał do 300 ha, a w majątkach uprzemysłowionych do 700 ha. Na realizację reformy rolnej przewidywano wiele lat, ustanawiając roczny kontyngent parcelacyjny na 200 000 ha. W zasadzie preferowano dobrowolne transakcje, przymusowy wykup przewidując tylko w przypadku nie osiągnięcia wyznaczonego minimum, co i tak uzależnione było dodatkowo od możliwości finansowych państwa. W porównaniu z podobnymi aktami w innych krajach o zbliżonej strukturze agrarnej jak Łotwa, Litwa, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, reforma rolna w Polsce wyróżniała się umiarkowaniem, choć jej konsekwentne realizowanie mogło z czasem zmienić strukturę własnościową polskiego rolnictwa w kierunku wydatnego zwiększenia liczby pełnorolnych, towarowych gospodarstw chłopskich.

12. Wojna polsko-bolszewicka - geneza, przebieg, skutki

Przygotowania wojenne

Sukcesy armii polskich na wschodzie zachęciły Piłsudskiego do realizacji koncepcji federacyjnej. Niestety Piłsudski nie mógł znaleźć znaczących partnerów na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Jedynie Dyrektoriat kijowskiej URL wydawał się skłonny do współpracy z Polską. Równocześnie intensywne przygotowania do nowej ofensywy czynili bolszewicy na Białorusi. Dla zamaskowania przygotowań 28 stycznia 1920 r. Rada Komisarzy Ludowych oświadczyła, że Armia Czerwona nie przekroczy istniejącej linii demarkacyjnej i ostrzegła przed „zbrodniczymi” planami agresji polskiej na Rosję. Strona polska odpowiedziała, że pragnie trwałego zabezpieczenia swej granicy wschodniej i zażądała dla ludności kresów wschodnich dawnej Rzeczypospolitej prawa swobody wyboru przynależności państwowej.

W lutym państwa Ententy wycofały swe oddziały interwencyjne z Rosji, a na wiosnę Armia Czerwona przełamała opór gen. Denikina na południu Rosji. W tym stanie rzeczy 21 kwietnia 120 r. Józef Piłsudski doprowadził do podpisania umowy z Dyrektoriatem URL, reprezentowanym przez Semena Petlurę. Polska uznała w niej niepodległość Ukrainy na wschód od dawnej granicy rosyjsko-austriackiej na Zbruczu, zrzekając się roszczeń do tego terytorium, Petlura zaś zrzekł się pretensji do Galicji Wschodniej i części Wołynia. Umowa obejmowała też sojusz wojskowy przeciw bolszewikom.

Ofensywa kwietniowa

Nie czekając na atak bolszewicki na Białorusi, 25 kwietnia 1920 r. Piłsudski podjął wspólnie z oddziałami Petlury ofensywę na Ukrainie. Ponieważ bolszewicy wycofali swe siły, wojska polskie i ukraińskie posuwały się szybko na przód. 7 maja 1920 r. oddziały polskie i ukraińskie weszły do Kijowa powołując tu ukraiński rząd Izaaka Mazepy. Akcja polsko-ukraińska nie wywołała jednak entuzjazmu wśród ludności.

W momencie rozpoczęcia ofensywy prasa prawicowa nazywała ją szaleństwem, jednak zdobycie Kijowa przyjęto z entuzjazmem. Pełnego poparcia Polsce udzielała Francja, w Anglii panowały mieszane uczucia, Niemcy pod naciskiem Ententy ogłosiły neutralność w wojnie polsko-bolszewickiej.

Natarcie bolszewickie

W Rosji ogłoszono stan wyjątkowy i pobór, którym objęto także byłych oficerów carskich. Na początku czerwca bolszewicy podjęli akcje zaczepne na Ukrainie. 10 czerwca 1920 r. wojska polskie ewakuowały się z Kijowa, co wywołało zaniepokojenie w Polsce. Wobec powago sytuacji na froncie wschodnim, nowo wybrany premier Władysław Grabski zaproponował utworzenie Rady Obrony Państwa z udziałem wszystkich głównych sił politycznych w kraju.

4 lipca 1920 r. rozpoczęła się właściwa ofensywa frontu północno-zachodniego Armii Czerwonej pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego. W ciągu dwóch tygodni bolszewicy zajęli Mińsk, Wilno, Grodno i Pińsk. 10 sierpnia 1920 r. wojska polskie opuściły linię Bugu, grupując się nad Wieprzem i Wisłą do rozstrzygającej bitwy. Jednocześnie 4 Armia bolszewicka, nacierająca wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi, wdarła się pod Mławę i Płock chcąc odciąć siły polskie od morza i połączyć się z Niemcami.

Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski

Na zajętych terenach bolszewicy organizowali pospiesznie organy swej władzy. w Tarnopolu powstał Galicyjski Komitet Rewolucyjny, zmierzający do przyłączenia Galicji Wschodniej do Ukraińskiej SSR. 1 sierpnia 1920 r. do zajętego przez bolszewików Białegostoku przybył Marchlewski z manifestem Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski, zapowiadającym utworzenie Polskiej SSR, obalenie rządów „szlachecko-burżuazyjnych”, wywłaszczenie obszarników, nacjonalizację przemysłu. Jednocześnie zaczęły działać trybunały rewolucyjne szerzące terror wśród ludności. Popularność TKRP wśród Polaków była znikoma, natomiast spotkał się on z pewnym poparciem wśród miejscowych Białorusinów i Żydów.

Akcje dyplomatyczne

W momencie największego zagrożenia Rzeczypospolitej nastąpiła konsolidacja społeczeństwa polskiego. W szeregi armii wstąpiło ok. 100 000 ochotników. Mnożyły się dobrowolne ofiary na Fundusz Obrony Państwa. Do obrony ojczyzny i chrześcijaństwa wezwał Episkopat Polski.

Podczas konferencji w Spa delegacja polska argumentowała, iż Polska walczy nie tylko o swoją niepodległość, ale także osłania Europę przed zalewem rewolucji. Mimo to premier brytyjski Lloyd George, przekonany o rychłym zwycięstwie bolszewików i rozważający ich korzystną ofertę handlową, zażądał od premiera Grabskiego uznania linii Curzona (Bug-Kuźnica-Puńsk) w zamian za pośrednictwo brytyjskie w rozmowach pokojowych z Rosją. Grabski uległ.

Rząd polski starał się pozyskać neutralność Litwy, uznając jej niepodległość. Nie zmieniło to jednak sytuacji i 12 lipca 1920 r. bolszewicy podpisali z Litwą układ pokojowy i graniczny oddając Litwie Wilno oraz uzyskując prawo przemarszu przez terytorium litewskie.

Rząd ocalenia narodowego

Decyzje konferencji w Spa wywołały w Polsce kryzys rządowy. 24 lipca 1920 r. ustąpił gabinet Grabskiego. W porozumieniu z sejmem Piłsudski powołał nowy rząd koalicyjny z udziałem wszystkich głównych sił politycznych. Na jego czele stanął Wincenty Witos, a jego zastępcą został socjalista Ignacy Daszyński. Miało to symbolizować wolę obrony Polski robotniczej i chłopskiej przed inwazją rosyjską.

Rokowania polsko-bolszewickie zakończyły się fiaskiem. Bolszewicy zwlekali z podjęciem rozmów licząc na szybkie zajęcie Warszawy. Do spotkania doszło w Mińsku dopiero 17 sierpnia 1920 r., gdy trwała już kontrofensywa polska. Delegacja bolszewicka zażądała zgody polski na Linie Curzona, ograniczenia liczebności armii polskiej z około 1 mln do 50 000, przekazania Rosji sprzętu zdemobilizowanych oddziałów, przerwania produkcji broni i uzyskania eksterytorialności linii kolejowej Wołkowysk-Grajewo. Warunki te, przy zachowaniu pozornej niepodległości polski, miały ją obezwładniać tak, aby mogła się stać łatwym łupem rewolucji bolszewickiej. Delegacja polska odrzuciła te warunki zdając się na rozstrzygnięcie na polu walki.

Bitwa warszawska i kontrnatarcie znad Wieprza

W pierwszych dniach sierpnia 1920 r. sytuacja Polski wydawała się beznadziejna. Z wyjątkiem nuncjatury papieskiej wszystkie ambasady opuściły Warszawę. Dostawy sprzętu były odcinane przez Niemcy i Czechosłowację.

12-15 sierpnia 1920 r. rozegrała się decydująca bitwa o Warszawę. W niezwykle krwawych walkach o Radzymin, Zielonkę i Ossów szala zwycięstwa przechodziła z jednej strony na drugą. W końcu zadecydowało uderzenie znad Wieprza, rozpoczęte 16 sierpnia. Siły atakujące znad Wieprza rozbiły tzw. grupę mozyrską Armii Czerwonej i zmusiły oddziały polskie do odwrotu spod Warszawy. Natarcie Armii Konnej Siemiona Budionnego załamało się pod Lublinem i wkrótce potem musiała ona wycofać się na Wołyń. Oddziały bolszewickie, które zagalopowały się pod Włocławek musiały gwałtownie wycofać się na wschód. Nie mogąc przebić się przez północne Mazowsze przekroczyły granicę Prus Wschodnich, gdzie zamiast internowania pozwolono im przejść przez Litwę do Rosji.

Bitwa niemeńska i rozejm

Na początku września wojska polskie nacierały na całym froncie, a odwrót Armii Czerwonej zamienił się w bezładną ucieczkę. W bitwie nad Niemnem 20-26 września 1920 r. wojska polskie ponownie przełamały opór bolszewicki. Na początku października linia frontu biegła od Dzisny przez Mińsk, rzekę Słucz aż do Baru na Ukrainie.

Odparcie najazdu bolszewickiego przez armię polską było jednym z przełomowych momentów historii europejskiej początku XX w. Na przedpolach Warszawy armia polska obroniła nie tylko niepodległość Polski, ale także zapobiegła bolszewizacji Europy. Dlatego nazwano ją „osiemnastą decydującą bitwą w dziejach świata”. Wobec wyczerpania wojennego obu stron 12 października 1920 r. delegacje polska i bolszewicka podpisały w Rydze umowę rozejmową i podjęły rokowania pokojowe.

Zajęcie Wileńszczyzny

W trakcie pogoni za oddziałami bolszewickimi wojka polskie ponownie wkroczyły na tereny stanowiące przedmiot sporu z Litwą. Nie respektując tymczasowej umowy wojskowej o linii demarkacyjnej, podpisanej 7 września 1920 r. w Suwałkach i pozostawiającej Wilno po stronie litewskiej, Piłsudski polecił gen. Żeligowskiemu upozorowanie buntu I wkroczenie z podległymi mu oddziałami do Wilna. Po zajęciu miasta utworzono tam specjalną Komisję Rządzącą Litwy Środkowej, która zapowiedziała przeprowadzenie plebiscytu na spornym terytorium. W 1922 r. odbyły się wybory do lokalnego Sejmu Wileńskiego, w których wzięło udział 64% ludności spornego terytorium. Tak wybrana reprezentacja lokalna opowiedziała się następnie za przynależnością Wilna i okolicy do Polski.

Pokój ryski

Rokowania pokojowe polsko-bolszewickie w Rydze trwały pięć miesięcy. 18 marca 1921 r. podpisano ostatecznie traktat pokojowy między Polską a Rosyjską i Ukraińską SRR. Ustalał on wspólną granicę na linii Dzisna-Dokszyce-Słucz-Ostróg-Zbrucz. W ten sposób Polska uznała de iure reżim bolszewicki na Ukrainie porzucając sojuszników białoruskich i ukraińskich. Oddziały Petlury i Bułaka-Bałachowicza kontynuowały walkę z bolszewikami, jednak zostały przez nich pobite, a następnie internowane w Polsce. W traktacie ryskim obie strony gwarantowały prawa w dziedzinie kultury, szkolnictwa i swobody wyznaniowej dla mniejszości polskiej po wschodniej stronie, a ukraińskiej i rosyjskiej po zachodniej stronie granicy. Polska miała otrzymać zwrot dóbr kulturalnych wywiezionych z Polski po 1772 r. oraz 30 mln złotych rubli rekompensaty za udział ziem polskich w życiu gospodarczym Imperium Rosyjskiego. Już wkrótce strona bolszewicka zaczęła łamać postanowienia traktatu.

1. Polska myśl polityczna wobec Kresów

3 marca 1918 r. Rosja Radziecka zrzekła się w traktacie brzeskim wszelkich pretensji do ziem polskich, białoruskich i ukraińskich.

29 sierpnia 1918 r. Rada Komisarzy Ludowych ogłosiła dekret anulujący układy rozbiorowe z Austrią i Prusami. 11 listopada 1918 r. nastąpiło zawieszenie broni i decyzje traktatu brzeskiego zostały anulowane.

Piłsudski chciał opanować tereny Litwy i Białorusi, lecz opór tych ludności tych terenów i Rosji był oczywisty. Mocarstwa zachodnie obstawały za oddaniem tych ziem „białej” Rosji.

Głównie koła ziemiańskie kierowały wówczas polską służbą dyplomatyczną, a wiele placówek obsadzali ludzie z KNP. Tymczasem w Polsce istniały dwie koncepcje, co do losu ziem wschodnich: inkorporacyjna Dmowskiego i federalistyczna Piłsudskiego.

Koncepcja inkorporacyjna Romana Dmowskiego

Narodowa Demokracja pragnęła włączyć do Polski głównie terytoria, na których ludność niepolska stanowiłaby mniejszość dającą się zasymilować (miały to być obszary części Litwy, Łotwy, Białorusi, Wołyń, Podole z Kamieńcem, cała Galicja Wschodnia)

Koncepcja federalistyczna Józefa Piłsudskiego

Koncepcja ta zakładała utworzenie przy pomocy Polski systemu państw narodowych: Litwy, Białorusi, Ukrainy, stanowiących przedmurze przeciw Rosji.

Jednak chaos po rewolucji w Rosji i klęska Niemiec spowodowały, że granice wschodnie zależały od tego, jaki obszar obsadzą i zdołają utrzymać wojska polskie. Ignacy Paderewski w zasadzie popierał koncepcję Piłsudskiego i nie ingerował w nią. Piłsudczycy odrzucili plany Dmowskiego jako nacjonalistyczne i imperialistyczne. Opowiadali się formalnie za prawem tych narodów do samookreślenia się i dążyli do federacji. Koncepcje te wyglądały na pozór bardziej postępowo i demokratycznie od endeckiego planu polonizacji Kresów. Dlatego poparcie dla nich wysunęło PPS, PSL „Wyzwolenie”. Rzecznikiem tej koncepcji był też „ludowy” minister spraw zagranicznych Leon Wasilewski. Piłsudski chciał maksymalnego rozczłonkowania i osłabienia Rosji. Uważał, że na wschodzie można działać metodą faktów dokonanych, gdyż na zachodzie wszystko zależy od Ententy.

W lutym 1919 r. przy Zarządzie Wojskowym Kresów powołano Komisarza Cywilnego, którym został prof. dr Ludwik Kolankowski. We wrześniu 1919 r. utworzono Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich, a Generalnym Komisarzem został Jerzy Domołowski. Konsekwencją realizacji koncepcji Piłsudskiego było podjęcie w kwietniu 1919 r. ofensywy na wschodzie i wojna z Rosją. 22 kwietnia 1919 r. Piłsudski wydał odezwę do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w której sugerował federację, lecz ludność nie przyjęła jej przychylnie.

14. Powstanie Wielkopolskie - geneza, przebieg, skutki

Mimo kapitulacji na froncie zachodnim Niemcy nie zamierzali ustępować z Wielkopolski, Pomorza i Górnego Śląska. W dniach 3-5 grudnia 1918 r, obradował Sejm Dzielnicowy zaboru pruskiego, który postanowił, że należy poczekać na werdykt konferencji pokojowej z Niemcami.

Gdy 26 grudnia 1918 r. do Poznania przybył Ignacy Paderewski --> [Author:KS] , grupy żołnierzy niemieckich zaczęły atakować ludność polską i znieważać flagi polskie oraz alianckie. Nazajutrz doszło do dalszych starć. Reakcja polska zamieniła się w powstanie przeciwko Niemcom. Tam, gdzie Polacy dysponowali przewagą liczebną usunięcie władz niemieckich odbyło się bez większych starć, natomiast ciężkie walki rozgorzały w Chodzieży, Inowrocławiu, Nakle. 8 stycznia 1919 r. Naczelna Rada Ludowa przejęła władzę na wyzwolonym obszarze. Wojskami powstańczymi dowodził mjr Stanisław Taczak, a później gen. Józef Dowbor-Muśnicki.

W połowie stycznia Niemcy zgromadzili większe siły i przystąpili do kontrofensywy w Bydgoszczy i z rejonu Górnego Śląska. Komisariat NRL podjął akcję dyplomatyczną za pośrednictwem KNP w Paryżu. Akcja ta doprowadziła do zawieszenia broni. Niemcy nie miały dość sił aby wznowić wojnę przeciw państwom Ententy, które rozciągnęły warunki rozejmu z 11 listopada 1918 r. na front wielkopolski. 16 lutego przerwano walki. Obszar wyzwolony znalazł się pod kontrolą NRL, jednak o jego losie rozstrzygnąć miała konferencja pokojowa.

15. Powstania śląskie i ich skutki

Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego o przynależności Górnego Śląska zdecydować miał plebiscyt. Zarówno polska jak i niemiecka ludność tego terenu przyjęła postanowienia traktatu z rozczarowaniem.

Pierwsze powstanie śląskie

17 sierpnia 1919 r. wybuchło I powstanie śląskich Polaków., jednak wobec przewagi oddziałów niemieckich akcję szybko zwinięto. Po ratyfikacji traktatu wersalskiego na Górny Śląsk przybyły oddziały wojsk angielskich, francuskich i włoskich, które miały nadzorować przygotowania i przebieg plebiscytu. 11 lutego 1920 r. rozpoczęła w Opolu pracę Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa. Wycofano wojska niemieckie pozostawiając niższe ogniwa niemieckiej administracji i policji. W Katowicach powstał niemiecki, a w Bytomiu Polski Komisariat Plebiscytowy z Wojciechem Korfantym na czele.

Drugie powstanie śląskie

Wiosna upłynęła pod znakiem nasilającej się propagandy plebiscytowej oraz coraz częstszych starć między Polakami i Niemcami. W okresie ofensywy bolszewickiej w lipcu i sierpniu 1920 r. Niemcy podjęli akcję zmierzającą do rewizji traktatu wersalskiego i oddania obszaru plebiscytowego Niemcom. Z rąk bojówek niemieckich zaczęli ginąć działacze polscy, a policja niemiecka przyłączała się do szykan wobec Polaków. W nocy z19 na 20 sierpnia 1920 r. wybuchło II Powstanie Śląskie, zorganizowane przez śląską POW. --> [Author:KS] Polscy powstańcy opanowali powiaty katowicki i bytomski oraz część tarnogórskiego i lublinieckiego. Międzysojusznicza Komisja wydała rozporządzenie o organizacji wspólnej, polsko-niemieckiej policji, podlegającej aliantom, spełniając tym samym postulat powstańców. 28 sierpnia polskie działania powstańcze zakończono podpisaniem umowy polsko-niemieckiej o zaniechaniu gwałtów.

Plebiscyt

Na jesieni 1920 r. kampania plebiscytowa na Górnym Śląsku weszła w decydującą fazę. Międzysojusznicza Komisja dopuściła do głosowania wszystkie osoby urodzone na terenie plebiscytowym. Faworyzowała to Niemców, gdyż emigrantów urodzonych na Górnym Śląsku mogło przybyć z Polski około 10 000, a z Niemiec około 200 000. Utworzona w listopadzie 1920 r. Komunistyczna Partia Górnego Śląska agitowała za niemieckim posiadaniem obszaru plebiscytowego.

Plebiscyt górnośląski odbył się 20 marca 1921 r. Za Polską opowiedziało się 479 tys., a za Niemcami 708 tys. osób. Udział emigrantów miał duży wpływ na wyniki głosowania. Po ogłoszeniu rezultatów zapanowała niepewność co do podziału Górnego Śląska przez aliantów. Nasilały się przygotowania zbrojne POW i oddziałów niemieckich.

Trzecie powstanie śląskie

Kiedy okazało się, że Polsce przypaść miały tylko powiaty pszczyński i rybnicki oraz część katowickiego i tarnogórskiego, w nocy z 2 na 3 maja 1921 r. wybuchło III Powstanie Śląskie. Tym razem oddziały polskie były znacznie lepiej przygotowane. Powstańcy zdołali opanować dużą część obszaru plebiscytowego aż do Odry. 21 maja Niemcy przystąpili do ofensywy zdobywając Górę Św. Anny. 5 lipca podpisano zawieszenie broni.

12 października 1921 r. Rada Ligi Narodów podjęła ostateczną decyzję o podziale Śląska. Polsce przypadły powiaty: katowicki, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, świętochłowicki i tarnogórski o powierzchni 3,2 tys. km² czyli 29% obszaru plebiscytowego, a także 996 tys. ludności czyli 46% zaludnienia tego obszaru. Na obszarze przyznanym Polsce znajdowała się większa część przemysłu górnośląskiego, który miał ogromne znaczenie gospodarcze dla Polski. Po długich rokowaniach podpisano 15 maja 1922 r. w Genewie polsko-niemieckie porozumienie regulujące podział Górnego Śląska, a w lipcu 1922 r. Polska przejęła ostatecznie administrację w swojej części tego obszaru. Zachował on nadal pewną autonomię, której wyrazem był lokalny Sejm Śląski.

16. Kształt terytorialny Polski międzywojennej - granice, obszar, ludność

Obszar

• 388,6 tys. km² (52% obszaru z 1772 r.)

• 260 tys. km² były zabór rosyjski

• 80 tys. km² były zabór austriacki

• 48,6 tys. km² były zabór austriacki

Granice

• długość granic: z Niemcami 1912 km, z ZSRR 1412 km, z Czechosłowacją 984 km, z Litwą 507 km, z Rumunią 349 km, z Łotwą 109 km, Z Wolnym Miastem Gdańskiem 121 km, granica morska 140 km

• ogólna długość granic: 5534 km

• 1938 - przyłączenie Zaolzia (802 km², 227 tys. mieszkańców)

Ludność

• 27,2 mln mieszkańców

• gęstość zaludnienia 70 os./ km²

• przyrost naturalny: 1921 r. - 12%, 1923 r. - 18% (czołówka europejska)

• struktura narodowościowa: Polacy 65%, Ukraińcy 16%, Żydzi 10%, Białorusini 5%, Niemcy 4%

• największe miasta: Warszawa 937 tys. mieszkańców, Łódź 452 tys., Lwów 219 tys., Kraków 184 tys., Poznań 169 tys., Wilno 129 tys.

• najbardziej polskie miasta: Poznań w 94%, Kraków 84%, Warszawa w 64%

• struktura zawodowa: 65% rolnictwo, 17% górnictwo i przemysł, 6% handel i ubezpieczenia, 4% administracja, 3% transport

• ludność w miastach - 25%, na wsi - 75%

• na emigracji: 6,5 mln Polaków (głównie Niemcy, Rosja, Francja, USA)

• Ludność w 1939 r.: 35,1 mln, w miastach 30%, 59% utrzymywało się z rolnictwa, Warszawa - 1,3 mln mieszkańców

• w okresie międzywojennym wyemigrowało 2 mln osób, a powróciło do kraju 1 mln.

• główne skupiska emigracji: USA (4 mln), Niemcy (1,5 mln), ZSRR (1 mln), Francja (500 tys.), Brazylia (250 tys.), Kanada, Czechosłowacja, Litwa po 150 tys.

• Polonia światowa: ok. 8-9 mln

• 17 województw: centralne - miasto stołeczne, warszawskie, łódzkie, kieleckie, lubelskie, białostockie; wschodnie - wileńskie, nowogrodzkie, poleskie, wołyńskie; południowe - krakowskie, lwowskie, stanisławowskie, tarnopolskie; zachodnie - pomorskie, poznańskie, śląskie

17. Wybory do Sejmu I kadencji - układ sił politycznych

5 listopada 1922 r. odbyły się w całym kraju wybory do Sejmu pierwszej kadencji. Wzięło w nich udział około 68% uprawnionych (najwięcej na zachodzie, najmniej na Kresach). W wyborach tych z 19 list wybrano 444 posłów, ponieważ głosowanie było proporcjonalne i nie zastosowano żadnego progu wyborczego do parlamentu dostało się wiele, często mało znaczących ugrupowań. Nie znaleźli się w nim tylko ukraińscy nacjonaliści, którzy nie mogąc pogodzić się z upadkiem wizji niepodległości zbojkotowali wybory. I tak w Sejmie znalazło się 17 klubów poselskich:

Związek Ludowo-Narodowy 98

PSL-Piast 70

PSL-Wyzwolenie 48

Chrześcijańska Demokracja 44

Polska Partia Socjalistyczna 41

Klub Żydowski 34

Stronnictwo Chrześcijańsko-Narodowe 27

Klub Ukraiński 20

Narodowa Partia Robotnicza 18

Klub Niemiecki 18

Klub Białoruski 11

Radykalne Stronnictwo Chłopskie 4

PSL-Lewica 2

Związek Proletariatu Miast i Wsi 2

Inni 8

Jak widać, w porównaniu ze składem Sejmu Ustawodawczego, straciło centrum, a zyskała lewica i prawica (skupiona w bloku Chrześcijańskiej Jedności Narodowej „Chjena”) oraz mniejszości narodowe. Taki układ mandatów zmusił partie do tworzenia koalicji. Najbardziej prawdopodobna była koalicja centroprawicowa.

Tydzień po wyborach do Sejmu ,12 listopada 1922 r., odbyły się wybory do stujedenastoosobowego Senatu, w których prawica uzyskała 36% mandatów, centrum 25%, lewica 14%, a mniejszości 24%. Pierwszym marszałkiem Senatu został marszałek Sejmu Ustawodawczego - Wojciech Trąpczyński, marszałkiem Sejmu zaś został Maciej Rataj, obaj z PSL-Piast.

18. Kształtowanie się systemu władzy w Polsce w latach 1918-1921

Przyjazd Piłsudskiego do Warszawy

11 listopada 1918 r. podpisano w Compiegne zawieszenie broni na froncie zachodnim. W Berlinie wybuchła rewolucja. Ponieważ już wcześniej załamały się Austro-Węgry i Rosja, wszyscy trzej zaborcy przegrali wojnę. Dzięki temu, a także dzięki upartej woli i nadziei społeczeństwa polskiego, możliwe stało się odrodzenie państwa polskiego. 10 listopada 1918 r. powrócił do Warszawy zwolniony z Magdeburga Piłsudski. Wszystkie stronnictwa polskie, nie licząc lewicy rewolucyjnej, zażądały od Rady Regencyjnej przekazania mu władzy. Dla lewicy niepodległościowej Piłsudski był niekwestionowanym przywódcą. Obóz narodowo-demokratyczny i konserwatyści liczyli się z popularnością Piłsudskiego i uznali, że zdoła on skierować wysiłki społeczeństwa ku budowie państwa, a przeciw anarchii i rewolucji. Rada Regencyjna podporządkowała się Piłsudskiemu i dekretem z 11 listopada 1918 r. oddała mu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem. Na ulicach miast polskich trwało rozbrajanie żołnierzy niemieckich i austriackich. Wszędzie gromadziły się tłumy świętujące odzyskanie niepodległości.

W tym momencie na ziemiach polskich istniało kilka ośrodków władzy: Rada Regencyjna, rząd lubelski, krakowska Polska Komisja Likwidacyjna i rady delegatów. Najsilniejszym oparciem dla Piłsudskiego był rząd Daszyńskiego w Lublinie. 14 listopada 1918 r. rozwiązała się Rada Regencyjna, przekazując Piłsudskiemu całą władzę nad tworzącym się aparatem państwa. Po rozmowach z Ignacym Daszyńskim i ustąpieniu jego rządu, misję tworzenia nowego gabinetu powierzył Józef Piłsudski socjaliście Jedrzejowi Moraczewskiemu. Nie zdołał on jednak pozyskać współpracy endecji i PSL „Piast”, zrażonych zbyt radykalnymi poglądami społecznymi Moraczewskiego, toteż kształt polityczny jego gabinetu podobny był do rządu lubelskiego. Opierał się on na PPS i lewicy ludowej.

22 listopada 1918 r. Piłsudski i Moraczewski podpisali dekret stwierdzający, że Polska jest republiką i że do zwołania Sejmu Ustawodawczego najwyższą władzę sprawować będzie Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Państwa.

Rząd Moraczewskiego

21 listopada 1918 r. rząd Moraczewskiego ogłosił manifest do narodu, akcentując ludowy charakter nowej władzy. Zapowiadając reformę rolną i nacjonalizację „dojrzałych do tego gałęzi przemysłu”, nowy rząd uzależnił te reformy od zatwierdzenia przez Sejm Ustawodawczy. Nie czekając natomiast na zwołanie parlamentu rząd Moraczewskiego wydał dekret wprowadzający 8-godzinny dzień pracy i ubezpieczenia robotników na wypadek choroby. Ustawodawstwo to należało z punktu widzenia robotników do najkorzystniejszych w ówczesnej Europie. Głosząc program socjalistyczny, rząd Moraczewskiego odcinał się od metod rewolucyjnych i nie zamierzał, według słów ówczesnego kierownictwa PPS, „zapędzać do państwa socjalistycznego przy pomocy karabinów maszynowych”, jak to czynili w Rosji bolszewicy. Opracowano ordynację wyborczą, opartą na powszechnym, równym, bezpośrednim, tajnym i proporcjonalnym prawie wyborczym wszystkich obywateli powyżej 21 lat bez różnicy płci. Zasady ordynacji ogłoszono już 28 listopada 1918 r., a wybory rozpisano na 26 stycznia 1919 r.

Nowy rząd usiłował też nawiązać stosunki z zagranicą, lecz bez większego powodzenia. Jedynym państwem uznającym nowe władze w Warszawie były rewolucyjne, socjaldemokratyczne Niemcy. Dla zwycięskiej Ententy rząd utworzony przez byłego sojusznika państw centralnych - Piłsudskiego nie był wiarygodny. Fatalnie układały się stosunki z bolszewikami, którzy aresztowali przedstawicieli Rady Regencyjnej. Z powodu udziału w rewolucyjnej agitacji władze polskie aresztowały misję Czerwonego Krzyża z Moskwy, a jej szefa Bronisława Wesołowskiego zastrzeliła żandarmeria polska.

Początkowo rząd Moraczewskiego kontrolował jedynie Królestwo Polskie bez Suwalszczyzny. Pod koniec grudnia podporządkowała mu się PKL w Krakowie. W Galicji Wschodniej trwały walki z wojskami Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Pod koniec grudnia 1918 r. władza rządu w Warszawie rozciągała się na obszar Królestwa i Galicji na zachód od Przemyśla, ale ze Lwowem i Śląskiem Cieszyńskim.

W kraju wrzało. Uznając autorytet Piłsudskiego Narodowa Demokracja nie aprobowała rządów lewicy. Prawica dysponowała potężnym środkiem nacisku - sabotażem gospodarczym. Pożyczka rozpisana przez rząd na pokrycie najpilniejszych wydatków nie znalazła nabywców, a pobór podatków praktycznie nie istniał. Politykę zagraniczną państwa monopolizował paryski Komitet Narodowy Polski. Natomiast lewica rewolucyjna żądała zwiększenia roli Rad w rządzeniu krajem.

Wpływy sił umiarkowanych i prawicy wzrosły po przyjeździe Paderewskiego do Poznania. 26 grudnia 1918 r. wybuchło tam powstanie przeciwko okupantom niemieckim, które wkrótce rozszerzyło się na całą Wielkopolskę. W nocy z 4 na 5 stycznia 1919 r. grupa spiskowców z Marianem Januszajtisem, Eustachym Sapiehą i Jerzym Zdziechowskim na czele dokonała w Warszawie nieudanej próby prawicowego zamachu stanu. Istnieją poszlaki wskazujące, że Piłsudski wiedział o przygotowaniach do przewrotu i dopuścił do jego podjęcia, aby skompromitować prawicę.

Koalicyjny gabinet Paderewskiego

Wzmocnienie rządu lewicowego nie było celem Piłsudskiego. Wraz z opadaniem największej fali nastrojów rewolucyjnych, Naczelnik Państwa dążył do porozumienia z prawicą, by stworzyć rząd oparty na szerokiej koalicji. Nie tylko nie wyciągnął konsekwencji wobec organizatorów przewrotu, ale kłonił Moraczewskiego do ustąpienia i powierzył misję sformowania nowego gabinetu Paderewskiemu. 16 stycznia 1919 r. objął on stanowisko premiera rządu koalicyjnego z udziałem endecji, ugrupowań centrum, PPS i ludowców. Ustąpił sabotaż gospodarczy kapitału wobec władz warszawskich. Paryski KNP uznał rząd Paderewskiego, w związku z czym uzyskał on wkrótce uznanie państw zwycięskiej Ententy.

Sejm Ustawodawczy i „mała konstytucja”

26 stycznia 1919 r. przeprowadzono w Królestwie i Galicji Zachodniej wybory do Sejmu Ustawodawczego. Z chwilą zwołania Sejmu Ustawodawczego przejął on zwierzchnią władzę w państwie. 20 stycznia 1919 r. Piłsudski złożył swój urząd. Jednak Sejm powierzył mu kontynuowanie obowiązków Naczelnika Państwa aż do uchwalenia konstytucji. Tego samego dnia Sejm przyjął też tymczasowe zasady funkcjonowania państwa nazwane małą konstytucją. Władzę ustawodawczą sprawował Sejm. Naczelnik państwa miał być wraz z rządem najwyższym wykonawcą uchwał sejmowych. W ten sposób dotychczasowe, niemal dyktatorskie uprawnienia Piłsudskiego zostały zastąpione ustrojem przejściowym, w którym przewagę miał Sejm. Większość posłów dała wyraz zaufania do rządu Paderewskiego.

Konstytucja marcowa

Po oddaleniu groźby bolszewickiej „zawieszenie broni” między partiami zaczęło się kruszyć. Z koalicyjnego rządu Witosa odeszli najpierw przedstawiciele prawicy, a następnie PPS i PSL „Wyzwolenie”. Gabinet Witosa stracił charakter koalicji, a stał się rządem centrowym. W Sejmie nastąpiło przyspieszenie prac nad konstytucją państwa. Po rozważeniu kilku projektów, Komisja Konstytucyjna Sejmu wystąpiła z projektem, którego kształt wynikał z przewago prawicy i centrum w koalicji. Zakładał on ograniczenie kompetencji prezydenta na rzecz parlamentu, gdyż prawica obawiała się, iż prezydentem zostanie Piłsudski. W trakcie debaty konstytucyjnej w lutym i marcu 1921 r. lewica usiłowała przeforsować zwiększenie uprawnień prezydenta i likwidację Senatu. Ostatecznie projekt Komisji Konstytucyjnej uległ niewielkim poprawkom. Uchylono na przykład postanowienie, że prezydentem może zostać tylko Polak i katolik. Na osiągnięcie kompromisu wpłynął w dużej mierze fakt, że 20 marca 1921 r. miał się odbyć plebiscyt na Górnym Śląsku. Uznano, iż szybkie uchwalenie konstytucji będzie, obok właśnie zawartego pokoju z Rosją, mocnym atutem Polski w opinii Górnoślązaków. 17 marca 1921 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił uroczyście nową ustawę zasadniczą.

Konstytucja składała się z siedmiu rozdziałów: I - Rzeczpospolita, II - Władza Ustawodawcza, III - Władza wykonawcza, IV - Sądownictwo, V - Powszechne prawa i obowiązki, VI - Postanowienia ogólne,
VII - Postanowienia przejściowe. Organami ustawodawczymi miały być Sejm i Senat, wybierane co 5 lat w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, tajnych i proporcjonalnych przez obywateli, którzy ukończyli 21 lat (Sejm) i 30 lat (Senat). Prawo wybieralności mieli obywatele 25 lat (Sejm) i 40 lat (Senat). Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadał również rząd. Sejmowi podlegała Najwyższa Izba Kontroli Państwa. Władzę wykonawczą sprawował prezydent i rząd. Wyboru prezydenta dokonywać miało Zgromadzenie Narodowe, złożone z członków Sejmu i Senatu raz na 7 lat. Prezydent reprezentował kraj na zewnątrz, a także miał prawo rozwiązywania Sejmu, ale tylko za zgodą ³/₅ senatorów. Rola prezydenta była zatem ograniczona. Rząd - odpowiedzialny przed Sejmem - nie podlegał zasadzie solidarności: votum nieufności parlamentu dla jednego ministra nie oznaczało dymisji całego gabinetu. Sądownictwo oparte było na zasadzie niezawisłości i nieusuwalności sędziów. Do orzekania o zgodności aktów administracyjnych z konstytucją powołano Najwyższy Trybunał Administracyjny.

Do podstawowych obowiązków obywateli należały: wierność wobec państwa, przestrzeganie jego praw, służba wojskowa i świadczenia publiczne ustanowione prawem. Konstytucja gwarantowała też wiele swobód obywatelskich: ochronę życia, wolności, nietykalności i mienia obywateli bez różnicy pochodzenia, płci, narodowości, rasy czy religii. Nie uznawano żadnych tytułów ani przywilejów rodowych. Własność uznano za podstawę ustroju i porządku prawnego, a jej ograniczenie mogło nastąpić jedynie ze względu na wyższą konieczność i za pełnym odszkodowaniem. Gwarantowano też wolność miejsca zamieszkania, zajęcia, myśli, publikacji i stowarzyszeń. Przy zachowaniu zasady wolności sumienia i wyznania stwierdzono jedynie, że Kościół katolicki zajmuje wśród równouprawnionych wyznań stanowisko naczelne. Stosunek państwa i Kościoła miał zostać określony dodatkowo w konkordacie ze Stolicą Apostolską. Polska konstytucja marcowa była jedną z konstytucji republikańskich ówczesnej Europy, wzorowaną głównie na francuskiej ustawie zasadniczej. Charakteryzowała się przewagą władzy ustawodawczej nad wykonawczą. Doświadczenie lat najbliższych wykazało, że w wyniku ogromnego rozbicia sił politycznych w kraju i obowiązywania zasady proporcjonalności w wyborach parlament nie funkcjonował zbyt sprawnie.

19. Walka o urząd prezydenta RP - śmierć Gabriela Narutowicza

Przed nowo wybranym parlamentem stanęło poważne zadanie, mianowicie wybór głowy państwa. Zgodnie z konstytucją miały dokonać tego połączone izby Sejmu i Senatu. Zgromadzenie Narodowe po raz pierwszy zebrało się 9 grudnia 1922 r., by dokonać wyboru spośród pięciu kandydatów zgłoszonych przez poszczególne ugrupowania. Byli to:

• Maurycy hr. Zamoyski największy właściciel ziemski, działacz endecji, posiadający rozległe wpływy za granicą, zgłoszony przez partie prawicowe

• Stanisław Wojciechowski ekonomista, były minister spraw wewnętrznych, teoretyk spółdzielczości, zaproponowany przez PSL „Piast”

• Gabriel Narutowicz minister spraw zagranicznych w rządzie J. Nowaka, profesor Politechniki w Zurychu, wysunięty przez PSL „Wyzwolenie”

• Ignacy Daszyński zgłoszony przez PPS

• Jan Baudouin de Courtenay językoznawca, wykładowca na uniwersytetach w Dorpadzie, Kijowie i Warszawie, wolnomyśliciel I antyklerykał, wysunięty przez blok mniejszości narodowych.

Z racji tego, że żadna ze stron nie miała wyraźnej przewagi, głosowano w kilku turach. Do trzeciej rundy przeszli Zamojski, Narutowicz i Wojciechowski, z tymże że ten ostatni odpadł w następnym głosowaniu i o wyborze prezydenta mieli praktycznie zadecydować „posłowie” Piasta” i NPR. Większość z nich poparła Narutowicza, który został wybrany stosunkiem głosów 289:227. Oburzyło to endecję, która rozpoczęła nagonkę propagandową na elekta. Zarzucano mu, że został wybrany głosami mniejszości, że jest niewierzący i że większość życia spędził za granicą. Organizowano manifestacje przeciw prezydentowi, „Chjena” zapowiadała bojkot władzy nowo wybranego prezydenta, istniała realna groźba prawicowego przewrotu. Mimo to i sugestii Witosa, Narutowicz przyjął wybór. Celem prawicy było niedopuszczenie do zaprzysiężenia, zarówno przez zdekompletowanie quorum jak i powstrzymanie elekta siłą.

11 grudnia 1922 r. tłum zablokował drogę do Sejmu, pobito kilku posłów lewicy, na Pl. Trzech Krzyży doszło do starć narodowców z lewicowymi bojówkami Józefa Łokietka (jedna osoba zginęła), ale Narutowicz został jednak zaprzysiężony i 14 grudnia przejął władzę od Piłsudskiego. Sytuacja była jednak nadal napięta, prezydent otrzymywał listy z pogróżkami (również wyroki śmierci), obawiano się nawet wojny domowej. Kulminacyjnym punktem całej sytuacji stał się 16 grudnia 1922 r., gdy to prezydent otwierał wystawę w warszawskim Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych. Właśnie wtedy Eligiusz Niewiadomski, malarz ideowo związany z endecją, dokonał zamachu na osobę głowy państwa strzelając doń z pistoletu. Wobec tej endeckiej zbrodni inicjatywę postanowiła przejąć lewica, PPS chciała pełnię władzy powierzyć Piłsudskiemu, jednak wobec sprzeciwu Daszyńskiego pomysł upadł. Jeszcze wieczorem 16 grudnia 1922 r. konstytucyjne obowiązki głowy państwa przejął marszałek Sejmu Maciej Rataj i od razu na stanowisko premiera powołał gen. Władysława Sikorskiego. Nowy premier nazajutrz wprowadził stan wyjątkowy w Warszawie, co nieco uspokoiło nastroje w stolicy.

Po czterech dniach od zamachu, 20 grudnia 1922 r. ponownie zebrało się Zgromadzenie Narodowe, tym razem wybrało Stanisława Wojciechowskiego (kontrkandydatem był Kazimierz Morawski - profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, prezes Polskiej Akademii Umiejętności, zgłoszony przez endecję)

Zabójstwo Gabriela Narutowicza było szokiem dla całego społeczeństwa, wykazało słabość ówczesnej polskiej klasy politycznej oraz zaciążyło na stosunkach politycznych w całym okresie międzywojennym.

20. Pakt Lanckoroński i jego postanowienia

Wyniki wyborów wymusiły na partiach szukanie porozumienia z innymi dla utworzenia koalicji. Takie rozmowy toczyły się od lutego 1923 r. miedzy Związkiem Ludowo-Demokratycznym, Chrześcijańską Demokracją i PSL „Piast”. Do zawarcia porozumienia koalicyjnego doszło 7 maja 1923 r., w Lanckoronie - dobrach Ludwika Hamerlinga, senatora z Piasta. W myśl tego porozumienia miał powstać rząd z udziałem tych trzech ugrupowań (rząd Chjeno-Piasta)

Układ ten był politycznym sukcesem prawicy, gdyż Piast przyjął jej program dotyczący mniejszości narodowych, polonizacji Kresów oraz ograniczenia władzy Piłsudskiego jako przewodniczącego Ścisłej Radzie Wojennej, który w czasie pokoju był czynnikiem praktycznie niezależnym od Sejmu i rządu, a w czasie wojny stawał się automatycznie naczelnym wodzem. Piast natomiast uzyskał zgodę koalicjantów na nowy projekt reformy rolnej, który zakładał roczną parcelację 200 tys. ha przy pełnym wykupie.

Zgodnie z umową 28 maja 1923 r. powołano nowy rząd z Wincentym Witosem z PSL „Piast” na czele. Ministrem skarbu został Władysław Grabski, ministrem oświaty mianowano Stanisława Głąbińskiego, za politykę zagraniczną odpowiadał Marian Seyda, a za sprawy wewnętrzne Władysław Kiernik. Wkrótce po objęciu władzy przez nowy rząd Józef Piłsudski zrezygnował ze stanowiska Szefa sztabu i z członkostwa w Ścisłej Radzie Wojennej odchodząc w zacisze sulejowskiej willi.

21. Drugi gabinet Witosa i wypadki krakowskie

W okresie w którym powstał rząd Witosa, sytuacja w kraju była bardzo trudna, a nowy rząd pozostawał bezczynny. Na skutek złej sytuacji finansowej kraju ustąpił ze stanowiska ministra skarbu Władysław Grabski, a jego następcy - zarówno Hubert Ignacy Linde, jak i Władysław Kucharski - nie potrafili poradzić sobie z sytuacją. Inflacja tymczasem przerodziła się w hiperinflację.

Krajem zaczęły wstrząsać akcje strajkowe robotników: we wrześniu strajkowali włókniarze Łódzcy, a w październiku proklamowano na Górnym Śląsku strajk generalny w górnictwie i hutnictwie. Mnożyły się też akcje strajkowe na kolejach.

13 października 1923 r. nastąpił wybuch w cytadeli warszawskiej, w którym zginęło 28 osób. O dokonanie zamachu oskarżono oficerów komunistów. Rząd zmilitaryzował kolej, wprowadził zakaz zgromadzeń i stan wyjątkowy.

3 listopada 1923 r. PPS ogłosiło strajk powszechny, który rozpoczął się dwa dni później w Krakowie.

6 listopada 1923 r. doszło do starć demonstrujących z policją. Doszło do strzałów, część broni znalazła się w rękach demonstrujących. Wysłano wojsko. Ostatecznie wojewoda krakowski zgodził się wycofać z ulic wojsko i policję, a posterunki w mieście objęła straż robotnicza.

Pod wpływem wypadków krakowskich rząd zgodził się na odwołanie sądów doraźnych i militaryzacji kolei w zamian za co PPS wezwał do zaprzestania strajku z dniem 7 listopada 1923 r. W tym dniu jednak wybuchły krwawe starcia w Borysławiu, gdzie od salw wojska zginęło kilku robotników, a następnego dnia w Tarnowie, w którym otwarto ogień do robotników rozchodzących się po manifestacji. Wkrótce jednak wprowadzono w życie postanowienia rządowe, zaprzestano też akcji strajkowej.

14 grudnia 1923 r., na skutek rozłamu w PSL „Piast”, spowodowanego wydarzeniami krakowskimi, rząd Witosa utracił większość w sejmie i podał się do dymisji.

22. Wojna celna

10 stycznia 1925 r. wygasły postanowienia traktatu wersalskiego, udzielającego m.in. Polsce jednostronnej klauzuli największego uprzywilejowania w stosunkach z Niemcami.

Polacy podjęli próbę porozumienia z Niemcami w sprawie układu handlowego. Strona niemiecka dążyła jednak do zawarcia układu prowizorycznego. Ponadto w czerwcu 1925 r. wygasły postanowienia konwencji górnośląskiej, na mocy której Polska mogła ze swojej części Górnego Śląska wysyłać na rynek niemiecki 6 mln ton węgla rocznie.

W kwietniu strona polska zgodziła się na oparcie umowy handlowej na wzajemnej klauzuli wzajemnego uprzywilejowania, lecz Niemcy te propozycje odrzucili, stawiając warunki nie do przyjęcia dla strony polskiej.

15 czerwca 1925 r. władze niemieckie ogłosiły, że do zakończenia rokowań nie udzielą żadnej zgody na import polskiego węgla. Polska nie ugięła się i podniosła cła na towary niemieckie. Rzesza odpowiedziała kontruderzeniem i zaczęła się wojna celna.

Wojna celna miała złe skutki dla i tak już słabej gospodarki polskiej. Wzrosło bezrobocie, deficyt budżetowy, inflacja. Ostatecznie 13 grudnia 1925 r. Władysław Grabski ogłosił dymisję swojego gabinetu.

23. Reforma skarbowa Władysława Grabskiego

19 grudnia 1923 r. mianowano skład ponadparlamentarnego gabinetu Władysława Grabskiego, którego hasłem była naprawa skarbu i waluty.

Program Grabskiego polegał na zrównoważeniu budżetu i zastąpieniu marki polskiej pełnowartościowy złotym. Grabski zamierzał zlikwidować deficyt budżetowy przez waloryzację podatków, przyspieszenie wpłat nadzwyczajnej daniny majątkowej oraz przez redukcję wydatków państwowych. Grabski zażądał od sejmu, by udzielił mu pełnomocnictw do wydawania ustaw w kwestiach związanych z reformą.

2 stycznia 1924 r. sejm przyjął ustawę o naprawie skarbu i reformie walutowej. Upoważniała ona prezydenta do wydawania rozporządzeń w sprawie stawek podatkowych i celnych, przyspieszenia terminów płatności podatków, oszczędności w administracji państwowej, zaciągania pożyczek do wysokości 500 mln franków w złocie oraz powołania nowego banku emisyjnego i wprowadzenia nowej waluty.

15 stycznia 1924 r. przyspieszono wpłaty rat podatku majątkowego, a następnie skrócono terminy płatności waloryzowanych podatków bezpośrednich, podniesiono stawki podatku przemysłowego i gruntowego, wprowadzono podatek od nieruchomości oraz podniesiono taryfę kolejową.

Rząd zajął się likwidacją deficytu PKB oraz narzucił dyscyplinę finansową resortom rządowym, a niektóre, tak jak Ministerstwo Robót Publicznych oraz Ministerstwo Zdrowia w ogóle zlikwidowano.

1 lutego 1924 r. prezydent podpisał ustawę (rozporządzenie) znoszące proceder druku marek polskich na pokrycie deficytu budżetowego.

W styczniu 1924 r. powołano Komitet Organizacyjny Banku Polskiego ze Stanisławem Karpińskim na czele.

28 kwietnia 1924 r. rozpoczął działalność w formie spółki akcyjnej Bank Polski jako nowa centralna instytucja emisyjna państwa polskiego.

W maju 1924 r. powstał Bank Gospodarstwa Krajowego dla finansowania przedsiębiorstw państwowych, inwestycji samorządowych, budownictwa mieszkaniowego i kredytowania firm prywatnych.

Nowe podstawy prawne otrzymały: Pocztowa Kasa Oszczędności i Państwowy Bank Rolny.

Mimo przejściowych trudności, reforma Grabskiego udała się, a powstrzymanie inflacji, spadek cen i wzrost płac spowodowały wzrost zaufania społecznego do rządu.

Naprawa gospodarki dokonała się WYŁĄCZNIE siłami krajowymi.

24. Obóz narodowy w okresie międzywojennym

Endecja miała spływy w państwie, co widoczne było w wyborach parlamentarnych. W wyborach do Sejmu Ustawodawczego endecja zdobyła 35,8% głosów, a w Sejmie I kadencji miała około 22% głosów. Była więc najliczniejszym ugrupowaniem w Sejmie.

Endecja swój program opierała na hasłach narodowych oraz na tradycji katolickiej. Tradycyjnie niechętna była mniejszościom narodowym i ich wpływom w państwie. Przewidywała program kolonizacji Kresów Wschodnich przez ludność polską oraz asymilację mniejszości narodowych.

Drugim ważnym elementem polityki endeckiej była walka z Józefem Piłsudskim i jego zwolennikami w państwie, a także sprzeciwianie się lewicy i reformom społecznym w duchu socjalizmu.

Podczas wyborów prezydenckich w 1922 r. występowała przeciwko kandydaturze Gabriela Narutowicza, a po jego wyborze dążyła do niedopuszczenia do przejęcia przez niego władzy. Gdy to nastąpiło stała się współwinną udanego zamachu na jego życie.

Kilkakrotnie politycy związani z endecją wchodzili w skład różnych rządów. W sierpniu 1924 r. endecja powołała wraz z PSL „Past” większościowy rząd polski, w którym miała przewagę. Rząd ten cechowała niechęć do zmian i reform społecznych oraz nieudolne próby ratowania polskiej gospodarki. Ostatecznie rząd w niesławie upadł. Po przewrocie majowym część endeków przeszła na stronę sanacji, lecz główny nurt endecki pozostał poza rządem.

W 1928 r. powstał Obóz Wielkiej Polski o charakterze nacjonalistycznym. OWP nawiązywał do niektórych elementów włoskiego ruchu faszystowskiego i łączył działalność legalną z konspiracyjną. Jej głównym celem było odrodzenie moralne nacjonalizmu polskiego i uzyskanie wpływów różnych grup społecznych. Przywódcy ZLN i OWP dążyli do ograniczenia głosów mniejszości narodowych i grup o niższym poziomie wykształcenia. Był to program jeszcze większego ograniczenia demokracji aniżeli praktyka sanacyjna. Na przełomie 1932/1933 r. sanacja rozwiązała OWP.

W kwietniu 1934 r. powstał Obóz Narodowo-Radykalny (ze Związku Młodych Narodowców). Z ONR półlegalnie wyodrębniają się: ONR „Falanga” na czele z Bolesławem Piaseckim i ONR „ABC” na czele z Glossmanem.

25. Konserwatyści polscy w okresie międzywojennym

W okres międzywojenny konserwatyści weszli skompromitowani wobec zaborców i rozbici na kilka partii. Nie osiągnęli zjednoczenia. Szukali sojuszników wśród partii prawicy lub w obozie piłsudczykowskim.

W 1919 r. grupy konserwatystów z byłego Królestwa Polskiego i wschodniej Galicji połączyły się w Zjednoczenie Narodowe, w 1922 r. przemianowali się na Stronnictwo Chrześcijańsko-Narodowe, które zawarło sojusz z ND.

Konserwatyści z Kresów, skupieni wokół dziennika „Słowo”, zajęci byli do 1922 r. sprawą granic i polityką wschodnią, poszukiwali rozwiązań politycznych, które gwarantowałyby utrzymanie stanu posiadania polskiego ziemiaństwa na Białorusi, Litwie i Ukrainie. Podobnie jak konserwatyści z zachodniej Galicji nawiązali kontakty z obozem piłsudczykowskim.

Partie konserwatywne szczególną rolę przywiązywały do kwestii agrarnej, przeciwne zmianom w życiu społecznym, politycznym, podkreślały znaczenie roli państwa w życiu gospodarczym, występowały w obronie własności prywatnej. W ich założeniach programowych występowały elementy klerykalizmu i solidarności społecznej.

Różnice w obozie konserwatywnym dotyczyły mniejszości narodowych. te partie, które były pod wpływem ND opowiadały się za rozwiązaniami nacjonalistycznymi, inne głosiły tolerancję dla mniejszości.

Organizacje konserwatystów nie odgrywały w systemie parlamentarnym samodzielnej roli, były nieliczne z powodu braku masowego zaplecza politycznego.

Do 1922 r. organizacjom konseratystów przewodziła grupa konseratystów krakowskich, potem ziemiaństwo wielkopolskie, któremu udało się opanować ruch monarchistyczny. Po przewrocie majowym poparcia obozowi rządowemu udzieliły główne środowiska konserwatywne z Krakowa, Warszawy i Wilna. Środowisko poznańskie rozpadło się na dwie orientacje, część konseratystów weszła do BBWR. Osłabły wpływy ND w środowisku konseratystów, pojawiły się tendencje konsolidacyjne.

Krytyczny stosunek części konserwatystów do metod walki obozu rządzącego z opozycją i spadek ich pozycji ekonomicznej w wyniku kryzysu gospodarczego z lat 1929-1933 spowodowały po 1935 r. znaczne zmniejszenie ich wpływów politycznych.

Ważnymi choć nieformalnymi ośrodkami życia organizacyjnego były dzienniki:

• „Gazeta Powszechna” (poznańskie”

• „Słowo” (wileńskie)

• „Rzeczpospolita” (warszawskie)

• „Czas” (krakowskie)

Działacze partii konserwatywnych:

• Stroński

• Żółtowski

• Bobrzyński

• Radziwiłł

• Cat-Mackiewicz

• Tyszkiewicz

Ziemianie zdawali sobie sprawę, że nie uda się uniknąć reformy rolnej. Widzieli także w niej sposób odciągnięcia mas od rewolucji. Ich założenia reformy rolnej opierały się na:

• zniesieniu serwitutów

• uregulowaniu szachownicy

• przeprowadzeniu melioryzacji

• rozparcelowaniu dóbr skarbowych oraz majątków Komisji Kolonizacyjnej

Program stwarzał perspektywy zamożniejszym chłopom, którzy mieli co scalać i za co dokupić ziemię. Był on także wygodny dla tej części ziemiaństwa, której majątki były zrujnowane, a które by teraz miała możność sprzedać państwu.

Konserwatyści uważali ordynację wyborczą za wadliwą i w niej widzieli źródło niepowodzeń Sejmu. Szczególnie występowali przeciw powszechności i proporcjonalności. Podejmowali wprowadzenie przynajmniej cenzusu czytania i pisania.

27. Ruch socjalistyczny w okresie międzywojennym

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę ruch socjalistyczny nie był jeszcze zjednoczony organizacyjnie, chociaż PPS, PPSD i PPS zaboru pruskiego działały jako jedna siła polityczna. Na kongresie w 1919 r. nastąpiło ich zjednoczenie, a zjednoczona partia przyjęła nazwę PPS. Przedstawiciele partii weszli początkowo do rad delegatów robotniczych, a następnie wycofali swoich delegatów.

PPS prowadziła działalność parlamentarną. Na kongresie w 1920 r. został przyjęty nowy program, wysuwający postulat rządu robotniczo-chłopskiego, częściowego uspołecznienia przemysłu, szerokiej reformy rolnej, demokratycznego ustroju parlamentarnego, z przewagą klasy robotniczej w życiu politycznym państwa. Czołowymi działaczami zjednoczonej PPS byli: Tadeusz Arciszewski, Norbert Barlicki, Ignacy Daszyński, Stanisław Dubois, Herman Lieberman, Mieczysław Niedziałkowski, Kazimierz Pużak, Zygmunt Żuławski.

PPS poparła przewrót majowy Piłsudskiego w 1926 r., lecz w pół roku później przeszła do opozycji. Zwolennicy Piłsudskiego (R. Jaworowski) dokonali w 1928 r. kolejnego rozłamu w PPS, tworząc PPS-dawną Frakcję Rewolucyjną.

W 1929 r. PPS oraz inne partie opozycyjne wobec sanacji zawarły porozumienie zwane Centrolewem. PPS była jego główną siłą. Kilku przywódców PPS więziono w Brześciu nad Bugiem i skazano w procesie brzeskim. Od połowy lat trzydziestych miały miejsce próby współdziałania z KPP w jednolitym froncie skierowanym przeciwko rządom sanacji i postępowi faszyzmu w Europie, podjęto próby współpracy ze Stronnictwem Ludowym i lewicą sanacyjną. Czołowi działacze lewicowi: Barlicki, Dubois, Próchnik, przyczynili się do tego, że kongresy w 1934 i 1937 r. zaakceptowały ideę proletariatu. W kierownictwie partii przeważali jednak umiarkowani działacze: Pużak, Zaręba, Arciszewski, Żuławski. Najwyższymi organami partii były Rada Naczelna i Centralny Komitet Wykonawczy. Głównym organem prasowym - „Robotnik”

Partia kierowała Organizacją Młodzieżową Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. Pod ideowym kierownictwem PPS pozostawały: Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej „Spartakus”, Czerwone Harcerstwo, liczne związki zawodowe i organizacje spółdzielcze.

Socjalistycznymi można nazywać takie rodzaje poglądów, w których najważniejszą wartością było wyzwolenie ludzkości (społeczeństwa) od wyzysku i ucisku przez samodzielną aktywność proletariatu. Myśl socjalistyczna kojarzona jest powszechnie z PPS. I rzeczywiście - organizacja dominowała w ruchu socjalistycznym. Socjaliści polscy generalnie byli wyznawcami postępu, nauki, nacjonalizmu i determinizmu. Sądzono, że rozwój społeczeństw jest jednokierunkowy i zmierza nieuchronnie do pozytywnych przekształceń form i treści społecznych.

Założenia o pozytywnej roli walki klas społecznych uznawały też inne partie - np. Narodowa Partia Robotnicza w swoim programie z 1921 r., podporządkowując ją jednak interesom ogólnopaństwowym.

W socjalistycznym sposobie myślenia państwo zawsze było podporządkowane interesom proletariatu. Było ono też określane jako narzędzie ucisku klasowego. Mówiono, że realizuje interesy klas posiadających. Jednak w obliczu zagrożenia zewnętrznego PPS prowadziła politykę propaństwową. W publicystyce socjalistycznej słowo „naród” pojawiało się rzadko i utożsamiane było z ludem pracującym, „państwo to lud” - należy tak ukształtować państwo, aby realizowało ono interesy tego ludu.

28. Komuniści polscy w okresie międzywojennym

Program i działalność KPP podlegały ścisłej kontroli władz Międzynarodówki, za której pośrednictwem otrzymywała ona fundusze z ZSRR. KPP była zobowiązana do bezwzględnego popierania polityki ZSRR, zwalczania państwa polskiego oraz związanych z nim organizacji i instytucji społecznych, politycznych i gospodarczych.

W latach 1918-1919 KPP przeciwstawiała się odbudowie niepodległego państwa polskiego, wzywała do bojkotu wyborów do Sejmu Ustawodawczego, postulowała utworzenie polskiej republiki radzieckiej, później występowała przeciwko przyłączeniu do Polski Górnego Śląska, Pomorza i terenów na wschód od linii Curzona.

W celu uzyskania większych wpływów na wsi w 1923 r. wysunęła taktyczny postulat wywłaszczenia bez odszkodowania i podziału majątków ziemskich między chłopów. Podjęła próbę zorganizowania legalnych masowych chłopskich partii o prokomunistycznym charakterze (Niezależna Partia Chłopska, Białobrzeska Włościańsko-Robotnicza Gromada, Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej „Samopomoc”). KPP starała się narzucić chłopom przekonanie o występowaniu klasowych podziałów i różnic interesów między nimi, wysuwała hasło rządu robotniczo-chłopskiego, jako etapu przejściowego do dyktatury proletariatu.

KPP opowiadała się za oderwaniem od Polski Kresów Wschodnich, organizowała na tych terenach akcje dywersyjna i antypolską partyzantkę. W 1926 r. KPP poparła przewrót majowy, ale pod naciskiem Międzynarodówki komunistycznej uznała to zabłądź.

W latach 1930-1932 KPP głosiła tezę o narastaniu nastrojów rewolucyjnych w społeczeństwie, legalne partie polityczne uznawała za faszystowskie, partie mniejszości narodowych za „agentów władzy okupacyjnej”. W 1934 r. KPP zaproponowała PPS utworzenie „jednolitego frontu przeciw sanackiej dyktaturze”. Na początku 1938 r. Międzynarodówka Komunistyczna rozwiązała KPP. W 1933 r. KPP liczyła około 9 tys. członków.

29. Obóz piłsudczykowski do roku 1926

?????????????????????

30. Ustrój polityczny RP do roku 1926

Okres do 26 stycznia 1919 r. to okres rządów Józefa Piłsudskiego jako Tymczasowego Naczelnika Państwa z dużymi kompetencjami m.in. do powoływania rządu odpowiedzialnego tylko przed nim.

22 listopada 1918 r. został wydany dekret rządu (Jędrzeja Moraczewskiego) o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej, określający tymczasowy ustrój państwa na okres przejściowy, do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego. Według tego dekretu władzę do czasu zwołania sejmu miał pełnić Józef Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Państwa. Miał on powoływać i odwoływać rząd, zatwierdzać projekty ustawodawcze i budżet, powoływać na wniosek premiera wyższych urzędników państwowych (była to władza niemalże dyktatorska)

26 stycznia 1919 r. odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego. Polska stała się republiką parlamentarną.

20 lutego 1919 r. sejm uchwalił tzw. Małą konstytucję, która ograniczała uprawnienia Naczelnika Państwa i kształtowała system z sejmem jako władzą naczelną, której podlega władza wykonawcza.

Zasadnicze postanowienia małej konstytucji były następujące:

• władzą ustawodawczą i suwerenną jest w państwie polskim Sejm Ustawodawczy (nie określono kadencji Sejmu, miał więc obradować do czasu przyjęcia konstytucji); uchwalone przez Sejm ustawy ogłasza Marszałek Sejmu za kontrasygnatą prezydenta ministrów i właściwego ministra

• Naczelnik Państwa jest przedstawicielem państwa i najwyższym wykonawcą uchwał sejmowych w sprawach cywilnych i wojskowych (urząd ten ograniczono zatem do funkcji egzekutywy)

• Naczelnik Państwa powołuje Rząd w porozumieniu z Sejmem; akty państwowe Naczelnika Państwa wymagają kontrasygnaty właściwego ministra

• Naczelnik Państwa i członkowie rządu ponoszą pełną odpowiedzialność przed Sejmem

Mała konstytucja położyła kres dyktatorskim uprawnieniom Józefa Piłsudskiego, zapoczątkowała okres supremacji Sejmu i określiła strukturę poszczególnych organów państwa do czasu uchwalenia i wejścia w życie Konstytucji marcowej.

17 marca 1921 r. została uchwalona konstytucja marcowa, która wyraźnie określiła podstawy ustroju w Polsce. Państwo miało charakter demokratyczny, sejm był władzą naczelną, której podlegała władza wykonawcza. Głową państwa stał się prezydent.

Po oddaleniu groźby bolszewickiej „zawieszenie broni” między partiami zaczęło się kruszyć. Z koalicyjnego rządu Witosa odeszli najpierw przedstawiciele prawicy, a następnie PPS i PSL „Wyzwolenie”. Gabinet Witosa stracił charakter koalicji, a stał się rządem centrowym. W Sejmie nastąpiło przyspieszenie prac nad konstytucją państwa. Po rozważeniu kilku projektów, Komisja Konstytucyjna Sejmu wystąpiła z projektem, którego kształt wynikał z przewago prawicy i centrum w koalicji. Zakładał on ograniczenie kompetencji prezydenta na rzecz parlamentu, gdyż prawica obawiała się, iż prezydentem zostanie Piłsudski. W trakcie debaty konstytucyjnej w lutym i marcu 1921 r. lewica usiłowała przeforsować zwiększenie uprawnień prezydenta i likwidację Senatu. Ostatecznie projekt Komisji Konstytucyjnej uległ niewielkim poprawkom. Uchylono na przykład postanowienie, że prezydentem może zostać tylko Polak i katolik. Na osiągnięcie kompromisu wpłynął w dużej mierze fakt, że 20 marca 1921 r. miał się odbyć plebiscyt na Górnym Śląsku. Uznano, iż szybkie uchwalenie konstytucji będzie, obok właśnie zawartego pokoju z Rosją, mocnym atutem Polski w opinii Górnoślązaków. 17 marca 1921 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił uroczyście nową ustawę zasadniczą.

Konstytucja składała się z siedmiu rozdziałów: I - Rzeczpospolita, II - Władza Ustawodawcza, III - Władza wykonawcza, IV - Sądownictwo, V - Powszechne prawa i obowiązki, VI - Postanowienia ogólne,
VII - Postanowienia przejściowe. Organami ustawodawczymi miały być Sejm i Senat, wybierane co 5 lat w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, tajnych i proporcjonalnych przez obywateli, którzy ukończyli 21 lat (Sejm) i 30 lat (Senat). Prawo wybieralności mieli obywatele 25 lat (Sejm) i 40 lat (Senat). Prawo inicjatywy ustawodawczej posiadał również rząd. Sejmowi podlegała Najwyższa Izba Kontroli Państwa. Władzę wykonawczą sprawował prezydent i rząd. Wyboru prezydenta dokonywać miało Zgromadzenie Narodowe, złożone z członków Sejmu i Senatu raz na 7 lat. Prezydent reprezentował kraj na zewnątrz, a także miał prawo rozwiązywania Sejmu, ale tylko za zgodą ³/₅ senatorów. Rola prezydenta była zatem ograniczona. Rząd - odpowiedzialny przed Sejmem - nie podlegał zasadzie solidarności: votum nieufności parlamentu dla jednego ministra nie oznaczało dymisji całego gabinetu. Sądownictwo oparte było na zasadzie niezawisłości i nieusuwalności sędziów. Do orzekania o zgodności aktów administracyjnych z konstytucją powołano Najwyższy Trybunał Administracyjny.

Do podstawowych obowiązków obywateli należały: wierność wobec państwa, przestrzeganie jego praw, służba wojskowa i świadczenia publiczne ustanowione prawem. Konstytucja gwarantowała też wiele swobód obywatelskich: ochronę życia, wolności, nietykalności i mienia obywateli bez różnicy pochodzenia, płci, narodowości, rasy czy religii. Nie uznawano żadnych tytułów ani przywilejów rodowych. Własność uznano za podstawę ustroju i porządku prawnego, a jej ograniczenie mogło nastąpić jedynie ze względu na wyższą konieczność i za pełnym odszkodowaniem. Gwarantowano też wolność miejsca zamieszkania, zajęcia, myśli, publikacji i stowarzyszeń. Przy zachowaniu zasady wolności sumienia i wyznania stwierdzono jedynie, że Kościół katolicki zajmuje wśród równouprawnionych wyznań stanowisko naczelne. Stosunek państwa i Kościoła miał zostać określony dodatkowo w konkordacie ze Stolicą Apostolską. Polska konstytucja marcowa była jedną z konstytucji republikańskich ówczesnej Europy, wzorowaną głównie na francuskiej ustawie zasadniczej. Charakteryzowała się przewagą władzy ustawodawczej nad wykonawczą. Doświadczenie lat najbliższych wykazało, że w wyniku ogromnego rozbicia sił politycznych w kraju i obowiązywania zasady proporcjonalności w wyborach parlament nie funkcjonował zbyt sprawnie.

9 grudnia 1922 r. Zgromadzenie Narodowe dokonuje wyboru prezydenta. W głosowaniu zwycięża popierany przez PSL „Wyzwolenie” Gabriel Narutowicz, który zostaje 16 grudnia zabity z inspiracji endecji.

20 grudnia 1922 r. drugim prezydentem RP zostaje wybrany Stanisław Wojciechowski, popierany przez PSL „Piast”.

Polski system parlamentarny kształtował się w zależności od różnych nietrwałych koalicji i sojuszy w sejmie. Ordynacja proporcjonalna zapewniała udział w sejmie szerokiemu spektrum partii politycznych, co utrudniało sprawne funkcjonowanie władzy wykonawczej.

Rządy RP do 1926r.:

• Jędrzej Moraczewski (PPS, PSL „Wyzwolenie”, Zjednoczenie Ludowe, bezpartyjni)

• Ignacy Paderewski (styczeń 1919 r. - luty 1919 r.) (ludowcy, endecja)

• Leopold Skulski (grudzień 1919 r. - czerwiec 1920 r.) (PSL „Piast”, NZL, Chd, endecja)

• Władysław Grabski (czerwiec 1920 r. - lipiec 1920 r.) (rząd ponadparlamentarny)

• Wincenty Witos (lipiec 1920 r. - wrzesień 1921 r.) (koalicja wszystkich większych partii)

• Antoni Ponikowski (wrzesień 1921 r. - czerwiec 1922 r.) (centralny rząd pozaparlamentarny)

• Artur Śliwiński (czerwiec 1922 r. - lipiec 1922 r.) (centrum, część lewicy)

• Julian Nowak (lipiec 1922 r. - grudzień 1922 r.) (centrum i część lewicy)

• gen. Władysław Sikorski (grudzień 1922 r. - maj 1923 r.) (centrum i część lewicy)

• Wincenty Witos (maj 1923 r. - grudzień 1923 r.) (Chjeno-Piast)

• Władysław Grabski (grudzień 1923 r. - luty 1925 r.) (pozaparlamentarny)

• Aleksander Skrzyński (luty 1925 r. - maj 1926 r.) (endecja, chadecja, PSL „Piast”, NPR)

• Wincenty Witos (maj 1926 r. - 14 września 1926 r.) (endecja, chadecja, Sch-N, NPR, PSL „Piast”)

31. Przewrót majowy

Początek akcji Piłsudskiego

Przygotowania zwolenników Piłsudskiego do zamachu stanu trwały od jesieni 1925 r. Sam marszałek nie tylko pragnął władzy, ale widział pogarszanie się sytuacji Polski - zagrożenia zewnętrzne i zajadłe walki między partiami. Sadził, że należy wprowadzić rządy znacznie bardziej scentralizowane. Przygotowania do przewrotu weszły w fazę końcową wiosną 1926 r., w momencie kruszenia się koalicji, będącej podstawą rządu Skrzyńskiego. Minister spraw wojskowych - gen. Lucjan Żeligowski - wydał polecenie zgromadzenia na 10 maja specjalnie dobranych oddziałów na poligonie w Rembertowie pod pozorem ćwiczeń. Nazajutrz w Warszawie rozeszły się pogłoski o ostrzelaniu willi w Sulejówku oraz o zamiarze rządu aresztowania marszałka Piłsudskiego.

W nocy Żeligowski oddał dowództwo nad zgrupowaniem zebranym w Rembertowie Piłsudskiemu. 12 maja zgrupowanie to podjęło marsz na Warszawę i przy pomocy pułków z Garwolina, Pułtuska oraz Ciechanowa opanowało Dworzec Wschodni. Inne grupy sprzyjające Piłsudskiemu zdobyły gamach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Dowództwo Okręgu Korpusu w Warszawie i koszary szwoleżerów. Siły marszałka w stolicy wynosiły około 700 ludzi i jedno działo. Myśląc, że zdoła powstrzymać akcję, prezydent Wojciechowski udał się na most Poniatowskiego i spotkał się w cztery oczy z Piłsudskim. Rozmowa ta nie przyniosła rozwiązania. Rząd nie ugiął się przed zamachowcami, a Piłsudski uznał że droga rokowań jest zamknięta.

Przebieg działań

Wiadomości o wydarzeniach wyciągnęły na ulice Warszawy tysiące widzów. Wieczorem 12 maja oddziały Piłsuskiego przystąpiły do ataku na most Kierbedzia, a po jego zdobyciu zajęły plac Zamkowy, Krakowskie Przedmieście i plac Saski z gmachami Prezydium Rządu i Sztabu Generalnego. Ponieważ w ręce zamachowców wpadły ważne biura i sieć łączności, władze utraciły bezpośrednio kontakt z oddziałami na prowincji i schroniły się do Belwederu. Wojskami wiernymi prezydentowi dowodził gen. Józef Malczewski, a obroną stolicy gen. Tadeusz Rozwadowski. Piłsudski spróbował jeszcze negocjacji w celu ustąpienia rządu, ale bez skutku. Prezydent i premier stwierdzili, iż zamach na legalne władze państwa jest czynem haniebnym oraz że nie ustąpią.

Nazajutrz rząd otrzymał niewielkie posiłki, jednak wsparcie z Krakowa, Lwowa i Poznania nie nadchodziło. Dowódca Okręgu Korpusu we Lwowie - gen. Sikorski - odmówił przysłania wojsk w obawie o granice i możliwość zamieszek ukraińskich. Dowódca OK. poznańskiego - gen. Sosnkowski - bliski współpracownik Piłsudskiego, zaakceptował przysłanie pomocy rządowi, po czym popełni ł samobójstwo. Popierając zamach PPS ogłosiła strajk powszechny, a kolejarze zaczęli go natychmiast, utrudniając transporty wojsk wiernych rządowi. Piłsudskiego poparł też inspektor armii w Wilnie gen. Śmigły-Rydz, który przejął dowództwo nad OK. w Grodnie i Brześciu.

Rezygnacja konstytucyjnych władz

W stolicy trwały zacięte walki o budynki MSW i koszary szwoleżerów, jednak pod wieczór 14 maja położenie wojsk rządowych stało się beznadziejne. Prezydent i rząd wycofali się do Wilanowa, a następnie zaniechali oporu. Wojciechowski mógł jeszcze oprzeć się na oddziałach nadciągających z Poznania, ale nie chciał przedłużać walk, tak by nie zamieniły się one w wojnę domową. Ustępując prezydent przekazał swe uprawnienia marszałkowi Sejmu. W ten sposób Rataj po raz drugi został pełniącym obowiązki głowy państwa.

Ponieważ Piłsudski nie zamierzał obejmować władzy w pełni dyktatorskiej, uznał konstytucyjne uprawnienia Rataja. Z kolei marszałek Sejmu oświadczył, że nowy rząd powstanie po rozmowie z Piłsudskim, przez co sankcjonował stan faktyczny wytworzony przez zamach. Rataj nakazał też zaniechanie działań zbrojnych wysłannikom wojsk wiernych obalonym władzom. W ten sposób walki zostały ostatecznie zakończone 15 maja 1926 r. Zginęło w nich 215 żołnierzy i 164 osoby cywilne; rannych zostało ponad 900 osób. Po zwycięstwie marszałek wysunął hasła pojednania i współdziałania w budowie państwowości.

Nowy rząd i prezydent

Misję utworzenia nowego rządu powierzył Rataj Bartlowi, związanemu z Piłsudskim. W nowym gabinecie nie znalazł się ani jeden dotychczasowy minister. Prezydent Wojciechowski usunął się do Spały, a premier Witos wrócił na swe gospodarstwo w Wierzchosławicach. Internowanych przejściowo członków poprzedniego gabinetu wypuszczono na wolność, natomiast w więzieniu pozostali niektórzy generałowie, m.in. Józef Malczewski i Tadeusz Rozwadowski, a także Włodzimierz Zagórski. Początkowo niejasne było jaką formę rządów wybierze Piłsudski. Sam marszałek stwierdził, że u progu niepodległości miał władzę dyktatorską, której nie używał, lecz że swobody demokratyczne zostały zmarnowane, a interesy partyjne przeważyły nad wszystkim. W ten sposób zdecydował się na obalenie rządów partyjnych siłą.

Ponieważ Piłsudski nie objął władzy dyktatorskiej, partiom popierającym go wydawało się oczywiste, że obejmie ją na drodze parlamentarnej przez przyjęcie wyboru na prezydenta. 31 maja 1926 r. Zgromadzenie Narodowe dokonało wyboru nowej głowy państwa. Lewica wysunęła kandydaturę Józefa Piłsudskiego, a endecja - Adolfa Bnińskiego. Niezdecydowanie zapanowało w partiach centrum. „Piast” pozostawił swym elektorom swobodę wyboru. W NPR również doszło do rozbicia głosów, natomiast chadecja głosowała za Piłsudskim. Marszałek zdobył 292 głosy lewicy, części centrum, Żydów i Niemców, a Bniński 193 głosy prawicy oraz części centrum. Mniejszości słowiańskie i komuniści wstrzymali się w ogóle od głosu. Przesunięcie głosów w centrum spowodowało, że Piłsudski został wybrany głową państwa. Jego przewrót został w istocie zalegalizowany przez organy przedstawicielskie państwa.

Ku zaskoczeniu popierających go partii, Piłsudski wyboru nie przyjął, tłumacząc to ograniczeniami, jakie na funkcje prezydenckie nałożyła konstytucja marcowa. 1 czerwca 1926 r. Zgromadzenie Narodowe zebrało się ponownie. Marszałek zaproponował na swe miejsce profesora chemii Ignacego Mościckiego, który w drugim głosowaniu pokonał Adolfa Bnińskiego stosunkiem głosów 281:220 zostając trzecim prezydentem RP.

32. Nowel sierpniowa

16 maja 1926 r. rząd Bartla przedłożył Sejmowi projekt noweli konstytucyjnej, przewidujący nadanie prezydentowi prawa rozwiązywania Sejmu i Senatu, wydawanie dekretów w czasie przerw między sesjami Sejmu, a także w normalnych warunkach na podstawie pełnomocnictw sejmowych.

5 lipca 1926 r. rozpoczęto debatę sejmową nad projektem rządowym. Sprzeciw zgłosiły PPS, słowiańskie mniejszości narodowe, NPCH i komuniści. Mimo to po przyjęciu poprawek Senatu, 2 sierpnia 1926 r., Sejm uchwalił większością 246:95 głosów ustawę zmieniającą konstytucję w kierunku proponowanym przez rząd. Sejm uchwalił też ustawę, upoważniającą prezydenta do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w okresie do końca 1927 r.

Tzw. nowela sierpniowa przewidywała:

• prezydent miał prawo rozwiązywać Sejm i Senat

• Sejm tracił prawo samorozwiązywania się

• prezydent mógł wydawać dekrety z mocą ustawy w trakcie sesji za pełnomocnictwem; poza tym musiały być one zatwierdzone potem przez Sejm

• Sejm musiał w ciągu 3 miesięcy uchwalić budżet, inaczej prezydent mógł zatwierdzić budżet przedłożony przez rząd

• wotum nieufności wobec rządu nie mogło być głosowane na tym samym posiedzeniu na którym zostało zgłoszone

• sankcje wobec posłów za nadużywanie immunitetu

33. SL w latach 1931-1939; agraryzm, formy walki masowej

Stronnictwo Ludowe powstało w 1931 r. jako jeden z efektów konsolidacji opozycji przeciw sanacji i obejmowało następujące partie chłopskie: Stronnictwo Chłopskie, PSL-Wyzwolenie i PSL „Piast”. Głównymi działaczami byli Wincenty Witos, M. Rataj, S. Mikołajczyk i W. Kiernik.

W swoim programie SL domagało się przywrócenia demokracji parlamentarnej, umocnienia władzy wykonawczej oraz uchwalenia reformy rolnej. W stosunku do dawnych programów chłopskich wyraźnie się zradykalizowało. Zjednoczenie partii chłopskich było jedna sztuczne, gdyż różnice doktrynalne pomiędzy nimi były dość znaczne, przez co SL nie stanowiło realnego zagrożenia dla BBWR.

Przy sprawowaniu władzy w SL stosowano zasadę „trójpolówki” - na szczeblu wojewódzkim i powiatowym pewne funkcje były przeznaczone dla konkretnych partii.

W grudniu 1932 r. SL wystąpił z programem parcelacji folwarków bez odszkodowania. Związany z SL Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici” poszedł za radykalnym programem agrarystycznym Stanisława Miłkowskiego. Agraryzm opierał się na założeniu, że podstawą gospodarki jest rolnictwo, a przemysł pełni wobec niego funkcję usługową. Agraryści uważali chłopów za główną siłę moralną, polityczną i społeczną narodu i wyznawali swoisty kult ziemi i chłopa. W przeciwieństwie do agraryzmu klasycznego (postulował on gospodarstwa farmerskie), ZMW „Wici” proponował socjalistyczne uspołecznienie gospodarki. Ponadto agraryści mocno popierali rozwój spółdzielczości oraz szerzenie oświaty i kultury na wsi.

Kryzys gospodarczy, który dotknął Polskę w 1930 r., szczególnie pogorszył sytuację rolników. Jesienią 1932 r. chłopi zaczęli strajkować i na znak protestu wobec spadających cen zaczęli wstrzymywać w niektórych rejonach dowóz żywności do miast. SL w latach 1932-33 przeprowadzało liczne strajki chłopów pod hasłami ekonomicznymi (żądano obniżenia opłat targowych, rozwiązania karteli i oddłużenia wsi).

Wybory 1935 r. zostały przez SL zbojkotowane. Równocześnie zaczęto organizować legalne manifestacje chłopów, podczas których żądano nie tylko aktywnej walki z kryzysem, ale także demokratyzacji konstytucji i ordynacji wyborczej, a także powrotu Witosa z emigracji. 29 czerwca 1936 r. odbyła się wielka manifestacja w Nowosielcach (150 tys. uczestników), podczas której wręczono Śmigłemu-Rydzowi petycje, w której domagano się zastąpienia rządów sanacyjnych przez „rząd zaufania mas ludowych”. W lecie 1936 r. w starciach z policją zginęło kilkudziesięciu chłopów. W sierpniu 1937 r. zorganizowano masowy 10-dniowy strajk chłopski (blokada dróg, zakaz handlu) pod hasłami politycznymi (żądano: zmiany konstytucji i ordynacji wyborczej; rozwiązania sejmu, senatu i samorządów; rozpisania nowych wyborów, wprowadzenia rządów demokratycznych; powołanie rządu cieszącego się poparciem szerokich mas; zmiany polityki zagranicznej; opłacalności produkcji rolniczej i godziwego wynagrodzenia za pracę; sprawiedliwego podziału dóbr społecznych). Zginęło 42 chłopów.

34. Znaczenie polityczne BBWR

????????????????????

35. Geneza i program OZN

Okoliczności powstania:

Niemal natychmiast po zakończeniu wyborów parlamentarnych w 1935 r., Walery Sławek rozwiązał kierowany przez siebie BBWR. Blok ten stanowił główne narzędzie uchwalenia nowej konstytucji w kwietniu 1935 r. Konstytucja ta - będąca w znacznej mierze jego własnym dziełem - miała zakończyć okres rządów poszczególnych stronnictw, przedkładających zwykle interesy wewnątrzpartyjne nad interes państwa i narodu. Sławek sądził więc, że rozwiązując BBWR, da przykład innym stronnictwom. W rezultacie jeszcze bardziej pogrążył się politycznie. Sytuację wykorzystał Generalny Inspektor Armii - Rydz-Śmigły - którego znaczenie polityczne szybko rosło. Świadectwem tego było przyznanie mu na mocy okólnika wydanego przez nowego premiera Sławoja-Składkowskiego, tytułu „pierwszej osoby w państwie po prezydencie” oraz mianowanie go marszałkiem.

Powstanie i program:

Kolejną próbą integracji obozu sanacyjnego, po jego „dekompozycji”, podjęto w 1937 r., kiedy to marszałek Rydz-Śmigły, zapowiedział utworzenie w miejsce BBWR nowej partii obozu rządzącego. Powstała ona ostatecznie 21 lutego 1937 r., pod kierownictwem płk Adama Koca, przyjmując nazwę Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN), potocznie zwanego Ozonem. Program OZN opierał się na zasadach solidaryzmu. Podkreślał rolę państwa i silnej władzy, a także konieczność współpracy różnych grup społecznych. Stwierdzał potrzebę rozwiązania kwestii przeludnienia wsi, industrializacji, upowszechnienia oświaty oraz współżycia różnych narodowości, choć akcentował także dążenie do „samoobrony kulturalnej Polaków”. OZN tworzyli głównie byli członkowie BBWR, administracja, duża część korpusu oficerskiego, niektóre koła przemysłowe i ziemiańskie. Krytycznie odnieśli się do OZN działacze Związku Naprawy Rzeczypospolitej, a więc lewica sanacyjna. Mimo szeregu pozytywnych akcentów, program OZN nie znalazł szerszej akceptacji społecznej, a większość partii opozycyjnych go potępiła.

36. Kształtowanie się opozycji antysanacyjnej - Centrolew

Początkowo bierna opozycja większości ugrupowań sejmowych wobec sanacji, z biegiem czasu konsolidowała się i przybierała na sile. Zjawiska takie można było obserwować zarówno na prawicy, zwłaszcza w łonie Narodowej Demokracji, jak i na lewicy. Kierunek antysanacyjny zwyciężał w ruchu chłopskim (w PSL „Piast” i „Wyzwolenie” oraz Stronnictwie Chłopskim). W PPS zwolennicy Piłsudskiego dokonali rozłamu, tworząc pod przywództwem Rajmunda Jaworowskiego nową PPS - Frakcję Rewolucyjną. Po odejściu piłsudczyków PPS stała się partią wyraźnie opozycyjną.

We wrześniu 1928 r. znajdujące się w opozycji kluby sejmowe PPS, PSL „Wyzwolenie” i Stronnictwo Chłopskie utworzyły Komisję Porozumiewawczą Stronnictw Lewicowych dla Obrony Republiki Demokratycznej. W czasie sejmowej debaty, w lutym 1929 r., nad budżetem państwa, za sprawą posłów zrzeszonych w tej Komisji, skreślono demonstracyjnie z funduszu dyspozycyjnego ministra spraw wojskowych 2 mln złotych. Ministra skarbu Czechowicza oskarżono natomiast o przekroczenie budżetowe z poprzedniego roku w wysokości 562 mln złotych. Najwięcej zastrzeżeń budziła kwota 8 mln złotych przekazanych do dyspozycji ministra spraw wewnętrznych na akcję wyborczą BBWR. Czechowicza zmuszono do złożenia dymisji, a następnie większością 240:126 głosów postawiono go przed Trybunałem Stanu. Piłsudski, który odpowiedzialność za wydatkowanie tych sum wziął na siebie, zareagował bardzo gwałtownie i w artykule prasowym, używając dosadnych słów napiętnował część posłów. Była to zapowiedź zaostrzenia przez rząd kursu politycznego. W kwietniu 1929 r. Bartla jako szefa rządu zastąpił Kazimierz Świtalski. Mianowano też kilku nowych ministrów, którzy podobnie jak premier stanowili kiedyś grono najbardziej zaufanych, wojskowych współpracowników Piłsudskiego w adiutanturze Naczelnego Wodza i w Sztabie Generalnym. Nowy gabinet prasa ochrzciła nazwą „rządu pułkowników”.

Spowodowało to dalszą konsolidację opozycji. Do wspomnianej Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Lewicowych dołączył PSL „Piast” i Chrześcijańska Demokracja, podejmując wspólną uchwałę. Ukształtowany w ten sposób blok opozycyjny otrzymał nazwę Centrolewu. Aby nie dopuścić do zapowiedzianego przez Centrolew wniosku o wotum nieufności dla rządu Świtalskiego, Prezydent odraczał kolejne sesje zimowe. Po przerwie wakacyjnej pierwsza sesja odbyła się dopiero w grudniu 1929 r. Świtalski zmuszony został do ustąpienia (zastąpił go Bartel, a potem Sławek). Kolejne odroczenie sesji sejmowych spowodowało reakcje członków Centrolewu w postaci zwołania do Krakowa Kongresu Obrony Prawa i Wolności Ludu. W czasie Kongresu podjęto rezolucję ostro potępiającą postępowanie rządu i Prezydenta. Zapowiedziano też działania do obalenia „systemu pomajowego”. Stosunki między władzą wykonawczą a parlamentem uległy dalszemu zaostrzeniu. W sierpniu na czele rządu stanął ponownie Józef Piłsudski, a kilka dni później prezydent Mościcki wydał dekret rozwiązujący Sejm i Senat, przed upływem kadencji.

Rozwiązanie parlamentu i rozpisanie nowych wyborów spowodowało wzrost nastrojów opozycyjnych. Różnice polityczne, dzielące poszczególne ugrupowania ustąpiły miejsca rosnącej konsolidacji dla wspólnego przeciwstawienia się stronnictwu rządowemu. W dniu 9 września 1930 r. partie Centrolewu stworzyły blok wyborczy pod nazwą Związek Obrony Praw i Wolności Ludu.

37. Wielki kryzys gospodarczy i jego konsekwencje społeczne

24 października 1929 r. - „czarny czwartek” (krach na giełdzie nowojorskiej)

kryzys gospodarczy, który dotknął Polskę był kryzysem nadprodukcji. Był to kryzys ogólnoświatowy:

• nastąpił gwałtowny spadek produkcji przemysłowej

• w państwach wyżej rozwiniętych kryzys trwał do 1933 r.

• Polska wyszła z kryzysu tuż przed II wojną światową (bo była państwem słabiej rozwiniętym)

Przemysł polski:

• maleje eksport (o 30%)

• następuje spadek produkcji (o 63%)

• następuje spadek cen na artykuły przemysłowe (ale ceny artykułów przemysłowych spadają wolniej niż ceny artykułów rolnych)

• powstało masowe bezrobocie (1929 - 70 tys., 1930 - 240 tys., 1932 - 560 tys.: w mieście)

• bezrobotni otrzymywali bardzo niskie zasiłki (i tylko na 13-17 tygodni)

Handel i finanse

• nastąpiło wycofanie lokat kapitałowych z Polski

• następuje odpływ kapitałów

• Polska ma ujemny bilans płatniczy

Rolnictwo polskie

• kryzys rolnictwa w Polsce nastąpił dopiero w 1930 r.

• nastąpił spadek cen na artykuły rolne (w latach 1929-1933 aż o 65%)

• nastąpiło rozszerzenie się tzw. nożyc cenowych

• powstały ogromne długi

• szerzyła się nędza (na Kresach Wschodnich i w Galicji pojawiła się nawet groźba głodu)

Interwencja państwa

Początkowo rząd biernie obserwował pogarszanie się koniunktury. W październiku 1932 r. Komitet Ekonomiczny Ministrów nakreślił pierwszy program walki z kryzysem. Zakładał on obniżkę cen przemysłowych, oddłużenie rolnictwa, organizację pomocy dla bezrobotnych i robót publicznych. W marcu 1933 uchwalono ustawę kartelową stwarzającą prawo do ingerencji w porozumienia monopolistyczne. W 1933 r. powstał specjalny Fundusz Pracy, dla organizowania i finansowania robót publicznych. Rosły sumy wypłacanych z budżetu zasiłków dla bezrobotnych. Dzięki akcji oddłużeniowej zmniejszono nieco ciężar długów w gospodarstwach chłopskich. Przeciwdziałając wzrostowi bezrobocia rząd przejmował często udziały w upadających przedsiębiorstwach. Skala i efekty tych działań nie były wielkie, gdyż równocześnie prowadzona polityka deflacji , czyli zmniejszania obiegu pieniędzy, oznaczała ograniczanie wydatków budżetowych.

Skutki społeczne:

• zaostrzenie sytuacji społecznej

• wzrost napięć społecznych ze względu na pogarszającą się sytuację materialną

• liczne protesty robotnicze

• 1932 - strajkują też chłopi (wstrzymują dowóz żywności do miast, ponieważ następuje dalszy spadek cen)

• komplikacja sytuacji w Galicji Wschodniej ze względu na problemy narodowościowe

• zaostrzenie stosunków narodowościowych

• mniejszość niemiecka: wzrost wpływów ruchu hitlerowskiego (Jungdeutsche Partei)

• wzrost napięcia w stosunkach między ludnością polską i żydowską
  zbyt wysoki w stosunku do ich liczby stan posiadania Żydów w przemyśle, bankowości, handlu, wolnych zawodach;
  1931-1934 - ekscesy antysemickie na wyższych uczelniach w Warszawie i w Wilnie; żądanie wprowadzenia „numerus clausus”

• zahamowanie dążeń narodowych Białorusinów (ponieważ nastąpiło zubożenie białoruskiego chłopstwa)

• nasilenie nacjonalistycznych tendencji wśród ludności ukraińskiej (wzrost sympatii proniemieckich)

38. Walka z opozycją sejmową - proces brzeski

W roku 1929 opozycja została zepchnięta do roli obserwatora poczynań sanacji (rządy sprawowali w. Sławek i A. Prystor - zwolennicy ostrego kursu wobec opozycji)

Na jesień 1929 r. nastąpiła konsolidacja opozycji. Wtedy to powstał Centrolew - porozumienie partii centrum i lewicy: PPS, Stronnictwa Chłopskiego, PSL „Wyzwolenia”, PSL „Piasta”, chadecji, Narodowej Partii Robotniczej. Celem nowego bloku było obalenie rządów autorytarnych i dążenie do przestrzegania konstytucji.

29 czerwca 1929 r. odbył się w Krakowie Kongres Obrony Prawa i Wolności Ludu. Była to inicjatywa Centrolewu. Na Kongresie uchwalono rezolucję, w której potępiono dyktaturę Józefa Piłsudskiego, poczynania rządu i prezydenta oraz domagano się przywrócenia rządów parlamentarnych.

25 sierpnia 1929 r. premierem rządu został Józef Piłsudski. Sanacja rozpoczęła przygotowania do nowych wyborów (termin: Sejm - 16 listopada, Senat 23 listopada). Wybory te noszą nazwę wyborów brzeskich. Na wniosek Piłsudskiego prezydent rozwiązał parlament.

W nocy z 9 na 10 września 1929 r. aresztowano 84 byłych posłów i senatorów opozycji (na liście znajdowało się około 5 tys. osób). Zostali oni osadzeni w Brześciu nad Bugiem (m.in. W. Witos, Władysław Kiernik, K. Bagiński, Wojciech Korfanty, A. Pragier, H. Lieberman, N. Barlicki, A. Ciołkosz, M. Mastek, M. Popiel, J. Dębski, Sawicki). Aresztowania dokonano bez nakazu sądowego, a jedynie na polecenie ministra spraw wewnętrznych Sławoja-Składkowskiego.

26 października 1931 r. rozpoczął się w Warszawie proces przywódców opozycji aresztowanych we wrześniu 1930 r. Na ławie oskarżonych zasiadło ostatecznie 6 członków PPS, w tym Norbert Balicki, Adam Ciołkosz i Herman Lieberman, a także 5 ludowców, w tym Wincenty Witos i Kazimierz Bagiński. Akt oskarżenia zarzucał im usiłowanie usunięcia rządu siłą. W styczniu 1932 r. skazano podsądnych na kary od 1,5 roku do 3 lat więzienia. Rozprawa apelacyjna zakończyła się zatwierdzeniem wyroków pierwszej instancji. Sąd Najwyższy zalecił zaś w maju 1932 r. ponowne rozpatrzenie sprawy. W lipcu 1933 r. odbyła się druga rozprawa przed sądem apelacyjnym, który uznał pierwotny wyrok za uzasadniony, po czym Sąd Najwyższy zatwierdził go w październiku 1933 r. 5 oskarżonych postanowiło odsiedzieć karę, reszta zaś, w tym Wincenty Witos, Kazimierz Bagiński, A. Pragier, Herman Lieberman, udała się na emigrację.

W ten sposób nastąpiło rozbicie opozycji i rozpoczęło się kształtowanie systemu autorytarnego.

39. Konstytucja marcowa i kwietniowa. Analiza porównawcza

	konstytucja marcowa (17 marca 1921 r.)	konstytucja kwietniowa (23 kwietnia 1935 r.)
zasady ustrojowe	republika parlamentarna najwyższa władza: naród (ogół obywateli) trójpodział władz: ustawodawcza (parlament) wykonawcza (prezydent, rząd) sądownicza (niezawisłe sądy)	ograniczona demokracja główna wartość: państwo odejście od trójpodziału władz: na czele państwa: prezydent (władza nadrzędna wobec rządu, Sejmu, Senatu, sił zbrojnych, sądownictwa, administracji)
uprawnienia parlamentu	wybierany co 5 lat na 5-letnią kadencję, w 5-przymiotnikowych wyborach (powszechne, równe, tajne, bezpośrednie, proporcjonalne) SEJM: czynne prawo wyborcze - 21 rok życia bierne prawo wyborcze - 25 rok życia posiadał największe kompetencje: inicjatywa ustawodawcza (wraz z rządem) może odrzucić weto Senatu zwykłą większością głosów uchwala budżet przed nim odpowiedzialni są członkowie rządu prawo weta wobec Senatu SENAT: czynne prawo wyborcze - 30 rok życia bierne prawo wyborcze - 40 rok życia prawo weta wobec projektów ustaw kontrola nad rządem 444 posłów 111 senatorów marszałek Sejmu zastępuje prezydenta parlament był demokratycznym przedstawicielstwem społeczeństwa ogromna przewaga władzy ustawodawczej	ograniczenie roli parlamentu (traci kontrolę nad rządem) SEJM: nie jest reprezentatywny dla całego społeczeństwa (nowa większościowa ordynacja wyborcza) czynne prawo wyborcze - 24 rok życia bierne prawo wyborcze - 30 rok życia wybory nie są wolne i demokratyczne wybierany co 5 lat, w powszechnym, równych, tajnych i bezpośrednich wyborach posłów zgładzają Zgromadzenia Okręgowe (podporządkowane administracji państwowej) posłami zostaje 2 kandydatów z największą liczbą głosów (gdy wyborca nie skreśli nikogo, głosy otrzymuje 2 pierwszych kandydatów z listy) wybory nie są proporcjonalne SENAT: 1/3 senatorów mianował prezydent 2/3 senatorów wybiera elita - Kolegium Elektorów zwiększenie uprawnień Senatu kosztem Sejmu: marszałek Senatu zastępuje prezydenta zgoda Senatu dla wielu decyzji Sejmu 208 posłów 96 senatorów
pozycja rządu	mianowany przez prezydenta odpowiedzialny przed Sejmem prowadzi bieżącą politykę Senat nie może go pociągnąć do odpowiedzialności	zwolnienie rządu z odpowiedzialności przed parlamentem odpowiedzialny tylko przed prezydentem wyłączność inicjatywy ustawodawczej w niektórych przypadkach
uprawnienia prezydenta	wybierany na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe (Sejm i Senat) głowa państwa reprezentuje państwo na zewnątrz mianuje premiera i na jego wniosek rząd (ale nie zgody Sejmu) podpisuje ustawy prawo rozwiązania sejmu, ale za zgodą 3/5 Senatu jego akty wymagają kontrasygnaty odpowiedniego ministra zwierzchnik sił zbrojnych w czasie pokoju w czasie wojny powołuje naczelnego wodza, odpowiedzialnego przed Sejmem darowanie i łagodzenie kar zawieranie umów z innymi państwami, ale m.in. sojusze i traktaty wymagały zgody Sejmu	wybierany na 7 lat w wyborach powszechnym, spośród 2 kandydatów (jednego zgłasza ustępujący prezydent, a drugiego - zgromadzenie Elektorów: 5 najwyższych urzędników państwowych i 75 parlamentarzystów) odpowiedzialny przed Bogiem i historią mianuje rząd zwołuje i rozwiązuje Sejm i Senat prawo weta zawieszającego wobec ustaw sejmowych zwierzchnik sił zbrojnych wódz naczelny w czasie wojny prawo wydawania dekretów z mocą ustawy w przerwach miedzy sesjami parlamentu wszystkie ustawy wymagają jego podpisu mianuje 1/3 senatorów
prawa obywatelskie	ochrona życia, wolności, nietykalności, własności bez różnicy płci, pochodzenia, narodowości, rasy, wyznania równość wobec prawa i w dostępie do urzędów państwowych nie uznawała przywilejów rodowych, tytułów, herbów podstawowe wolności obywatelskie i polityczne: wolność przemieszczania się, wyboru zajęcia, myśli, druku, stowarzyszeń; zakaz cenzury ochrona odrębności narodowych, językowych, wyznaniowych dla mniejszości narodowych prawa socjalne: ochrona pracy ubezpieczenia społeczne zakaz pracy dzieci poniżej 15 roku życia bezpłatna i obowiązkowa nauka w szkołach podstawowych ochrona macierzyństwa	ograniczenie swobód obywatelskich dobrem powszechnym załącznik do konstytucji: pozostają w mocy odpowiednie artykuły konstytucji marcowej dotyczące praw i swobód obywatelskich tekst konstytucji: ”uprawnienia obywateli wymierzane będą wartością wysiłku i zasług na rzecz dobra powszechnego” podporządkowanie praw obywatela interesom państwa (dla „dobra powszechnego” państwo mogło zastosować wobec obywatela represje)

40. Dekompozycja obozu sanacyjnego po roku1935

12 maja 1935 r. zmarł Józef Piłsudski. W obozie sanacji powstał problem, kto zajmie jego miejsce. W nocy z dnia 12 na 13 maja 1935 r. odbyło się posiedzenie specjalnej Rady Gabinetowej (brali w nim udział m.in. Ignacy Mościcki i Kazimierz Świtalski). Dyskutowano na nim problem, kto ma zostać GISZ-em (według Walerego Sławka miał nim zostać Edward Rydz-Śmigły, gdyż sądzono, że nie będzie on przejawiał dalszych aspiracji politycznych).

Po śmierci Józefa Piłsudskiego obóz sanacyjny uległ dekompozycji (zaczął się rozpadać). Powstały 3 główne grupy, walczące ze sobą na cenie politycznej:

• grupa pułkowników (z Walerym Sławkiem na czele)była to stosunkowo najsłabsza grupa
  30 października 1935 r. Walery Sławek rozwiązał BBWR

• grupa zamkowa, prezydencka (z Ignacym Mościckim na czele)
  tworzyli ją politycy umiarkowani, skłonni do ustępstw na rzecz opozycji

• grupa GISZ (z Edwardem Rydzem-Śmigłym na czele)
  tworzyli ją wojskowi, dążący do zaostrzenia rządów dyktatorskich

41. Polityka zagraniczna Józefa Becka.

Dopóki stosunki niemiecko-rosyjskie pozostawały chłodne Piłsudski mógł realizować swoją politykę balansowania między tymi państwami. Bezpośrednim wykonawcą mianował w listopadzie 1932 Józia co Becka., swego zaufanego współpracownika, oficera legionowego. Beck był szanowany przez wszystkie niemal środowiska polityczne co zwiększało jego skuteczność.

Jego pierwszym posunięciem był pakt o nieagresji z ZSRR, podpisany 25 VII 1932 na trzy lata. Nawiązywał on do Traktatu Ryskiego oraz do protokołu Litwinowa - przewidywał wyrzeczenie się wojny, nie uczestnictwa w układach przeciw drugiej stronie.

W styczniu 1933 kanclerzem Niemiec został Hitler, który wysuwał żądania pod adresem Polski. Beck oświadcza, że będziemy traktować Niemców analogicznie jak oni nas. Gdy w 1932 pojawia się perspektywa podpisania przez GBR, Francję, Niemcy i Włochy, Beck zareagował ostrym protestem w Londynie i Paryżu. Zdawał sobie sprawę, że jest to chęć zwrócenia agresji Niemieckiej na wschód. Pakt ten, choć podpisany w lipcu 1933, nie został ratyfikowany i nie wszedł ostatecznie w życie. Wkrótce kurz niemieckiej polityki wobec Polski z uwagi na ochłodzenie stosunków niem-ros. Złagodzono ton antypolskiej propagandy, w maju 1933 Hitler zadeklarował się jako zwolennik pokojowych rozwiązań, a w październiku podpisano z Niemcami tymczasowe porozumienie celne. Stosunki dyfundowały (!!!:D) w stronę paktu o nieagresji, podpisanego ostatecznie 26 stycznia 1934 r. Układ ten miał uśpić czujność Polski. Dawał nam jednakże dużo swobody w stosunkach stosunkach Francją i ZSRR. ZSRR stosunkach z Moskwa też nie wyglądaliśmy najgorzej. W kwietniu nasza delegacja zapewniła, że nie wejdzie w sojusz antyradziecki z Niemcami a 3 lipca 1933 doszło do podpisania Konwencji Londyńskiej o określeniu napastnika przez ZSRR, Polskę, Estonię, Łotwę, Rumunię, Turcję i Afganistan. Potępiono agresję, bez względu na powody.

5 V 1934 pakt o nieagresji z ZSRR przedłużono na 10 lat. Nie udało się znormalizować stosunków radziecko-rumuńskich i skłonić do cofnięcia radzieckiego poparcia dla Litwy, lecz Stalin uznał kształt polskiej granicy wschodniej.

Pozycja Polski uległawięc zdecydowanemu polepszeniu i 13 IX 1934 w przemówieniu na forum ligi narodów Beck wypowiedział traktat mniejszościowy. Jako argument podał jego niesprawiedliwośc, wynikającą z faktu narzucenia go tylko niektórym państwom.

Idea Paktu Wschodniego lansowana przez Francję nie była dla nas korzystna, gdyż sprzeciwił się jej Hitler i oznaczałoby to reorientację naszej polityki.

W następnych latach pzostanow przy polityce równowagi mimo nacisko w Hitlera w celu wymuszenia ustępstw i przyłączenia się do paktu przeciw ZSRR. Problemem był jednak brak wsparcia ze strony mocarstw zachodnich. Gdyż Anglia pozostawała obojętna a Francja zbliżała się do stanowiska ZSRR. Po przyłaczeniuu Austrii do Niemiec polska polityka stawała się coraz bardziej nierealna. Beck nie bardzo miał możliwość protestu z uwagi na ograniczone ruchy Anglii i Francji.

Nieco niekorzystne wrazenie na arenie międzynarodowej zrobił sposób przywrócenia stosunków Polski z Litwą. 17 III 1938 Polska zażądała natychmiastowego wznowienia stosunków dyplomatycznych, co wywołało protesty w Paryżu i Moskwie. Ostatecznie Litwini zmiękli i przyjęli warunki 19 III.

Niefortunnym posunięciem był też akcja w Czechosłowacji. Widząc trudną sytuację Czechów, atakowanych przez Hitlera, nasz rząd postanowił wyegzekwować roszczenia odnośnie Zaolzia. 29 IX podpisano Układ Monachijski. Czechy zostały okrojone i słabe. Wtedy Beck wystosował ultimatum domagające się Zaolzia. W ten sposób Polska wzięła udział w rozbiorze Czechosłowacji..

Tymczasem kolejnym celem Niemiec stała się Polska. Ribbentrop 24 X 1938 w rozmowie z polskim ambasadorem w Berlinie - Lipskim (nie Ferdynandem!!! :)) zażądał dla Niemiec korytarza wraz z linią kolejową do Prus Wschodnich oraz Gdańska (zapamiętajcie to miasto bo to nam wyjdzie przy Solidarności i upadku komunizmu :D)

Po zajęciu prze Niemcy Pragi Anglia 21 III 1939 proponuje nam przystąpienie do współpracy przeciw Niemcom. 30 III ambasador GBR przekazał nam w Warszawie gwarancję na wypadek agresji niemieckiej. Dwa tygodnie potem zrobiła to Francja.

28 IV Hitler przemawiając w Reichstagu wymówił traktat o nieagresji, a w odpowiedzi nastąpiła słynna mowa sejmowa Becka. Odrzucił on żądania niemieckie, mówiąc, że „nie znamy pokoju za wszelką cenę”

19 v podpisano polsko-francuską konwencję, w której Francuzi gwarantowali wsparcie lotnicze i interwencję lądową w 15 dniu wojny.

Naciskano na Becka, by przyjął radziecką ofertę „pomocy”, lecz on odmówił.

23 VII Stalin podpisał pakt Ribbentrop-Mołotow dając Hitlerowi zielone światło do ataku na Polskę.

42. ONR

W ruchu narodowym narastała różnica poglądów:

starzy bronią demokracji z silną władzą wykonawczą,

młodzi państwo typu faszystowskiego.

Obóz narodowo-raykalny został założony 15 kwietnia 1934. Wśród przywódców wybijali się J. Mosdorf, T. Gruziński, M. Proszyński. Wśród postulatów ONR znaleźć można: parcelację majątków, unarodowienie obcego kapitału, usunięcie Żydów z Polski Organizacja składała się z młodzieży, która zwątpiła nie w program stronnictwa narodowego ale w jego działaczy i przywódców. Chciano wprowadzić w życie postulaty ruchu faszystowskiego, domagano się większego zdecydowania i radykalizmu. Organizację tą władze rozwiązały bardzo szybko i nie udało się jej w pełni ukształtować. Na jej gruzach powstały ONR „ABC” i ONR „Falanga”. ABC było a zasadzie kontynuacją stronnictwa narodowego, przywódcą był Rossmann. Falanga natomiast to najradykalniejsza organizacja II RP. Jej przywódcą był Bolesław Piaseczki, inni działacze to Witek Staniszkis i Wojtus Wasiutyński. Liczyła 5 tys. młodych ludzi. Rekrutowano ich zarówno ze środowisk studenckich, jak i robotniczych. Odrzucano współpracę z SN, choć filtrowano jej org. młodzieżowe. Falanga opanowała też Związek Młodej Polski z OZN. Organizacja charakteryzowała się wysokim stopniem ubojowienia, dyscypliną, zaangażowaniem, karnością, wysokimi wymaganiami od kandydatów. Podstawą programu („Zielony Program”) była ideologia Boga i Ojczyzny., promowano polski model totalitaryzmu, uważając że tylko maksymalny wysiłek może przynieść zwycięstwo nad Niemcami i ZSRR. Najwyższe dobra to katolicyzm i interes narodowy. W ekonomii miało dominować państwo, postulowano wywłaszczenie obcego kapitału, dopuszczano planową industrializację, planowano podział ziemi bez odszkodowania, prawa jednostki ograniczono do własności, podporządkowując wszystko dobru ogółu (św. Tomasz), sprzeciwiano się tendencjom odśrodkowym i regionalizacji, opowiadano się za porzuceniem parlamentaryzmu, dopuszczano rozwiązania siłowe w alce o władzę. Podstawą ustroju miała być Organizacja Polityczna Narodu, jej kierownik był naczelnikiem państwa, naczelnym wodzem, decydował o wojnie i pokoju, powoływał i odwoływał rząd. W skład jej mięli wchodzić wszyscy Polacy oraz Białorusini i Ukraińcy, natomiast Żydów i Niemców chciano pozbawić wszelkich praw i najlepiej wydalić z kraju. W polityce zagranicznej dominował imperializm, a ideałem było państwo Chrobrego.

Najbardziej znaną akcją była blokada UW, gdzie doszło do starć z młodzieżą ABC, bo obie organizacje wzajemnie się zwalczały. Najbardziej aktywną komórką był Narodowy Wydział Bojowy, który organizował kolportaż, podkładał bomby, niszczył żydowskie i niemieckie sklepy, przeprowadzał zamachy, inicjował bójki i „wypady” do siedzib innych organizacji, terroryzował komunistów i mniejszości narodowe, czyli prowadził normalną walkę pozaparlamentarną w celu przejęcia władzy, co miało nastąpić równocześnie z wybuchem narodowej rewolucji i powstaniem nowego narodu. W przeciwieństwie do starych endeków, nie zamierzano dostosować państwa do narodu, lecz odwrotnie. Na kilka dni przed wojną Falanga zawiesiła działalność, działalność w czasie wojny, tworzyła Konfederację Narodu z Piaseckim na czele i powołała Uderzeniowe Bataliony Kadrowe.

43. Ewolucja polityki zagranicznej II RP.

Od początku polityka zagraniczna rozgrywała się na trzech płaszczyznach:

1. Polityka wobec Niemiec Niemiec ZSRR mających mniej lub bardziej wrogi do nas stosunek.

2. Stosunki z krajami Europy zachodniej. Głównie z Francją i GBR

3. Kontakty z krajami o podobnej sytuacji do polskiej (np.: Rumunia)

W okresie międzywojennym, charakterystyczna była wrogość Niemiec, które czując się pokrzywdzone dyktatem wersalskim jawnie dążyły do rewizji jego postanowień. Ponadto Polskę uznawały za państwo sezonowe. Ponieważ jest to napisane w pytaniu nr 44, ograniczę się tylko do tego, że nasz jedyny plan wojny - plan „N” obejmował tylko wojnę na zachodzie.

ZSRR podobnie jak Niemcy uważało istnienie Polski za niemożliwe do akceptacji. Stosunki z Moskwą regulował teoretycznie Traktat Ryski, choć bolszewicy od początku traktowali go jak konieczność i nie zamierzali go respektować. W 1925 r. zaproponowali nam pakt o nieagresji w zamian za zrzeczenie się należności wynikających Traktatu Ryskiego.

Relacje z GBR nie były najlepsze, szczególnie w czasie premierostwa Loyda Georgia, znanego z antypolskiego stanowiska.

Stosunki z Francją natomiast układały się bardzo dobrze. 19 II 1921 podpisano układ o przyjaźni, układ polityczny i konwencję wojskową. Układ polityczny zakładał współpracę w polityce zagranicznej i gospodarce a konwencja wojskowa obustronną pomoc w przypadku ataku Niemiec lub ZSRR na Polskę. Dodatkowo Francuzi mięli nam pomóc w modernizacji armii w zamian za przywileje dal swojego kapitału. Francja widziała w Polsce sojusznika, który zastąpiłby Rosje,. Dążyła też do utworzenia „Małej Ententy” - sojuszu Czechosłowacji, Rumunii, SHS i Polski. Nie doszło to do skutku z powodów złych stosunków między tymi państwami. Skończyło się tylko na podpisaniu 3 marca 1921 konwencji z Rumunią o pomocy w razie ataku ZSRR.

Stosunki z Czechosłowacją też nie były najlepsze z uwagi na sprawę Śląska Cieszyńskiego. Mino to 8 listopada 1921 doszło do podpisania polsko-czechosłowackiego traktatu, gwarantującego granice i życzliwą nautralność na wypadek wojny.

Udało się unormować stosunki ze Stolicą Apostolską, co miało ważne znaczenie dla młodej polskiej państwowości. Konkordat podpisano 10 lutego 1925, dawał on Kościołowi duże prawa.

Ważne zmiany przynosi właśnie rok 1925. Doszło wtedy do podpisania układu w Locarno. Zagwarantowano tam granice Francji i Belgii ale pominięto wschodnie granice Niemiec. Od końca 1924 nasza dyplomacja, kierowana przez Aleksandra Skrzyńskiego., starała się wpływać na negocjacje w sprawie układów gwarancyjnych. Owocem tego był polsko-francuski protokół z 1924 r. potwierdzający konwencję z 1921. Locarno mimo wszystko doszło do skutku, co było klęską dyplomacji polskiej. Warto również wspomnieć o równie niebezpiecznym zbliżeniu Niemiec i Rosji wyrażającym się podpisaniem układu w Rapallo w 1922r.

Przewrót majowy umocnił naszą pozycję międzynarodową, co zaowocowało napływem obcego kapitału. ZSRR jednak zaczęło nagonkę na nowy rząd. Pogorszyły się stosunki z Litwą, która oskarżała Polskę o agresywne wobec niej zamiary (poza tym wiadomo, sprawa Wilna - przyp. Bartosz)

Niemcy też nie rezygnowały ze swoich postulatów, szczególnie wobec ugodowości Francji i obojętności GBR. 17 VII 1928 doszło w Paryżu do podpisania paktu potępiającego wojnę - paktu Brianda-Kellogga. Litwinow - komisarz ZSRR do spraw zagranicznych zaproponował nam ten pakt w formie dwustronnej. Zgodziliśmy się, przyciągając też inne państwa - Estonię, Łotwę i Rumunię. Układ zwany protokołem Litwinowi podpisano 9 lutego 1929.

Wkrótce nastąpiło ochłodzenie niemiecko-rosyjskich stosunków co Polska wykorzystała, prowadząc politykę balansu między dwoma państwami. Od 1932 naszą dyplomacją koeruje Józef Beck. O tym w punkcie następnym.

44. Stosunki polsko-niemieckie w okresie międzywojennym

Od samego początku nie układało się najlepiej. Polska traktowana jak państwo sezonowe. Niemcy nie pogodziły się z kształtem granicy polsko-niemieckiej. Zgodnie z układem wersalskim Polska otrzymywała Pomorze Wschodnie bez Gdańska, prawie całą Wielkopolskę. Przewidziano plebiscyty na Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach. Gdańsk stał się wolnym miastem pod zarządem Komisarza Ligi Narodów. Polska otrzymała zastępstwo dyplomatyczne, miasto włączono do polskiego obszaru celnego.

Najbardziej skomplikowana sytuacja była na Śląsku. 17 sierpnia 1919 wybuchło I Powstanie Śląskie, mimo jego szybkiego zakończenia napięcie nie spadło i 19 sierpnia 1920 doszło do nowych walk. Tym razem Polacy utrzymali część terytoriów. Plebiscyt odbywa się 20 III 1921. Do Polski chciało się przyłączyć 479 tys osób a do Niemiec 708 tys. Zdecydowały glosy emigrantów. 2 V 1921 ze względu na niezadowolenie z wyników referendum wybucha kolejne powstanie. Po długich walkach 15 V 1922 a Genewie podpisano polsko-niemiecką konwencję w sprawie Górnego Śląska. Otrzymaliśmy 29% obszaru plebiscytowego z prawie 1 mln. ludzi.

Tak więc stosunki od początku po wojnie były złe. Niemcy rozpoczęły w 1920 r. blokadę gospodarczą Polski , na co Polska odpowiedziała bojkotem ekonomicznym Prus Wschodnich. Nie było większych nadziei na poprawę tego stanu rzeczy.

Po sprowokowaniu konfliktu o skrzynki pocztowe w Gdańsku Niemcy rozpoczęły wojnę celną z Polską. 10 I 1925 wygasła klauzula z traktatu wersalskiego o najwyższym uprzywilejowaniu państw sojuszniczych w handlu z Niemcami. W czerwcu wygasła klauzula o bezcłowym dopuszczeniu na rynek niemiecki 6 mln ton węgla z Górnego Śląska. Niemcy zagroziły, że nie zezwolą na dalszy import polskiego węgla. W odpowiedzi Polska podniosla cła na towary niemieckie. Rozpoczęła się wojna celna. Była ona dla nas bardzo bolesna, jako że Niemcy pochłaniały wtedy 43% naszego eksportu i 35% importu do Polski.

Niemcy wzmocnione układami lokareńskimi i przystąpieniem do Ligi Narodów w 1926 r. nie rezygnowały z tendencji rewizjonistycznych.. ustępliwość Francji wobec Niemiec osłabiła jej sojusz z Polską. Anglia biernie przyglądała się sytuacji polsko-niemiecjkiej. Osłabienie stosunków niemiecko-radzieckich oraz nieskuteczność wojny celnej spowodowały zmianę stanowiska Niemiec. 31 X 1929 zlikwidowano wspólne roszczenia finansowe, a 27 III 1930 podpisano umowę handlową między Polską a Niemacami. Mogło to, w przypadku ratyfikacji doprowadzić do zakończenia wojny celnej.

Wielki kryzys gospodarczy i osłabienie stosunków niemiecko-radzieckich dały nam szansę na prowadzenie polityki balansowania pomiędzy Niemcami a Rosją. (patrz Beck)

30 I 1933 kanclerzem Niemiec został Adolf Hitler. Jawnie domagał się on rewizji Traktatu Wersalskiego, jednak po zbliżeniu polsko-radzieckim zmienił taktykę. W maju 1913 polskiemu posłowi powiedział, że jest zwolennikiem pokojowego rozwiązywania sporów. W październiku podpisano tymczasowe porozumienie celne między Polską a Niemcami, natomiast 26 I 1934 traktat o niestosowaniu przemocy we wzajemnych stosunkach. Hitler dążył do wciągnięcia Polski do paktu antykominternowskiego, ale Beck bronił polityki równowagi. 24 X 1938 Ribbentrop w rozmowie z Lipskim, ambasadorem polskim w Berlinie (kurcze, mam dejavu :D) domagał się oddania Gdańska oraz pasa ziemi dla linii kolejowej łaczącej Niemcy z Prusami Wschodnimi. W zamian oferował przedłużenie paktu o nieagresji na 25 lat i przyłączenie Polski to paktu antykominternowskiego. Podobne żądania wysuwano w czasie styczniowej wizyty Becka w Berlinie. Pod koniec stycznia rozpoczęto prace nad Fall Weiss, a 28 IV Hitler wypowiedział traktat o nieagresji. W odpowiedzi Beck 5 maja w sejmie odrzucił żądania niemieckie. Potem już zaczęła się wojna, ale zapomniałem daty.

45. Stosunki polsko-radzieckie

• Rewolucja pażdziernikowa a sprawa polska temat 6.

• Wojna polsko-bolszewicka temat 12.

1. Stosunek Rosjo do odrodzonej Polski

• „Ententa wepchnęła między Niemcy i Rosją państwo Polskie, dzielące Niemcy na dwie części i prześladujące ludność niemiecką” Tawarisz Lenin

• Traktat Ryski był dla Rosji drażniącą koniecznością i nie zamierzała go respektować (patrz temat 49)

• O ile Polska chciała oderwania od Rosji narodów nierosyjskich, o tyle Rosja chciała odebrać Polsce kresy wschodnie (przy pomocy patrii komunistycznych m in.)

2. Łamanie postanowień traktatu ryskiego przez Rosję

• Nie wypłacenie Polsce kontrybucji

• Odmowa zwrotu dóbr kultury

• Odmowa zwolnienia polskich więźniów

• Potępienie aktywności religijnej Polaków

Zaburzenia na kresach wschodnich

• 1924 delegat Ros. Podczas rozmów z Anglikami nakreślił projekt odebrania Polakom Kresów schodnich, co spotkało się z oficjalnym protestem rządu polskiego

• z ZSRR przenikały zbrojne oddziały dywersyjne, mające wsparcie miejscowej ludności białoruskiej i ukraińskiej.

• 3/4 VIII 1924 - atak na przygraniczne miasteczko Stopce

• 5 IX 1924 terroryści ukraińscy rzucili bombę na prezydenta Wojciechowskiego we Lwowie.

• Próba zbliżenia z ZSRR

• 5 X 1925 układy w Locarno

• W obliczu tych układów, by uniknąć izolacji rząd Skrzyńskiego proponuje Moskwie zwołanie konferencji w celu unormowania wzajemnych stosunków

• Po negocjacjach z państwami bałtyckimi Polska proponuje Rosji zawarcie paktu o nieagresji między Polską, Estonią, Łotwą, Litwą, Rumunią i Rosją. Jednak Rosja odmawia, gdyz widzi w tym sojusz antyradziecki montowany przez Polaków.

• Reakcje na przewrót majowy

• ZSRR rozpoczęła nagonkę na nowy rząd uważając wydarzenia w Polsce za przewrót faszystowski dokonany w interesie Anglii w ramach frontu antybolszewickiego.

• Na granicy z Polską zgrupowano znaczne siły Armii Czerwonej.

• ZSRR poparł litewskie dążenia wobec Wilna

• Jednocześnie by zdezorientować opinię publiczna, zaproponowano Polsce pakt o nieagresji. Rozmowy przerwało zabójstwo posła ZSRR Piotra Wójka w Warszawie (7. VI 1726). Mimo potępienia tego czynu przez rząd polski, ZSRR obarczyło Polskę odpowiedzialnością i wznowiło nagonkę antypolską.

• Protokół Litwinowa

• XII 1928 zastępca komisarza spraw zagranicznych ZSRR, Maksim Litwinow zaproponował Polsce podpisanie dwustronnego protokołu, wg. którego pakt Brianda-Kellogga (czyli wyrzeczenie się wojny jako metody prowadzenia polityki 27 VIII 1928) nabrałby mocy dla ZSRR i Polski zaraz po jego ratyfikacji.

• Dyplomacja polska namówiła do przystąpienia też Estonię, Łotwę i Ruminię

• 9 II 1929 Moskwa - podpisano protokół Litwinowi jako wielostronny. Wyrzeczono się siły w dochodzeniu pretensji terytorialnych. (także radzieckich roszczeń wobec Besarabii i Kresów Wschodnich)

• polsko-radziecki pakt o nieagresji

• Piłsudski wobec ochłodzenia stosunków niemiecko-rosyjskich postanowił zastosować politykę równoważenia stosunków między dwoma mocarstwami.

• Po I 1931 wzrost presji japońskiej w Chinach skłonił ZSRR do poprawy stosunków stosunków Polską

• I 1932 parafowano polsko-radziecki pakt o nieagresji (podobne ZSRR zawarł z Finlandią, Łotwą i Estonią)

• 25 VII 1932 podpisanie ostatecznego tekstu.

• Nawiązanie w nim do Traktatu Ryskiego, paktu Brianda-Kellogga i protokołu Litwinowi. Pakt przewidywał wyrzeczenie się wojny i wstrzymanie się od uczestnictwa w układach skierowanych przeciw sobie nawzajem. Pakt został zawarty na 3 lata. Wzmacniał pozycję Polski w stosunkach stosunkach Niemcami.

• Ocieplenie stosunków

• Stosunków prasie w ZSRR pojawiły się głosy uznające prawo Polski do Pomorza

• IV 1933 podczas wizyty w Moskwie zadeklarowano, że Polska nie zwiąże się z Niemcami przeciw ZSRR

• 3 VII 1933 konwencja londyńska o określeniu napastnika (ZSRR, Estonia, Łotwa, Rumunia, Turcja, Afganistan) Umowa odrzucała usprawiedliwienie wszystkich agresji jak np.: dezaprobata dla systemu politycznego sąsiada, czy konfliktów wewn.

• VIII 1933 „izwiestia” stwierdzają zbieżność polityki polskiej i radzieckiej, a powstanie Polski to „jeden z niewielu faktów pozytywnych” powstałych po II W.Ś. (szczerość deklaracji budzi duże wątpliwości… he he)

• I 1934 - XVII Zjazd WKP(b) - Stalin podkreślał w swym referacie poprawę w stosunkach polsko-radzieckich

• 5 V 1934 protokół przedłużający pakt o nieagresji na dalsze 10 lat. Rząd radziecki ostatecznie uznał granicę wschodnią Polski a polski MSZ, pan Beck forsował normalizację stosunków ZSRR ZSRR Ruminią oraz wycofanie poparcia ZSRR dla Litwy. Bezskutecznie.

• W przededniu wojny

• Wbrew pozornej poprawie stosunków na Kremlu dojrzewała koncepcja polityki, w myśl której ZSRR stawiał się w roli „arbitra” na wypadek konfliktu, gotów sprzymierzyć się z którąkolwiek z silnych stron, Niemcami bądź Ententą.

• IV 1939 ZSRR proponuje Francji i Anglii traktat, w którym ZSRR byłaby zobowiązana do pomocy sąsiedzkiej w razie potrzeby. Beck uznał te uzgodnienia za nie do przyjęcia. Państwa zachodnie decydowały się dać ZSRR taką możliwość, gdyż chciały przeciągnąć ją na swoją stronę w razie konfliktu z Niemcami

• Niemcy w odpowiedzi proponują Rosji realizację wspólnych interesów w Europie wschodniej. Też chcą ją mieć po swojej stronie.

• 10 VII Moskwa otrzymuje ofertę podziału Polski i zapowiedź inwazji. 23 VII Pakt Ribbentrop-Mołotow o podziale strew wpływów (Narew-San-Wisła)

• po 1 września 1939 rząd ZSRR zajął dwuznaczne stanowisko, pozory neutralności. 12 IX ambasador ZSRR opuszcza Polskę

• 17 IX 2.00 rano ambasador RP otrzymał notę radziecką: „wobec bankructwa państwa polskiego” Armia Czerwona przekroczy granicę „by wziąć w opiekę ludność białoruską i ukraińską”

46. Stosunki polsko-czechosłowackie

1. Inwazja Czeska na Śląsku Cieszyńskim

• Przekreślając lokalne porozumienie o linii demarkacyjnej, podpisane XI 1918 przez polską Radę Narodową i czeski Narodni Wybor 23 I 1919 wojska czeskie zajęły cały obszar dawnego Ks. Cieszyńskiego aż po Wisłę. Polskie siły skupione były na froncie wch. Stosunków nie mogły podjąć skutecznej walki

• 3 II 1919 Paryż - parafowano porozumienie o nowej linii demarkacyjnej, dzielącej sporny obszar aż do plebiscytu. Po czeskiej stronie pozostały części powiatów cieszyńskiego stosunków frysztackiego stosunków przewagą ludności polskiej

• 28 VII 1920 Rada Ambasadorów stosunków SPA podjęła decyzję stosunków zaniechaniu plebiscytu stosunków arbitralnym podziale regionu (na skutek ofensywy radzieckiej) Polska otrzymała 1000 km2 i 143 tys lud. Stosunków Czechosłowacja 1300 km2 i 284 tys lud. Stosunków tym 120 tys Polaków.

2. Pogorszenie stosunków

• Dyplomacja polska starała się zmontować w Europie Wschodniej obóz przeciw Niemcom i Rosji. Bez powodzenia

• Na przeszkodzie polskiej idei Międzymorza stanęła Czechosłowacja, która będąc w złych stosunkach z Polską i niedoceniając siły Niemiec nie przyłączyła się do Polski.

• W czasie wojny polsko-rosyjskiej Czechoslowacja nastawiona była prorosyjsko, co zaogniało stosunki.

• Trwał spór o Śląsk Cieszyński

• Obawiała się polskich sympatii prowęgierskich i chciała przeciwdziałać rewizjonizmowi węgierskiemu

• 8 XI 1921 mimo wszystko podpisanie traktatu o życzliwej neutralności w razie wojny.

3. Pozorne zbliżenie

• Oba kraje były naturalnymi sojusznikami w walce o rozszerzenie gwarancji niemieckich na wschód

• IV 1925 podpisano traktat arbitrażowy, umowę handlową i układ regulujący sytuację mniejszości narodowych po obu stronach granicy.

• Od połowy 1925 r. stosunki znów się pogorszyły ze względu na nieufność Pragi co do prób zbliżenia Polski z Węgrami

4. Zemsta :D

• W V 1938 uznano, że w sytuacji gdy Czechosłowacja jest słaba i przez nikogo nie brobiona oraz zagrożona przez Niemcy, należy wyegzekwować polskie roszczenia co do Zaolzia.

• 29 IX 1938 układ monachijski, oddający Niemcom Sudety zamieszkałe przez Niemców.

• 30 IX 1938 rząd polski wystosował do Pragi ultimatum, żądanie oddania Śląska Cieszyńskiego. Rząd Cz. Musiał je zaakceptować

• 2 X 1938 wojska polskie obsadziły Zaolzie (802 km2, 227 tys lud.)

• to zatruło wzajemne stosunki na lata.

47. Polska a Litwa

1. Zajęcie Wileńszczyzny

• W trakcie pogoni za wojskami bolszewickimi, wojska polskie wkroczyły na tereny będące przedmiotem sporu z Litwą

• W myśl traktatu litewsko-radzieckiego Wilno miało przypaść Litwie. Wobec sprzeciwu Litwinów na przeprowadzenie plebiscytu Piłsudski postanowił zapewnić samookreślenie tego terenu pod kontrolą polską.

• Nie respektując umowy wojskowej o linii demarkacyjnej, podpisanej 7 IX 1920 w Suwałkach, pozostawiającej Wilno przy Litwie, Piłsudski polecił gen. Żeligowskiemu upozorowanie buntu i wkroczenie do Wilna (Piłsudski oficjalnie o niczym nie wiedział)

• Po zajęciu miasta utworzono Komisję Rządzącą Litwy Środkowej, która zapowiedziała plebiscyt na spornym terytorium

• 1922 wybory do Sejmu Wileńskiego (frekwencja 64 %) Tak wybrana reprezentacja opowiedziała się za przyłączeniem terytorium do Polski.

• Odtąd Litwa jest formalnie stanie wojny z Polską

• 1926 zamach stanu na Litwie. Do władzy dochodzą przeciwnicy Polski, nastawieni proniemiecko.

• 20 X 1926 rada ambasadorów odrzuca żądania litewskie w spr. Rewizji granic z Polską

• Wzajemnie oskarżano się o plany agresji. Litwa składa skargi do Ligi Narodów

• 9 XII 1927Konflikt polsko-litewski był przedmiotem obrad Ligi Narodów. Są na nim dyktatorzy obu państw: Voldemaras i Piłsudski. Napięcie uległo zmniejszeniu ale nie doszło do normalizacji stosunków. Litwa deklarowała, że chce pokoju, nie wojny, a Polska gwarantowała niepodległość i całość terytorialną Litwy.

• Ultimatum

• 17 III 1938 tuż po „Anschlussie” Austrii rząd polski wystosował ultimatum do Litwy żądając nawiązania stosunków dyplomatycznych w ciągu 48 godzin, grożąc użyciem „innych środków” Bezpośrednią przyczyną była śmierć polskiego strażnika w incydencie granicznym

• wywołało to ultimatum niepokój Francji i ostry sprzeciw ZSRR, które nie będzie tolerowało polskiej akcji przeciw Litwie.

• 19 III 38 rząd litewski przyjął warunki polskie i nawiązał stosunki dyplomatyczne

• utrwaliło to tylko uprzedzenia litewskie wobec Polski

• 28 IX 1939 układ ZSRR-Niemcy o granicach. Obszar wileński przekazano Litwie.

48. Stosunki polsko-francuskie

1. Zbliżenie

• Tuż po wojnie Polska zaczęła zabiegać o poparcie Francji, chcąc mieć silnego sojusznika. To było stanowisko głównie endecji

• Ze względu na utratę sojusznika w Rosji i rywalizację z Anglią, Francja zgodziła się na sojusz z Polską. Już wcześniej popierała ona polskie żądania co do granicy zachodniej i pomagała w czasie wojny 1920 i w czasie walk o Górny Śląsk.

• 19 II 1921 Konwencja wojskowa i umowa polityczna. Wzajemna pomoc w razie napaści Niemiec, specjalne przywileje dla kapitału francuskiego w Polsce, Francja traktowała ten sojusz instrumentalnie, stawiając bardziej na współpracę z Małą Ententą (Czechosłowacja, Jugosławia, Rumunia)

2.Układy gwarancyjne

• X 1924 na posiedzeniu Ligi Narodów podpisano tzw. Protokół Genewski, potępiający wojnę napastniczą, przewidujący ograniczenie zbrojeń i arbitraż w kwestiach spornych. Orędownikami tych zasad były m.in. Francja i Polska (także Belgia i Czechy)

• Jednocześnie nastąpiło zbliżenie Francji i Anglii, mające na celu gwarancje wsch. Granicy Francji i koncesje gospodarcze dla Niemiec. Dla polski była to groźba izolacji i osłabienia sojuszu z Francją.

• Mimo wzmożonych zabiegów polskiej dyplomacji, a zwłaszcza mimo zawarcia w 1924 r. paktu potwierdzającego ten z 1921 r. , Francja zgodziła się na układ z Locarno 1925 nie gwarantujący bezpieczeństwa granicom wschodnim Niemiec przy jednoczesnej gwarancji granic zachodnich.

3. Wzrost nastrojów pacyfistycznych

• Po zamachu majowym 1926 we Francji obawiano się zbliżenia Polski i Anglii, lecz Piłsudski skutecznie przeciwdziałał takim opiniom.

• 1926 Polska dzięki poparciu Francji zostaje na 3 lata wybrana do Rady Ligi Narodów

• W duchu pacyfizmu przyjęto Plan Jouaca (zmniejszenie Niemcom odszkodowań wojennych 1929) i zniesiono okupację Francji w Nadrenii w 1930 r. (zamiast zamiast 1935). Francja czuła się teraz bezpieczniej, zwłaszcza w obliczu układów lokareńskich 1925 r. i dążyła do zmniejszenia swych zobowiązań sojuszniczych wobec Polski.

4. Próby ożywienia stosunków

• Rząd RP opierał swa politykę na zasadzie równoważenia stosunków między ZSRR a Niemcami. Ich skuteczność zależała od siły wsparcia mocarstw nie zaangażowanych w konflikt Niemcy - ZSRR. Taka „trzecia siła” nie istniała, gdyż Francja zbliżyła się teraz do ZSRR a Anglia pozostawała bierna.

• IX. 1936 podczas wizyty Rydza-Śmigłego we Francji zawarto umowę handlową, uzyskano 2 mld. franków pożyczki wojskowej, ale sojusz polsko-francuski wydawał się martwy.

5. W przededniu wojny

• W związku z napięciem w stosunkach międzynarodowych (anschluss Austrii, wcielenie Sudetów do Niemiec, żądania Niemiec w stosunku do Polski) dyplomacja polska prowadziła intensywne zabiegi o uzyskanie konkretnych zobowiązań wojennych od Francji i Anglii.

• 19 V 1939 podpisano polsko-francuski protokół, przewidujący, że w przypadku niemieckiej agresji na Polskę, Francja podejmie działania przeciw Niemcom przy pomocy lotnictwa - natychmiast, a przy pomocy sił lądowych w okresie 15 dni od rozpoczęcie wojny.

6. Wojna

• 3. IX 1939 Francja wypowiedziała wojnę Niemcom

• 8 IX 1939 dowództwo francuskie poinformowało o przekroczeniu granicy niemiecko-francuskiej a 2 dni później o użyciu połowy swych sił w walce. W rzeczywistości wojska francuskie posunęły się parę kilometrów w głąb Niemiec i stanęły w miejscu

• 12 IX 1939 premierzy Edwardo Daladier i Neville Chamberlain uzgodnili w Abbeville wstrzymanie jakichkolwiek akcji przeciwko Niemcom, nie informując o tym przedstawicieli Polski.

49. Traktat Ryski 18 III 1921

Podpisanie właściwego Traktatu Ryskiego poprzedził dokument rozejmowy z 12 X 1920 r. Rokowania pokojowe trwały 5 miesięcy. Na czele polskiej komisji negocjacyjnej stał Jan Dąbki a przewodniczącym delegacji rosyjskiej był Jaff.

INTERESY OBU PAŃSTW:

Polska:

• cel główny: ustalenie takich granic, które zagwarantują bezpieczeństwo

• zapobieżenie wszelkim nowym próbom współpracy Rosji z Niemcami (kwestia Wileńszczyzny, która przypadła Polsce, dzięki czemu uniknięto bezpośredniej granicy rosyjsko-niemieckiej)

• popieranie dążeń niepodległościowych Białorusi, Ukrainy i Wschodniej Galicji

• granica zgodna z interesem strategicznym - poprzez Wołyń, Białoruś, od Zabrucza za Łuniniec i Mołodeczno ku Dźwinie. Nie dążono do zbyt wielkich zdobyczy terytorialnych, by uniknąć wchłonięcia zbyt wielkiej liczby ludności niepolskiej. Państwo wielonarodowe było sprzeczne z polityką ówczesnego rządu.

Rosja:

• bez znaczenia straty terytorialne

• dążyła do wycofania przez Polskę zasady samostanowienia narodów w stosunku do krajów takich jak Ukraina czy Białoruś, które zostały włączone do Rosji.

• Podpisanie traktatu wprowadzało ją na arenę międzynarodową, na której do tej pory była izolowana.

Sygnatariuszami traktatu były dodatkowo: Białoruska Republika Rad oraz Ukraińska Republika Rad - lecz ich przedstawiciele nie brali udziału w rozmowach.

Ostateczna wersja traktatu podpisana została 48 III 1921r.

DO USTALEŃ ROZEJMOWYCH:

• Granica na linii Dzisna - Dokszyce - Słucz - Ostróg - Zbrucz

DOŁĄCZONO ZESTAW INNYCH:

• Obustronne szanowanie praw kulturalnych i religijnych mniejszości

• Obustronna obietnica nie mieszania się do spraw wewnętrznych

• Zwrot Polsce dóbr kulturalnych wywiezionych do Rosji po 1772 r.

• 30 mln rubli w złocie z tytułu udziału w banku państwa byłego imperium.

KONSEKWENCJE TRAKTATU:

• Polska uzyskała pokój po 7 latach wojny

• Moralne zobowiązanie wobec Ukrainy (Peltura) zostało niezrealizowane

• Upadek koncepcji federacyjnej, postulowanej przez Piłsudskiego

• Rosja na arenie międzynarodowej

• Polska poprzez podpisanie z nią układu niejako także zaakceptowała bolszewickie rządy/

50. Mniejszości narodowe w II RP - położenie prawne, polityczne i gospodarcze

II RP zajmowała ostatecznie obszar o powierzchni 388 tys. km2 na których (wg. Spisu z 1921 r.) zamieszkiwało 27 mln osób, z czego 69, 2 % to Polacy, 14,3 % Ukraińcy, 7.8% Żydzi, 3,9% Białorusini, 3,9% Niemcy, 0,3% inni. Mniejszości narodowe stanowiły zatem ok. 30% ogółu ludności.

Pozycję mniejszości narodowych w Polsce regulował tzw. Traktat o Mniejszościach Narodowych, który polska delegacja usiała podpisać na konferencji w Wersalu. Zawarto w nim zasadę równouprawnienia wszystkich obywateli państwa bez różnicy wyznania, narodowości, możliwość używania własnego języka na zgromadzeniach, możliwość zakładania własnych szkół, udział w funduszach publicznych na cele kulturalno-religijne i dobroczynne.

Mocną pozycję zagwarantowała mniejszościom także Konstytucja Marcowa, przyznając pełnię praw obywatelskich i politycznych, tym, którzy deklarowali wole poszanowania konstytucji II RP. W 1922 r. parlament i rząd podjął działania w celu ujednolicenia kraju pod względem administracyjnym i samorządowych, samorządowych wojewodowie dostali szerokie uprawnienia w sprawach lokalnych, byli jednak nadal mocno związani z przepisami wykonawczymi władz centralnych.. centralnych 1923 r. parlament uchwalił ustawę o samorządzie, która stwarzała nadzieję na uzyskanie szerokiej autonomii dla obszaru pd-wsch Polski. Rząd Polski nie zamierzał jednak tworzyć autonomicznych regionów w państwie (wyj. G. Śląsk).

W latach trzydziestych rząd polski starał się prowadzić aktywniejszą politykę narodowościową. W przypadku mniejszości słowiańskich polegało to na próbach polonizacji mieszkańców Białorusi, nie mających wyrobionej świadomości narodowej (tzw. „tutejsi”) oraz na nadaniu Ukraińcom określonych uprawnień z dziedziny społeczno-gospodarczej i kulturalno-oświatowej, w zamian za pozyskanie części inteligencji, skłonnej zaakceptować sanacyjny program tzw. asymilacji narodowej. Jednocześnie władzę podjęły walkę z wszelkimi radykalnymi organizacjami ukraińskimi (spacyfikowanie kilku wsi ukraińskich w 1930 r.)

Odrębne przepisy regulowały sytuację szkolnictwa mniejszości narodowych. Wynikały one ze zobowiązań zawartych w Traktacie o Mniejszościach narodowych. Szkoły mniejszościowe dzieliły się na publiczne i prywatne. W publicznych nauczano w języku ojczystym bądź systemem dwujęzycznym (szkoły utrakwistyczne). Stopień rozwoju szkolnictwa zależał od stopnia rozwoju świadomości narodowej, zamożności danej mniejszości, oraz polityki oświatowej organów administracji szkolnej. Dobrze zatem prosperowało szkolnictwo Niemców i Żydów, natomiast rozwój ukraińskiego ukraińskiego białoruskiego, został w pierwszych latach zahamowany, przez proces zastępowania szkół ukraińskich i białoruskich, szkołami dwujęzycznymi. Była to przyczyna antagonizmu obu mniejszości z Polakami.

Najaktywniejszą mniejszością byli Ukraińcy. Istniejący konflikt ukraińsko-polski pogłębił się po zawarciu prze Polskę Traktatu Ryskiego, który przekreślił dążenia niepodległościowe Ukraińców. Ukraińców 1921 r. z inicjatywy emigracyjnego rządu ukraińskiego, na ziemiach pd-wsch Polski powstała Ukraińska Organizacja Wojskowa (UOW), nastawiona na działalność terrorystyczną. W odpowiedzi władze Polskie utworzyły Korpus Ochrony Pogranicza (KOP). Próby załagodzenia konfliktu podejmował arcybiskup unicki Aleksander Szeptycki, który popierał program autonomii dla pd-wsch Polski i dążył do zjednoczenia wszystkich Ukraińców wokół kościoła unickiego.

W latach 30 najsilniejszą partią ukraińską było Ukraińskie Narodowo Demokratyczne Zjednoczenie (UNDO), którego przywódcy zdecydowali się na lokalną współpracę z władzą polską. W porównaniu z sytuacją w ZSRR Ukraińcy mięli w granicach II RP zdecydowanie leprze warunki rozwoju zarówno ekonomicznego, jak i polityczno-kulturowego, czyli większe szanse na podtrzymanie tożsamości narodowej. Mimo to nie ustała działalność terrorystycznych formacji Ukrainy. Główną z nich była Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) kierowana przez Stepana Banderę. Konflikt polsko-ukraiński wzmógł się pod koniec lat 30, kiedy pojawili się na tych terenach agenci ZSRR i III Rzeszy, którzy podsycali antagonizmy.

Ludność Białoruska, zamieszkująca tereny na wschód os Białostocczyzny, nie przejawiała tak silnych dążeń niepodległościowych. Ubóstwo wsi białoruskiej, wąska warstwa inteligencji i ogromny w tym regionie analfabetyzm powodowały, że świadomość powodowała, że świadomość narodowa Białorusinów dopiero się rozwijała. W 1925 r. powstala „Gromada”, organizacja legalna, ale związana z komunistami. Jej przywódcy podjęli walkę z analfabetyzmem, zabiegali o parcelację majątków ziemskich, znajdujących się w rękach polskich. Gromada została zlikwidowana przez władze z nielegalną KPZB.

Jedną z największych grup mniejszości narodowych w II RP tworzyła ludność żydowska. Zgodnie z jej tradycją, jej przedstawiciele żyli w pełnej izolacji od Chrześcijan, posługiwali się własnym prawem i językiem, pielęgnowali oryginalną kulturę duchową. Żydzi mięli też własne partie polityczne.

Ludność niemiecka na początku lat 20 nie stanowiła żadnej siły politycznej. Wzmogły się natomiast zatargi w WMG, gdzie większość niemiecka odbierała Polakom prawa zagwarantowane Traktatem Wersalskim. Niemcy, mieszkający w Polsce uaktywnili się w ostatnich latach przed wojną. Na terenach zachodnich działała prężna, finansowana przez hitlerowców partia mlodoniemiecka. Której członkowie jawnie opowiadali się za powrotem ziem b. zaboru pruskiego do Niemiec.

52. Pozycja społeczna kościoła katolickiego w II RP

Ponad 71% Polaków deklarowało przynależność do kościoła Rzymskokatolickiego Ustawa zasadnicza z 1921 r. zawierała sformułowanie, że kościół Rzymskokatolicki rządzi się własnymi sprawami a stosunek państwa do kościoła będzie określony w układzie ze Stolicą Apostolską, który podlega ratyfikacji przez sejm. Konstytucja Marcowa odmiennie określała autonomię Kościoła Katolickiego w porównaniu z innymi wyznaniami prawnie uznanymi. Polegało to na tym, że państwo nie badało treści jego prawa kanonicznego. Przyznano mu naczelne stanowisko pośród innych wyznań. Wprowadzono też obowiązek nauki religii dla uczniów poniżej 18 roku życia uczęszczających do szkól w całości lub w części utrzymywanych przez państwo bądź władze samorządowe.

10 II 1925 r. podpisano konkordat między Stolicą Apostolską i Polską. W III 1925 r. został on ratyfikowany przez sejm, a wszedł w życie 3 VIII 1925 r. Obowiązywał do 12 IX 1945 r.

Uregulował on stanowisko prawne Kościoła Katolickiego na terenie całej Rzeczpospolitej.

• Potwierdził strukturę organizacyjną Kościoła, obejmującego 3 obrządki: Łaciński, Greckokatolicki i Ormiański.

• Duchowni oraz wierni otrzymali możliwość bezpośredniego porozumiewania się ze Stolicą Apostolską. Listy pasterskie, Biskupów i inne nie podlegały kontroli państwa.

• Uwolniono duchownych od obowiązku służby wojskowej.

• Organy państwowe miały udzielać pomocy w wykonywaniu postanowień władz kościelnych.

• Osoby prawne i zakonne uzyskały prawo nabywania i posiadania majątku ruchomego i nieruchomego, zakładów naukowych i charytatywnych.

• Zgodny z interesami Polski był przepis konkordatu, iż „żadna część Rzeczpospolitej Polskiej nie będzie należała do biskupa, którego siedziba znajduje się poza granicami Polski.” Wmyśl konkordatu granice prowincji kościelnych dostosowywano do granick kraju. Uczynił to Pius XI w Bulli z 28 X 1925 r. (vixum poloniae unitas).

• Terytorialna struktura Kościoła obejmowała 5 metropolii: Gnieźnieńsko-poznańską, warszawską, lwowską, krakowską i wileńską. W ich skład wchodziło 16 diecezji. (w tym gdańska, obejmująca WM Gdańsk i bezpośrednio podlegająca Stolicy Apostolskiej).

• Siedzibą prowincji kościelnej obrządku Grekokatolicjkiego liczącego 2 diecezje był Lwów. Był on także ośrodkiem arcybiskupstwa obrządku Ormiańskiego.

• W latach 30 wprowadzono obrządek bizantyjsko-słowiański dla wiernych, przechodzących z prawosławia na katolicyzm, co głównie dotyczyło dawnych unitów.

• Konkordat uprawniał Prezydenta do zgłoszenia sprzeciwu przy wybieraniu Biskupów i Arcybiskupa. Po mianowaniu przez Papieża byli oni zobowiązani do złożenia przysięgi wierności wobec Prezydenta RP.

• Konkordat przewidywał wymianę przedstawicieli dyplomatycznych Polski i St. Apost.

• Honorowym przywilejem było zapewnienie przedstawicielom Kościoła Katolickiego pierwszeństwa przed innymi wyznaniami podczas oficjalnych uroczystości państwowo-kościelnych.

Konkordat cieszył się dużym autorytetem wśród społeczeństwa. Miały na to wpływ między innymi publiczne wypowiedzi Episkopatu, kierowane do wiernych w chwilach szczególnych zagrożeń oraz fakt angażowania się w życie społeczno-polityczne i kulturalne narodu.

Katolicyzm polskiego XX-lecia charakteryzowało tradycyjne oblicze, podtrzymywane, przez żywą religijność wiejską. Szczególną czcią otaczano Matkę Boską - królową Polski, pielgrzymi nawiedzali jej wizerunki Na Jasnej Górze, w Wilnie, w Ostrej Bramie. Niektóre patriotyczne rocznice miały jednocześnie charakter państwowy i katolicki. Np.: 3 III rocznica konstytucji i święto Matki Boskiej królowej Polski, 15 VIII rocznica zwycięstwa w Bitwie Warszawskiej 1920 r. i święto wniebowzięcia Matki Boskiej.

Życie społeczności wyznaniowych było ściśle związane ze strukturami państwa. W szkołach obowiązywała nauka religii, parafie zaś pełniły funkcje urzędowe, np.: prowadząc rejestrację urodzin przy chrzcie. W pracy duszpasterskiej szczególna rolę odgrywały klasztory żeńskie i męskie. Zakonnicy (Salezjanie czy też Jezuici) prowadzili własne szkoły, cieszące się dużym uznaniem. Franciszkanie z Niepokalanowa zasłynęli ze swej działalności wydawniczej. Zgromadzenia żeńskie prowadziły między innymi swoje szpitale, domy starców, sierocińce i placówki oświatowe.

Wysoka pozycja Kościoła Katolickiego w Polsce była dla jednych objawem normalności po czasach zaborów, dla innych - źródłem stałej krytyki stosunków państwo-Kościół.

Od 1926 r. prymasem w Polsce był kardynał August Chlond.

55. Działalność gospodarcza Eugeniusza Kwiatkowskiego. COP.

Pod koniec 1935 r. koniunktura w Polsce wyraźnie się poprawiła Dzięki wzrostowi cen zboża na rynkach światowych i zwiększeniu ich chłonności na skutek postępującego od 1933 r. ożywienia w większości krajów zachodnich, polepszyła się sytuacja rolnictwa polskiego. Wraz ze wzrostem przychodów wsi, rozszerzył się krajowy rynek zbytu na artykuły przemysłowe. Ożywił się ruch budowlany. Fundusz Pracy rozwijał roboty publiczne, a to też zwiększało popyt. Deficyt budżetowy utrzymywał się, ale zaczęły rosnąć dochody skarbu. Rosły obroty handlowe i utrzymywało się dodatnie saldo handlu zagranicznego. Mimo to nadal odpływał z Polski kapitał obcy, a to powodowało ostry deficyt płatniczy. Dla powstrzymania odpływu kapitału, 26 IV 1936 r. rząd wprowadził ograniczenia dewizowe. W trakcie negocjacji zadłużenia uzyskano obniżenie oprocentowania pożyczek zagranicznych.

Wraz z poprawą koniunktury rosło zatrudnienie, ale wolniej niż wzrost produkcji. Ponieważ na rynek pracy trafiały rocznie tysiące nie zatrudnionej dotąd młodzieży, bezrobocie nie tylko nie zmalało, ale nadal się zwiększało. Wynikiem tego był wzrost liczby strajków i demonstracji robotniczych w 1936 r. Jednocześnie na wsi utrzymywało się ogromne przeludnienie, grożące odejściem z rolnictwa ok. 3 min osób, które zapewne zwiększyłyby liczbę bezrobotnych w miastach.

Rząd musiał szukać rozwiązania narastających problemów społecznych. Program gospodarczy rządu przedstawił 10 VI 1936 r. w Sejmie wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski. Program ten zakładał rozwój sil produkcyjnych kraju w ramach wzorowanego na rozwiązaniach brytyjskich i skandynawskich 4-letniego ( VII I936-VI 1940 r. )planu inwestycji państwowych, które miały wynieść l 650- l 800 min ziotych. Plan dawał pierwszeństwo inwestycjom związanym z wydobyciem surowców, przemysłem obronnym, motoryzacyjnym i rozwojem energetyki. Aby zrealizować te zamierzenia , konieczne było odpowiednie zabezpieczenie finansowe. Ówczesna polityka w tym zakresie opierała się nazasadach utrzymywania równowagi budżetowej drogą ściągania podatków, uzyskiwania pożyczek wewnętrznych i zagranicznych, wpływów z państwowych monopoli. Opracowano także rozwiązania prawne, zwiększając ulgi podatkowe dla inwestycji prywatnych na preferowanych obszarach.

W lutym 1937 r. rozpoczęto budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego, którego ośrodek stanowił „trójkąt bezpieczeństwa'" w widłach Wisły i Sanu. Obejmował on 15 % powierzchni i 18 % ludności Polski. O wyborze regionu zadecydowały względy:

1) wojskowe-istotne było położenie tego rejonu w Polsce centralnej, z dala od zachodnich i wschodnich granic państwa, od południa zabezpieczonego naturalną przeszkodą w postaci Karpat

2) demograficzne-wobec przeludnienia tego regionu, możliwe było danie pracy miejscowej ludności. Z ekonomicznego punktu widzenia szacowany na 400-700 000 ludzi nadmiar siły roboczej, zapewniał jej niską cenę.

3) surowcowo-komunikacyjne

Na początku 1937 r. wpłynęła część pożyczki francuskiej, podpisanej we Francji przez marsz. Rydza-Śmigłego, wobec czego inwestycje w COP nabrały tempa. Od podstaw stworzono wiele ogromnych zakładów, m.in. :kombinai metalurgiczny w Stalowej Woli i fabryki zbrojeniowe w Radomiu i Sanoku ( na ich potrzeby wybudowano zaktady towarzyszące: rafinerię miedzi w Tarnobrzegu, walcownię metali kolorowych w Dębicy }, elektrownię w Rożnowie i Porąbkach, zakłady wodne na Sanie, zakłady samolotowe w Mielcu i Rzeszowie, 9 zakładów chemicznych, m.in. w Niedomicach i Dębicy. Większość tych zakładów produkowała na potrzeby armii: fabryka armat w Stalowej Woli, fabryka materiałów wybuchowych w Dębicy oraz wszystkie zakłady metalowe i maszynowe. Jednocześnie przeprowadzono elektryfikację i gazyfikację całego rejonu. Dokonano też dużych inwestycji komunikacyjnych, modernizując lub budując ok. 80 nowych stacji kolejowych, połączono bocznicami wszystkie powstające zaktady. Rozpoczęto budowę nowych linii kolejowych i wielu arterii, np. Śląsk-Wołyń. Zmodernizowano i rozbudowano system połączeń telefonicznych oraz wybudowano dla pracowników ponad 10 500 mieszkań.

Dzięki ożywieniu, jakie przyniosły inwestycje państwowe, rozwijały się również tradycyjne okręgi przemysłowe: okręg warszawski, lubelski i ośrodek między Kielcami, Radomiem a Ostrowcem Świętokrzyskim. W okręgu warszawskim rozbudowano głównie zakłady teletechniczne, radiotechniczne, optyczne i samolotowe. Powiększał się sektor państwowy w przemyśle, ponieważ rząd przejmował udziały prywatnych przedsiębiorstw, mi. in. : stal-się właścicielem największego koncernu przemysłowego Wspólnota Interesów na Górnym Śląsku. Pod koniec 1938 r. produkcja przemysłowa w Polsce była już o 19 % wyższa niż w 1928 r., a płace robotników wzrosły średnio o 30 %.

Wolniej rozwijało się rolnictwo. Już w 1938 r. odczuło skutki światowej recesji. Utrzymywała się trudna sytuacja finansowa chłopów, a to hamowało realizację parcelacji w ramach reformy rolnej. Rozbudowa przemysłu nie rozładowała przeludnienia agrarnego.

W handlu utrzymywało się ujemne saldo, związane z rosnącym importem inwestycyjnym. Największym partnerem handlowym Polski pozostawały nadal Niemcy, ale ich udział w polskich obrotach wciąż malał.

Plan 4-letni wykonano znacznie szybciej niż zakładano, bo już na początku 1939 r. Dlatego już w grudniu 1938 r. wicepremier Kwiatkowski wystąpił z ogólnym projektem nowego 15-letniego planu rozwoju gospodarczego Polski. Okres ten podzielono na pięć 3-letnich odcinków, w których miała dominować inna dziedzina gospodarki:

1) potencjał obronny

2) komunikacja, motoryzacja i lotnictwo

3) rolnictwo

4) urbanizacja i uprzemysłowienie miast

5) ujednolicenie struktury gospodarczej kraju ( zacieranie różnic miedzy Polską A i Polską B, czyli regionami rozwiniętymi i zacofanymi gospodarczo)

Do połowy 1939 r. konkretnie opracowano i rozpoczęto realizację pierwszego odcinka planu. Możliwości dalszej realizacji planu zniszczył wybuch wojny.

57. WOJNA OBRONNA POLSKI 1939R.

1.IX.1939 o godz. 4:45 strzały z pancernika „Schlezwik Holstein" u wejścia do portu gdańskiego rozpoczęły agresję Dff Rzeszy na Polskę a tym samym H wojnę światową. Było to równoznaczne ze złamaniem wcześniej zawartych zobowiązań traktatowych. Wojna nie została formalnie wypowiedziana. Pretekstem do ataku stały się incydenty graniczne na Górnym Śląsku, w Wielkopolsce i na Pomorzu, w szczególności zaś tzw. prowokacja gliwicka (rzekomy polski atak na radiostację niemiecką 31. Vm. 1939). Adolf Hitler w specjalnym wystąpieniu tłumaczył atak niemiecki koniecznością obrony mniejszości niemieckiej w Polsce i przeciwdziałania rzekomym spiskom Polski z Wielką Brytanią wymierzonym w Rzeszę.

Niemiecki plan operacyjny przewidywał tzw. „wojnę błyskawiczną" (kryptonim Fali Weiss). Wojska niemieckie podzielone były na Grupę Armii „A" (Sud) pod dowództwem gen płk Gerda von Rundstedta (planowane uderzenie ze Śląska na Warszawę) i Grupę Armii ..B" (Nord) gen Fedora von Boćka (zadaniem uderzenie z Prus Wschodnich wzdłuż Wisły na Warszawę oraz odcięcie Polski od Wybrzeża). Wspierały je Grupa Marynarki Wojennej „Ost" oraz flota powietrzna. Całością wojsk niemieckich w Polsce dowodził gen Walter von Brauchtisch.

x_ Polski plan obronny „Z" przygotowywany był od HI.1939. Zakładał obronę linii granicznej od Puszczy Augustowskiej po łuk Karpat. Po stoczeniu bitwy granicznej siły polskie miały przejść do obrony krótszego odcinka wzdłuż Narwi, Wisły i Sanu i tam czekać na rozstrzygnięcie walk na froncie * rrancusko-niemieckim. Wojsko polskie składało się z 6 Armii:

• ..Modlin" pod dow. gen Emila Przedrzymirskiego-Krukowicza (zadaniem opóźnianie natarcia niemieckiego na kierunku z Prus Wsch. do Warszawy poprzez obronę na kolejnych rubieżach aż po główną pozycję na Narwi i Wiśle),

• ..Pomorze" - gen Władysława Bortnowskiego (obrona Pomorza, zapobieganie połączeniu Rzeszy z Prusami Wsch.)

• ..Poznań" - gen Tadeusza Kutrzeby (obrona Wielkopolski zagrożonej atakiem z Pomorza Zachodniego i Dolnego Śląska),

• „Łódź" - gen Juliusza Rómmla (razem z Armią „Kraków" odpieranie głównych sił niemieckich, obrona na linii Warty i Widawki),

• ..Kraków" - gen Antoniego Szyllinga (obrona południowego odcinka granicy pol-niem, obrona szczególnie istotnego obszaru Górnego Śląska),

•.. Karpaty" - gen Kazimierza Fabrycego (obrona przełęczy karpackich od Czorsztyna po granicę z Rumunią)

+ Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew" gen Czesława Młota-Fijałkowskiego (wsparcie armii

„Modlin", obrona północno-wschodnich obszarów kraju aż po linię Narwi i Biebrzy)

Dodatkowo uformowano Armię Odwodowa „Prusy", którą dowodził gen Stanisław Dąb-Biernacki

(wsparcie działań na głównym kierunku operacyjnym południowo-zachodnim) oraz 3 grupy operacyjne

(wsparcie działań polskich armii na kierunkach: „Wyszków" - północnym, „Kutno" - zachodnim,

„Tarnów" - południowym). Wszystkie armie i grupy operacyjne podlegały bezpośrednio Naczelnemu

Wodzowi, którym po wybuchu wojny został mrszł Edward Rydz-Śmigły.

Pierwszy etap walk obronnych trwał od l do 6.IX.1939.

• Na północy główne wałki toczono wokół Mławy. 3.K przełamano obronę pod Przasnyszem i armia „Modlin" została zmuszona do odwrotu ku Wiśle. W czasie odwrotu główne siły armii zostały rozbite.ó.DC Niemcy zdobyli przyczółek na Narwi pod Różanem.

• Na północnym-zachodzie walki obronne toczyły się w Borach Tucholskich. 3 .IX część sił armii „Pomorze" została okrążona, 5.DC - rozbita. Ocalała część oddziałów wycofała się nad Drwęcę i Wisłę. Akcje dywersyjne (V Kolumna czyli współpracująca z Niemcami ludność polska, najczęściej niem. pochodzenia) dezorganizowały działania WP np. „krwawa niedziela" w Bydgoszczy 3.IX (ostrzelanie wycofujących się z Pomorza polskich oddziałów przez ludność cywilną). 6.DC siły niemieckie dotarły do Prus Wschodnich.

• Na zachodzie 2.DC Niemcy przełamali polską obronę pod wsią Mokra, wdarli się w tzw. lukę częstochowską na styku armii „Łódź" i „Kraków" i rozpoczęli natarcie w kierunku Warszawy. Armia gen Szyllinga została zmuszona do opuszczenia Górnego Śląska

• Na południowym-zachodzie 2.DC siły polskie zostały zmuszone do odwrotu. Po natarciu niemieckim z 6.DC armia „Karpaty" wycofała się na linię Sanu.

• 4.DC naczelny wódz podjął decyzję o wycofaniu wojsk i zorganizowaniu nowej linii obronnej na linii Biebrza-Narew-Wisła-San, powstała nowa armia „Lublin" pod dow. gen Tadeusza Piskora.

!!! 3.IX Wielka Brytania i Francja wypowiedziały Niemcom wojnę jednak już ł2.IX premierzy Francji

• Edouard Deladier i Wielkiej Brytanii - Arthur Neville Chamberlain na spotkaniu w Abbeville zadecydowali o wstrzymaniu akcji przeciw Niemcom, rozpoczynając tym samym okres tzw. dziwnej wojny. O swojej decyzji nie poinformowali oni przedstawicieli Polski.

W obliczu dramatycznej sytuacji na froncie w nocy z 4 na 5.DC rozpoczęła się ewakuacja rządu i

instytucji państwowych z Warszawy na Wołyń. Komisarzem cywilnym obrony stolicy został prezydent

Stefan Starzyński, dowódcą obrony - gen Walerian Czuma

6.DC. Naczelny Wódz opuścił Warszawę i udał się do Brześcia nad Bugiem.

Tego samego dnia Niemcy zajęli Kraków, Kielce, Piotrków Trybunalski i Bydgoszcz.

Rozpoczął się drugi etap walk obronnych trwający od 7 do 17.IX

7.IX kapitulowała załoga Westerplatte (l 82 żołnierzy dowodzonych przez mjr Henryka Sucharskiego),

wojska niemieckie przekroczyły linię Biebrza-Narew

8.IX oddziały niemieckiej 4 Dywizji Pancernej dotarły do przedmieść Warszawy w rejonie Ochoty i

Woli, Obrona polska powstrzymała siły niemieckie a 9.DC ruszyła ofensywa gen T. Kutrzeby siłami armii

„Poznań" i „Pomorze" w kierunku Łęczycy i Łowicza Rozpoczęła się największa bitwa kampanii

wrześniowej - Bitwa nad Bzura. Bitwa ta mimo sukcesów polskiego natarcia w pierwszej fazie (do

12.IX) zakończyła się rozbiciem sił polskich i odwrotem w stronę Warszawy (18-20.IX).

• Na północy armia niemiecka zajęła przełamała opór polski nad Bugiem, zajęła Wyszków.

• Na zachodzie Armia „Prusy" została rozbita pod Iłżą

• Na południu 12.IX Niemcy osiągnęli linię Wisły i Sanu, rozpoczęło się 10-dniowe oblężenie Lwowa =>16.IX sytuacja H RP stała się krytyczna, cz. zachodnia i środkowa kraju znalazły się w rękach wroga.

Trzeci etap walk rozpoczął się wraz z wkroczeniem Armii Czerwonej do Polski 17.IX. 1939. Mobilizacja wojsk radzieckich nastąpiła już 1.IX (zgodnie z paktem Ribbentrop-Mołotow). Decyzję o agresji na Polskę uzasadniano „bankructwem państwa polskiego" i koniecznością ochrony ludności białoruskiej i ukraińskiej. Decyzję o przystąpieniu do wojny zakomunikowano ambasadorowi RP w ZSRR -Wacławowi Grzybowskiemu. Wojska radzieckie zaatakowały Polskę na dwóch frontach - białoruskim (gen M. Kowalow) i ukraińskim (gen S. Timoszenko).

W tym czasie prezydent Mościcki przebywał w Kutach, Naczelny Wódz - w Kołomyi. Podjęto decyzję o wycofywaniu wojsk do Rumunii, w nocy z 17 na 18.IX granicę polsko-rumuńską w Zaleszczykach przekroczył prezydent, członkowie rządu i Wódz Naczelny(l). Skutkiem nacisków niemieckich władze rumuńskie oskarżyły polskie władze o naruszenie porozumienia o prawie do przejazdu i internowały je. Wojska walczące w kraju wraz z wyjazdem mrszł Rydza-Śmigłego zostały pozbawione generalnego dowództwa,

W dn. 17-20.IX rozegrała się druga największa bitwa kampanii wrześniowej koło Tomaszowa Lubelskiego z udziałem resztek armii „Kraków" i „Lublin". Siłami polskimi dowodził gen Tadeusz Piskor. Polski front środkowy został rozbity przez siły niemieckie. 23.IX. w drugiej bitwie pod Tomaszowem wojska polskiego frontu północnego zostały otoczone przez siły radzieckie i niemieckie i ostatecznie pokonane.

20.IX Rosjanie zajęli Grodno, 22.IX kapitulowali obrońcy Lwowa pod dow. gen Władysława Langnera 28.IX poddała się Warszawa.

Niemcy już 23.IX ogłosili komunikat o zakończeniu kampanii wojennej na ziemiach polskich, w rzeczywistości ostatnie oddziały gen Franciszka Kleeberga (Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie") złożyły broń 5.X.1939

58. HITLEROWSKI SYSTEM OKUPACYJNY

Po przegranej wojnie obronnej z Niemcami roku 1939 polskie ziemie na zachód od Bugu i Sanu znalazły się pod okupacją niemiecką. Pod rządami hitlerowskimi znalazło się wówczas 48,2% obszaru przedwojennej Polski (188 tyś km2) zamieszkiwane przez ponad 20 min Polaków (62,6% z 35,3 min ludności n Rzeczpospolitej).

Niemiecka polityka wobec Polski wynikała z założeń ideologicznych (dążenie do powiększenia Lebensraumu dla uprzywilejowanej rasy aryjskiej, stworzenia imperium narodu panów tj. Herrenyolk opartego na pracy ras niższych tj. m. in. Słowian) i bieżących celów politycznych.

« Część zajętych ziem została włączona do Rzeszy dekretem Hitlera z 8.X. 1939, Były to województwa : pomorskie, poznańskie, śląskie, większość woj. Łódzkiego z Łodzią, północno-zachodnia cz. woj. _w warszawskiego, zachodnie powiaty woj. kieleckiego i krakowskiego a także Suwalszezyzna. (Wolne Miasto Gdańsk anektowano już wcześniej tj. 1.IX. 1939 mocą ustawy Reichstagu). Z większości tych terenów utworzone zostały dwa okręgi: Wartheland (Kraj Warty) i Gdańsk - Prusy Zachodnie, pozostała część z nich weszła w skład prowincji śląskiej (podzielonej w 1940 r na Dolny i Górny Śląsk) lub Prus Wschodnich. Po agresji niemieckiej na ZSRR włączono do Rzeszy także okręg białostocki.

Celem niemieckiej polityki wobec przyłączonych do Rzeszy ziem była jak najszybsza i całkowita ich germanizacj a, dlatego też j uż w X. 193 9 rozpoczęto akcję wysiedleńczą zamieszkuj ących te tereny Polaków (na ich miejsce nieprzerwanie do 1944r osadzano tam Niemców pochodzących gł. z krajów nadbałtyckich, Besarabii i Wołynia; ogółem wysiedlono do GG lub przesiedlono ok. Imln Polaków) Wysiedleńcy kierowani byli do obozów przejściowych, potem do Generalnego Gubernatorstwa (J,) lub na prace przymusowe do Rzeszy. Ludność polska, która nie została wysiedlona, zmuszana była do podpisywania tzw. niemieckiej listy narodowej (Deutsche Volksliste), w przeciwnym razie poddawana była szykanowana (ograniczono swobodę poruszania się, zgromadzeń, zakazywano np. noszenia polskich mundurów szkolnych, obowiązywał nakaz ustępowania z drogi obywatelom niemieckim, „Polacy, którzy jeszcze nie zrozumieli, że są zwyciężonymi - a zwycięzcami my[Niemcy]"i którzy przeciwdziałać będą rozporządzeniom nowych władz, mieli być surowo karani <sądy doraźne na Pomorzu tylko w 1.1939-1940 wydały blisko 11 tyś wyroków śmierci>).

Polskie organy sądowe, administracyjne, samorządowe zostały zlikwidowane, 20.XI. 1939 włączono polskie ziemie w niemiecki obszar walutowy. Likwidowano wszelkie przejawy polskości (szkoły, prasę, stowarzyszenia etc.), obowiązywał zakaz używania języka polskiego, ograniczano życie religijne poprzez represje wobec kościoła katolickiego (konfiskata budynków kościelnych, aresztowania przedstawicieli duchowieństwa etc.).

• Pozostała część ziem zajętyćnpfzez niemieckie wojska przekształcona została mocą dekretu kanclerz z 12.X.1939 w Generalne Gubernatorstwo ze stolicą w Krakowie (pierwotnie istniały plany stworzenia kadłubowego państwa <Reststaat> całkowicie zależnego od Niemiec).

GG zajmowało powierzchnię blisko 96 tyś km2 (powiększone w czasie wojny niem-radz do 145 tyś km2), liczyło 12 min mieszkańców. Podzielone zostało na cztery dystrykty (krakowski, warszawski, radomski i lubelski, po najeździe ZSRR, od l.VHL1941, piątym dyślryktem stała się Galicja) a każdy z dystryktów składał się z l O powiatów. Stanowisko gubernatora GG objął Hans Frank. Funkcję doradczą i wykonawczą wobec zarządzeń gubernatora pełnił Urząd Generalnego Gubernatorstwa od XII. 1940 noszący nazwę rządu.

Ziemie GG początkowo nie były poddawane tak brutalnej germanizacji jak te wcielone do Rzeszy. Samo GG stanowić miało pewnego rodzaju tymczasowy obszar pomocniczy dla działań niemieckich, dostarczając okupantowi zaplecza siły roboczej i produktów rolnych, stopniowo przekształcić miało się w niemiecki kraj osadników.

Władzę w GG przejęli Niemcy (tylko z braku kadr na niższych stanowiskach władzy administracyjnej pozostawali niekiedy lojalni wobec nowych władz Polacy), zlikwidowano wszelkie polskie organizacje polityczno-społeczne z wyjątkiem Polskiego Czerwonego Krzyża i Ochotniczej Straży Pożarnej, zezwolono na istnienie charytatywnej Rady Głównej Opiekuńczej. Dla celów porządkowych pozostała także tzw. granatowa policja

Tępiono przejawy życia kulturalno-naukowego (które groziłoby „podtrzymaniem czynnika narodowościowego") pozostawiono jednak Polakom prawo do uczęszczania do szkół podstawowych i zawodowych (choć zmieniono ich program eliminując z niego m. in. historię i literaturę - wgł. jednego z dokumentów mówiących o traktowaniu Polaków w GG szkoły te „miały na celu przygotowanie do zawodów rolniczych, rzemieślniczych i prostych zawodów przemysłowych".). Prowadzono akcje skierowane przeciw polskiej inteligencji (masowe aresztowania gł. na Śląsku i Pomorzu już jesienią 1939, uprowadzenie 183 pracowników UJ i Akademii Górniczej w XI. 1939; akcja pacyfikacyjna A-B VI-VIII 1940 - śmierć ok. 6 tyś wybitnych przedstawicieli polskiego życia społ-polit np. rozstrzelanie Macieja Rataja, Mieczysława Niedziałkowskiego, Janusza Kusocińskiego w Palmirach)

System terroru, represji politycznych i propagandy miał wyeliminować przejawy nieposłuszeństwa Polaków. Jakakolwiek próba sprzeciwu wobec niemieckich zarządzeń karana była więzieniem lub śmiercią (mocą rozporządzenia z 4.XII,1941 nawet „wrogie nastawienie do Niemców" karane było J!°^ śmiercią). W V.1940 powstał pierwszy obóz koncentracyjny w Oświęcimiu (Auschwitz), zaczęto tworzyć także obozy pracy. W tym samym roku rozpoczęto też wywóz ludności polskiej zamieszkującej GG do przymusowej pracy w Rzeszy (masowe łapanki). Szacuje się, że na początku 1941 ok. 800 tyś robotników pracujących w Rzeszy pochodziło z Polski.

Eksterminacji polskiego społeczeństwa towarzyszyła eksploatacja ekonomiczna ( grabieże, konfiskaty państwowych zakładów przemysłowych, przedsiębiorstw użyteczności publicznej, przejęcie zarządu nad fabrykami i dużymi posiadłościami ziemskimi, które nie uległy konfiskacie, likwidacja własności" państwowej, spółdzielczej i prywatnej o charakterze produkcyjno-gospodarczym w 1940r, zajmowanie prywatnego majątku wysiedleńców, też: trudne warunki pracy <np. wydłużenie dnia pracy do 12h>). Produkcja rolno-przemysłowa została podporządkowana potrzebom niemieckiej armii, wprowadzono kontyngenty płodów rolnych z polskich gospodarstw, system kartek żywnościowych na głodowe racje żywnościowe (jednocześnie obowiązywał zakaz handlu żywnością).

Patrz też: Sytuacja Żydów w okupowanej Polsce

59. POŁOZENTE LUDNOŚCI POLSKIEJ POD OKUPACJĄ RADZIECKĄ

Po wkroczeniu Armii Czerwonej na tereny Polski pod radziecką okupacją znalazło się 195,3 tyś km2 co stanowiło 50,1% powierzchni n Rzeczpospolitej zamieszkiwane przez 13mln osób. Władze ZSRR przedstawiały zajęcie terenów polskich jako wyzwolenie ich spod polskiego imperializmu. Zach. część woj. wileńskiego odstąpiono Litwie mocą układu z 10.X.1939. Pozostałe ziemie stały się częścią ZSRR. Starano się aby wcielenie tych ziem do ZSRR miało znamiona dobrowolności.

22.X. 1939 odbyły się, przeprowadzone w atmosferze strachu i terroru, oparte na radzieckiej ordynacji wyborczej, wybory do Zgromadzenia Ludowego Ukrainy Zachodniej, 26,X - do Zgromadzenia Ludowego Białorusi Zachodniej. Po wyborach lokalne zgromadzenia kolejno w dn. 26.X we Lwowie i 28.X w Białymstoku skrytykowały polską politykę wobec kresów i zwróciły się o przyłączenie Ukrainy Zachodniej i Białorusi Zachodniej do ZSRR. Rada Najwyższa ZSRR obradująca w Moskwie na sesji nadzwyczajnej 2.XT uchwaliła wcielenie tych obszarów do odpowiednich republik radzieckich. W ten sposób, zachowując pozory legalności, do Białoruskiej SRR włączono 105,6 tyś km2, do Ukraińskiej SRR - 89,7 tyś km2 terenów polskich. Ludność tych ziem otrzymała radzieckie obywatelstwo (dekret z 29.XI.1939 przyznawał mieszkańcom wcielonych ziem paszporty niezbędne m. in. do meldunku w miejscu zamieszkania, poruszania się po ZSRR; było to równoznaczne z koniecznością zrzeczenia się dokumentów polskich, co wywołało masowe sprzeciwy). We władzach administracyjnych terenów włączonych znalazły się przede wszystkim osoby skierowane tam z innych rejonów Związku Radzieckiego. Polskie organy administracyjne i sądowe zlikwidowano. Naczelnym celem polityki na ziemiach anektowanych stała się ich unifikacja.

System represji i terroru miał wymusić posłuszeństwo społeczeństwa polskiego, dokonać zmian w jego świadomości społecznej tak, by dokonane zmiany polityczno-ustrojowe zostały w pełni zaakceptowane. Za pomocą propagandy anty kapitalistycznej i antypolskiej prowadzono szeroką akcję indoktrynacją ludności zamieszkującej okupowane ziemie, walczono zaciekle z kościołem katolickim (zamykanie seminariów duchownych, konfiskaty majątków kościelnych, wysokie opodatkowanie parafii etc.). Ograniczano liczbę polskich szkół, przeprowadzano zmiany w programie nauczania eliminując z niego np. naukę religii. Rozwiązano polskie stowarzyszenia (naukowe, kulturalne...), prasę i wydawnictwa. Językami urzędowymi stały się białoruski i ukraiński, faktycznie postępowała stopniowa rusyfikacja.

Rozpoczęła się pacyfikacja zajętych terenów, aresztowania, internowanie polskich żołnierzy, policjantów i członków KOP (w XI1939 zgromadzono ich w obozach w Kozielsku k. Smoleńska, Starobielsku k. Charkowa i Ostaszkowie k. Rżewa). Oficerów odmawiających współpracy z nowymi władzami (część oficerów lojalnych wobec okupanta na czele z ppłk Zygmuntem Berlingiem zgromadzono w Małachowce k.Moskwy) postanowiono zlikwidować. Mocą decyzji BP KC WKP(b) z 5.III. 1940 do VI. 1940 stracono blisko 15 tyś oficerów, działaczy politycznych, urzędników itp. Do Armii Czerwonej wcielono ok. 200 tyś Polaków.

W I.1940/1941, w czterech etapach przeprowadzono także masową akcję deportacyjną Polaków z terenów okupowanych (tzw. oczyszczanie terytorium pogranicznego z osób uznanych za element socjalme niebezpieczny) która objęła łącznie kilkaset tyś osób (dane wahająsię od 150 rys do blisko 1,6 min). Podstawą prawną deportacji był tajny rozkaz NKWD z 11,X. 1939 i tajne do niego rozporządzenie. Polacy trafiali przede wszystkim do Komi, na Półwysep Kolski, na Kołymę oraz na obszary południowej Ukrainy. Długie podróże do miejsc zesłania w wagonach bydlęcych, w dokuczliwym mrozie i brudzie, pochłonęły tysiące ofiar śmiertelnych.

Na anektowanych terenach zgromadzenia ludowe zarządziły konfiskatę ziemi obszarniczej (została oddana w użytkowanie ludności bezrolnej i małorolnej), dokonano nacjonalizacji zakładów przemysłowych, banków, domów wielorodzinnych, większych sklepów. Majątek państwa polskiego przejął Związek Radziecki. Też: narastające konflikty etniczne na terenach okupowanych -"szczególnie: konflikt polsko - ukraiński (T942 akcja czystek etnicznych na Wołyniu i w Galicji Wsch. przeprowadzona przez ukraińskich nacjonalistów, akcje odwetowe Polaków), polsko -litewski.

6O. SYTUACJA ŻYDÓW W OKUPOWANEJ POLSCE-HOLOCAUST

Eksterminacja Żydów w czasie n wojny światowej związana była z założeniami ideologicznymi rasistowskiej polityki hitlerowskiej. Zgodnie z tymi założeniami Żydzi uznawani byli za „rasę podludzi", którą należy wyeliminować z życia społecznego, politycznego, gospodarczego i kulturalnego a ostatecznie całkowicie wytępić. Sformułowane w 1935r ustawy norymberskie czyniły z Żydów dyskryminowaną kategorię mieszkańców Rzeszy (odebrano im prawa polityczne i obywatelstwo, wprowadzono segregację rasową).

Ziemie polskie u progu n wojny światowej zamieszkiwało ok. 3 min. Żydów.

Początkowo nie istniały dokładne plany Rzeszy dotyczące tzw. kwestii żydowskiej (rozważano m. in. wywiezienie ich na Madagaskar).

Ustawy norymberskie na włączone do Rzeszy polskie terytoria rozciągnięto dopiero w 1941r, w GG

ustawodawstwo to me obwiązywało, mimo to już jesienią 1939 po zajęciu przez Niemców części obszaru

n RP, zaczęła się ich dyskryminacjaj prześladowania {obowiązek noszenia na prawym-ramieniu białej

opaski z niebieską gwiazdą Dawida, ograniczenie swobody poruszania się, grabież mienia żydowskiego.

Zaczęto tworzyć wyodrębnione, zamknięte dzielnice żydowskie czyli getta. Pierwsze z nich powstało w Piotrkowie Trybunalskim, największe utworzono w Warszawie (450 tyś) i Łodzi (200 tyś), w sumie istniało na terenach polskich blisko 400 gett. Rady żydowskie - Judenraty - zajmujące się organizacją życia w gettach podlegały władzy niemieckiej i wykonywały jej polecenia (ściąganie kontrybucji, kierowanie ludzi do obozów pracy, ewidencja ludności etc.). Żydzi między 14 a 60 rokiem życia podlegali przymusowi pracy w gettach lub obozach pracy poza nimi.

Bardzo trudne warunki pracy, dramatycznie zła sytuacja w gettach (głód, choroby) służyć miały biologicznemu wyniszczeniu Żydów.

W 1941r władze hitlerowskie zaostrzyły politykę antyżydowską. Podjęto decyzję o tzw. ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej (Endlosung der Judenfjage). Zatwierdzenie jej przez Główny Urząd ^ Bezpieczeństwa Rzeszy oznaczało decyzję o wymordowaniu blisko 8 min Żydów znajdujących się pod władzą nazistowskich Niemiec. Wstęp do tej akcji stanowiły rozstrzeliwania Żydów na obszarach Kresów Wschodnich. Zaczęto tworzyć sieć obozów zagłady na ziemiach polskich (pierwszy z takich obozów powstał wiosną 1941 w Chełmnie nad Renem) gdzie w komorach gazowych (cyklon B) dokonywano masowego ludobójstwa. Największe obozy znajdowały się w Oświęcimiu i Brzezince, Treblince, Majdanku, Sobiborze oraz Bełżcu.

Wiosną 1942 zapadła decyzja o likwidacji gett. Niemcy zlikwidowali getto w Lublinie, rozpoczęła się wywózka Żydów z getta warszawskiego do obozów zagłady. W odpowiedzi na działanie władz hitlerowskich powstała Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB) na której czele stanął Mordechąj Anielewicz, zastępcą komendanta był Marek Edelman.

Pod koniec tego roku emisariusz Delegatury - Jan Kozielewski - Karski dotarł do Londynu i przedstawił zastraszający raport o sytuacji Żydów na ziemiach polskich. Zagraniczna opinia publiczna z niedowierzaniem przyjęła informacje o masowym ludobójstwie dokonywanym przez nazistowskie władze.

19.IV. 1943^Niemcy pod dowództwem gen Jurgena Stroopa przystąpili do akcji ostatecznej likwidacji warszawskiego getta Wybuchło powstanie kierowane przez ŻOB. Siły Wehrmamachtu i SS po kilku dniach walk rozbiły oddziały ŻOB. 8.V. 1943 Niemcy opanowali siedzibę powstańczego dowództwa, Anielewicz i większość przywódców powstania popełniło samobójstwo. W połowie maja walki ustały całkowicie, getto warszawskie zostało zrównane z ziemią

Liczne bunty wybuchły także w gettach w Częstochowie, Wilnie i Białymstoku. Wszystkie zostały krwawo stłumione.

Szacuje się, że zagładę przeżyło ok.300 - 400 tyś polskich Żydów (z czego na ziemiach polskich tylko 50 tyś)

Polacy a eksterminacja Żydów:

• niejednolity stosunek społeczeństwa polskiego - różnorodne postawy (część aprobowała niemieckie działania upatrując w nich źródeł własnych korzyści ekonomicznych, większość jednak współczuła ich losowi, starając się nieść pomoc w miarę własnych możliwości, nawet gdy groziło to śmiercią z rąk okupanta)

• stosunek władz podziemnych - powołanie Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom (od XII. 1942 Rada Pomocy Żydom <„Żegota">) zbiórki funduszy, udzielanie pomocy ukrywającym się Żydom etc.; przemówienia Sikorskiego, apel delegata rządu - wezwania do pomocy Żydom.

60. RZĄD SIKORSKIEGO

W wyniku internowania władz polskich w Rumunii, prezydent Mościcki korzystając ze swoich uprawnień wyznaczył na swojego następcę Władysława Raczkiewicza, a sam podał się do dymisji. Również rząd Sławoja-S kładkowskiego zdecydował 6 zakończeniu działalności. W związku z tym prezydent Raczkiewicz mianował premierem gen. Władysława Sikorskiego 30 września I939r. Był to rząd koalicyjny: z jednej strony przedstawiciele opozycji antysanacyjnej - Sikorski, Stanisław Stroński; z drugiej przedstawiciele sanacji-August Zaleski, Adam Koc, W ciągu następnych dni doszli: Sosnkowski, Gen. Józef Haller, Stanisław Kot, Aleksander Ładoś, Marian Seyda. Dalej pozostał podział głównych funkcji: dla obozu sanacji ,MSZ, urząd prezydenta oraz Komitet Ministrów jo Spraw Kraju: pozostałe ważniejsze funkcje dla obozu antysanacyjnego. W wyniku późniejszych przetasowań wzmocniła się pozycja zwolenników Sikorskiego.

Rząd działał w porozumieniu z prezydentem, który zobowiązał się wykorzystywać swoje uprawnienia tylko po konsultacjach z rządem. Miało to na celu utrzymanie w mocy konstytucji kwietniowej, kontestowanej przez opozycję, aby zachować ciągłość władzy.

Swój program polityczny zawarł w programie z listopada 1939r. oraz deklaracji z 18 grudnia 1939r.. Główne założenia to walka u boku mocarstw o wyzwolenie niepodległej Polski, utrzymanie kontaktów z krajem w celu podtrzymywania nadziei na wyzwolenie.

W swojej działalności politycznej rząd musiał skupić się na czterech głównych zagadnieniach:

1. Stosunki z mocarstwami zachodnimi: miały opierać się na układach zawartych przed wybuchem wojny. Po wrześniu 1939r. rząd dążył do zawarcia układów wojskowych z Francją oraz Wielką Brytanią(WB). Z ta pierwszą zawarto układ 4 stycznia 1940r. odtworzeniu Polskich Sił Zbrojnych. Podstawą finansową były pożyczki od Francji i WB. Do maja 1940r. zdołano zmobilizować około 84 tyś. wojska w 1. Dywizji Grenadierów, 2. Dywizji Strzelców Pieszych, 10 Brygadzie Kawalerii Pancernej, Samodzielnej Brygadzie Strzelców Podhalańskich oraz Samodzielnej Brygadzie Strzelców Karpackich. Po klęsce Francji rząd ewakuował się do Londynu. Tu 5 sierpnia 1940r.^l^rodpisano układ o tworzeniu PSLotniczych oraz PSLądowych. Na obszarze WB zdołano utworzyć 1. Brygadę Strzelców, 16. Brygadę Czołgów, 10. Brygadę Kawalerii oraz kilkanaście dywizjonów lotnictwa. Głównym założeniem rządu było uzyskanie poparcia WB i USA dla idei odtworzenia niepodległej Polski w granicach z 1939r. Okazało się jednak, że sojusz ten był traktowany przez mocarstwa instrumentalnie. Bowiem po ataku Niemiec na ZSRR to właśnie państwo radziecki stało się głównym sojusznikiem Zachodu. Stało to w całkowitej sprzeczności z interesami Polski.

2. Stosunki z ZSRR:(omówione przy pytaniu 'Stosunki polsko-radzieckie w latach II wojny światowej' i 'Układ Sikorski-Maj ski').

3. Idea federacji środkowoeuropejskiej: Sikorski rozpoczął negocjacje z Benesem jesienią 1940r. w sprawie stworzenia federacji środkowoeuropejskiej. 11 listopada I94Qr. wydano deklaracje popierającą ideę stworzenia ścisłego ziązku gospodarczo-politycznego wojnie. Jednak od samego początku istniały rozdźwięki dotyczące stopnia integracji. Polacy postulowali silniejszy związek, podczas gdy Czesi i Słowacy sugerowali luźniejszą kompozycję, nie chcąc zrażać, przeciw sobie ZSRR. Intensywniejsze rozmowy toczyły się od listopada 1941r.. Ostatecznie 13 stycznia 1942r. obie strony zgodziły się na projekt minimalny. Jednak rosnący nacisk ze strony ZSRR zmusił Renesa do wydania memoriału 12 listopada 1942r. dotyczącego zawieszenia rokowań w sprawie federacji.

4. Działalność polityczna rządu Sikorskiego na terenie okupowanego kraju: władza na terenie okupowanej Polski była także areną walki między stronnictwami politycznymi pozostającymi w kraju a rządem Sikorskiego. Dlatego Sikorski rozwiązał Służbę Zwycięstwu Polski utworzoną przez piłsudzcyka Karaszewicza-Tokarzewskiego, a na jej miejsce powołał do życia Związek Walki Zbrojnej ściśle podporządkowany rządowi londyńskiemu. Decyzję w tej sprawie podjął Sodnkowski stojący na czele KOfmtetu Ministrów do Spraw Kraju. ZWZ był instytucją mającą skupić ośrodki walki zbrojej. Była to organizacja apolityczna jlatego utworzonojrzy niej 24 lutego 1940r. olityczny Komitet Porozumiewawczy w celu koordynowania współpracy polityczno-wojskowej.

Po przeniesieniu siedziby rządu do Londynu ustanowiono Komendę Główną ZWZ z Roweckim na czele, który mógł decydować w wypadku utraty łączności.

Kolejnym polem konfliktu było stanowisko delegata rządu na kraj. Sikorski nie zgodził się na Delegaturę Zbiorową składającą'się z przedstawicieli stronnictw pozostających w kraju. Ostatecznie pierwszym delegatem został Cyryl Ratajski. Jego miejsce jesienią 1942r. zajął Jao Piekałkiewicz, ale dopiero w maju 1943r. delegatem został Jan Jankowski, przedstawiciel Stronnictwa Pracy, z którym był związany Sikorski. Tymczasem 14 lutego 1942r. zdecydowano, że powstanie AK, która miała przyspieszyć proces scalania organizacji wojskowych.

61. UKŁAD SIKORSKI-MAJSKI

Atak Niemiec na ZSRR stał się przełomowym momentem stosunków polsko-radzieckich. Dotąd wrogo do siebie nastawione strony uznały, że może dojść do zbliżenia stanowisk. Rząd Sikorskiego uważał, że może to stać się punktem wyjściowym do rozmów na temat sytuacji Polaków ZSRR oraz rozmów dotyczących wspólnej walki o odrodzenie niepodległej Polski. ZSRR również liczył na wspólną walkę tyle, że nie o niepodległą Polskę. Stalin chciał wykorzystać Polaków do obrony swojego imperium. Pierwsze kontakty między polskim rządem a ambasadorem ZSRR w Londynie - Iwanem Majskim nawiązano przy pośrednictwie Anglików. W wyniku kilkukrotnych spotkań między Sikorskim a Majskim podpisano 30 lipca 1 94 3 r. układ, w którym zawarte ustalenia szły po myśłi Sikorskiego. Jednak w obozie polskim doszło do rozłamu-część działaczy nie zgadzała się na to. , że układ nie gwarantował Polsce przedwojennych granic. Z rządu ustąpił Sosnkowski. Zaleski oraz tymczasowo Seyda.

W układzie stwierdzano:

1. rząd radziecki uznaje, że traktaty radziecko-niemieckie z 1939r. dotyczące zmian terytorialnych w Polsce utraciły swą moc (właśnie dlatego Sikorski nie poruszył sprawy granic, gdyż wychodził z założenia, że anulowanie tych traktatów jest równoznaczne z powrotem do granic ryskich, co nie było tak oczywiste dla strony radzieckiej), a rząd polski oświadczył, że nie jest związany żadnym układem o charakterze antyradzieckim;

2. zostaną przywrócone stosunk dyplomatyczne między państwami;

3 . oba państwa zobowiązująsTę udzielać sobie pomocy i poparcia w wojnie z Niemcami;

4. rząd ZSRR wyraża zgodę na utworzenie na terytorium ZSRR Armii Polskiej;

5. układ nie wymaga ratyfikacji i wchodzi w życie po podpisaniu.

Dodatkowo wprowadzono amnestię dla Polaków więzionych na obszarze ZSRR. Została ona ogłoszona

12 sierpnia przez Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, co pozwoliło na swobodne poruszanie się osób

narodowości polskiej po terytorium ZSRR.

14 sierpnia 1943r. podpisano układ wojskowy o tworzeniu polskiej armii na terenie ZSRR. \V większych miastach postały Komisje Poborowe, do których zaczęły się zgłaszać tysiące Polaków. Dowódcą Armii Polskiej został mianowany gen. Władysław Anders. Siedzibą sztabu stał się Buzułuk . 5. DP miała się koncentrować w Tatiszczewie, a 6.DP i pułk zapasowy w Tockoje.

Przywrócono także stosunki dyplomatyczne. Ambasadorem polskim w Moskwie został prof. Stanisław

Kot.

Na przełomie listopada i grudnia 1941r. do Moskwy z Wizytą udał się Śikorski. Miała ona na celu załagodzenie problemów wynikłych z nieprzestrzegania umów przez stronę radziecką, np. Rosjanie domagali się włączenia świeżo sformowanych jednostek polskich do walk z Niemcami. Konflikt dotyczył także liczby rekrutowanych żołnierzy. Ustalono, że będzie ich około 130 tyś.

Jednak w tym momencie Stalin skłaniał się już ku decyzji o podporządkowaniu sobie przyszłej Polski przy pomocy podległych sobie Polaków. W efekcie uznał, że PSZ tworzone wedle układu Sikorski-Majski za przeszkodę. Dążył do stworzenia sytuacji, w której dalsza rekrutacja stałaby się niemożliwa. Dlatego 10 marca 1942r. ograniczono ilość racji żywnościowych do tego stopnia, że Anders został zmuszony do wyprowadzenia 30 tyś. wojska oraz 12 tyś. cywilów do Iranu. Ta decyzja stała się dla Moskwy pretekstem do zakończenia rekrutacji. Nastąpiły jednocześnie represje i aresztowania wśród polskich urzędników zajmujących się sprawami Polaków na obszarze ZSRR, głównie pod zarzutami szpiegostwa. Jednocześnie w wyniku ustaleń między Churchilem a Mołotowem ustalono, że reszta armii polskiej zostanie ewakuowana do Iranu. Nastąpiło tow sierpniu 1942r.. Pozostała jedynie grupa ppłk. Beriinga. Który miał w przyszłości wziąć udział w tworzeniu PSZ w ZSRR.

W efekcie tych wydarzeń współpraca polsko-radziecka pozostała jedynie na płaszczyźnie dyplomatycznej. Za główny efekt układu można więc uznać wydostanie pewnej ilości Polaków uwięzionych w ZSRR.

63 .STOSUNKI POLSKO-RADZIECKIE W LATACH II WOJNY ŚWIATOWEJ

I ETAP: od wybuchu wojny do lipca 1941 r.:

Rząd Sikorskiego nie był uznawany przez Moskwę ponieważ reprezentował, według radzieckiej propagandy, interesy imperialistów zachodnich. Natomiast Sikorski wychodził z założenia, że skoro nie ' wypowiedziano wojny ZSRR 17 września 1939r. to nie ma sensu zaogniać stosunków już po fakcie. Uznawał jednak, że stan wojny istnieje de facto.

II ETAP: od lipca 1941r. do kwietnia 1943r.:

Sytuacja uległa diametralnej zmianie w wyniku ataku Niemiec na ZSRR. Strona radziecka wobec przygniatającej przewagi Niemiec była zmuszona szukać sprzymierzeńców. Stalin uznał, że możliwość wykorzystania Polaków znajdujących się na obszarze ZSRR jest warta nawiązania kontaktów z rządem Sikorskiego. W efekcie, doszło do podpisania układu Sikorski-Majski oraz nawiązama stosunków dyplomatycznych. Konsekwencją układu był rozłam w polskim rządzie ale Sikorski usztywnił swoje stanowisko popierające układ. Początkowo układ przyniósł pewne korzyści: wypuszczenie z więzień, łagrów, aresztów przetrzymywanych tam Polaków; rekrutacja polskiego wojska; utrzymywanie w miarę poprawnych stosunków dyplomatycznych.

Jednak Stalin traktował układ instrumentalnie. W momencie gdy uznał, że nie jest mu już potrzebny zrezygnował z niego: zaprzestano rekrutacji, dokonano aresztowań polskich urzędników działających w ZSRR. Teoretycznie stosunki utrzymywały się nadal poprawnie ale stale narastały antagonizmy: kwestia granic oraz przymusowe nadanie obywatelstwa radzieckiego mieszkańcom ziem wcielonych do ZSRR po 17 września 1939r. Były one podsycane przez Stalina, który w ten sposób przygotowywał grunt pod zerwanie stosunków z rządem londyńskim i jednoczesne skupienie się na tworzeniu polskich sit politycznych podległych sobie. Dlatego na nic zdały się zabiegi ambasadora polskiego w Moskwie, Romera, który usilnie starał się uzyskać kompromis w sprawach granic oraz obywatelstwa. Dla Stalina pozostawała już tylko kwestia pretekstu, pod którym mógłby zerwać kontakty dyplomatyczne. Stało się nim odkrycie grobów w lasku katyńskim. Moskwa nie przyznając się do stawianych zarzutów uznała rząd Sikorskiego za skierowany przeciw aliantom t zerwała stosunki z rządem londyńskim w nocy z 25 na 26 kwietnia 1943r.

III ETAP: od kwietnia 1943r. do lipca 1944r.:

Stalin zaczął uważać przyszła Polskę za obiekt swojej dominacji. Rząd Sikorskiego, później Mikołajczyka, zdawał sobie z tego sprawę lecz nie mógł nic zrobić wobec faktu, że mocarstwa zachodnie były w stanie poświęcić Polskę dla zminimalizowania swoich strat. Dlatego późniejsze próby mediacji ze strony Churchila nie przyniosły efektu w postaci przywrócenia stosunków polsko-radzieckich. Stalin zdawał sobie bowiem sprawę z postawy mocarstw zachodnim wobec sprawy polskiej. Nie chciał słyszeć o porozumieniu z rządem londyńskim skoro mógł to uczynić tym łatwiej z uległymi sobie członkami ZPP czy KRN. W efekcie delegacja KRN do Moskwy z maja 1944.r, na czele której stał Osóbka-Morawski, uzyskała od Stalina status przedstawicielstwa narodu polskiego. W wyniku późniejszych porozumień między KRN, ZPP i CBKP pod dyktando Stalina 21 lipca 1944r. utworzono PKWN. Stał się on w praktyce pierwszym rządem polskim na ziemiach odzyskanych spod okupacji hitlerowskiej (za linią Curzona). W tym momencie Stalin mógł już bez żadnych problemów bojkotować rząd londyński i skupić się na budowaniu dominacji w Polsce. Zależało mu jedynie na legitymizacji swoich poczynań w oczach mocarstw zachodnich.

IV ETAP: od lipca 1944r. do końca wojny :

W celu osiągnięcia celu uznał, że najlepszym rozwiązaniem będzie nakłonienie części działaczy z emigracji do przyłączenia się do rządu tworzonego na obszarze Polski metodą faktów dokonanych. Najbardziej podatnym na tego typu sugestie wydawał się być Mikołajczyk. Był on realista i zdawał sobie sprawę, że nie ma szans na odebranie władzy Stalinowi. Dlatego coraz bardziej skłaniał się ku kompromisowi. Widoczne to byfó~ podczas swojej drugiej wizyty w Moskwie w październiku 1944r., gdy uznał linię Curzona za tymczasową linię demarkacyjną. Następnie^zrezygnpwaj z funkcji premiera, gdy nie uzyskaj_poparcia rzadlTdfa zmiany granic.

Nowy rząd Tomasza Arciszewskiego nie zmienił swoich zapatrywań na kwestię granic i nie zgadzał się_ na żadne ustępstwa. Rząd brytyjski w tym momencie ograniczył swoje poparćje dla rządu polskiego. Tymczasem Stalin doprowadził do utworzenia Rządu Tymczasowego 31 grudnia 1944r. To właśnie z nim ustalił przebieg granic pod swoje dyktando. Uzyskał na nie zgodę mocarstw podczas konferencji jałtańskiej. W Jałcie ustalono także, że powstanie Rząd Jedności Narodowej. W jego skład miał wchodzić Rząd Tymczasowy oraz część działaczy londyńskich skłonnych do kompromisu. Zaliczano tu głównie Stronnictwo Ludowe z Mikołajczykiem na czele. Tymczasem w kwietniu Stalin podjął kolejny krok mający na celu uzależnienie od siebie przyszłego rządu polskiego. Podpisał z Osóbką-Morawskim układ o przyjaźni, pomocy i współpracy.

64. KOMUNIŚCI POLSCY W ZSRR

W początkowej fazie wojny Stalin nie zamierzał wykorzystać polskich komunistów w jakiś specjalny sposób. Zależało mu bowiem na utrzymaniu dobrych stosunków z Hitlerem oraz utrwaleniu swoich dotychczasowych zdobyczy terytorialnych, tj. wschodniej Ukrainy i Białorusi. W efekcie: zwalczanie rządu Sikorskiego oraz brak specjalnego oparcia dla polskich komunistów. Sytuacja tych ostatnich w ZSRR nie była łatwa. Po rozwiązaniu KPP nie mogli brać udziału w działalności politycznej. Jedynie Stefan Jędrychowski oraz Wanda Wasilewska zajmowali stosunkowo wysokie pozycje w aparacie władzy.

Natomiast polem ich aktywnej działalności była sfera ideologii. Dla przykładu można podać pismo „Nowe Widnokręgi", wokół którego skupiali się: Wasilewska, Jerzy Putrament, Alfred Lampę. Propagowano na łamach tego czasopisma hasła komunistyczne oraz idee ścisłej współpracy z ZSRR.

W efekcie ich usilnych starań była zgoda Stalina na odtworzenie partii rewolucyjnej w Polsce, ale już pod zmienioną nazwą-Polska Partia Robotnicza. Utworzono jaz komunistów przebywających w ZSRR. Była to tzw. „Grupa Inicjatywna". W jej skład wchodzili: Bolesław Mołojec, Paweł Finder , Marceli Nowotko, etc. Po przeszkoleniu na terenie ZSRR zostali w grudniu 1941r. przerzuceni do Polski. Cała ta akcja była efektem zmiany polityki Stalina wobec Polski. Mianowicie po ataku Niemiec na ZSRR dojrzał swoją szansę na przejęcie kontroli nad całą Polską przy wykorzystaniu uległych sobie komunistów polskich.

Stąd w lutym 1943r. utworzono Komitet Organizacyjny Związku Patriotów Polskich w ZSRR. Organem tej organizacji było pismo „Wolna Polska", w którym propagowano jiasłaj>owstania niepodległej Polski połączonej sojuszem z ZSRR. Postulowano również utworzenie Polskich i Sił Zbrojnych w ZSRR, tym razem jednak pod zwierzchnictwem Stalina. Pomysł ten uzyskał poparcie Stalina i w efekcie 8 maja 1943r. utworzono 1. Dywizję im. Tadeusza Kościuszki z płk. Zygmuntem Berlingiem na czele. Do końca lipca 1943r. liczyła już l6 tys. żołnierzy. Uznano to za sukces i dlatego w sierpniu 1943r. weszła ona w skład 1. Korpusu PSZ w ZSRR. Na jego czele stanął mianowany na generała Zygmunt Berling, jego zastępcami byli gen. Aleksander Zawadzki i gen. Karol Świerczewski.

Na początku czerwca 1943r. odbył się także I Zjazd ZPP, na którym wybrano władze Związku: Wasilewska, Berling, Bolesław Drobner, Andrzej Witos, Włodzimierz Sokorski, Stanisław Skrzeszewski. Uchwalono także program: organizowanie zbrojnej walki Polaków wraz z Armią Czerwoną, „sprawiedliwe granice na wschodzie" i „piastowskie" na zachodzie miała uzyskać odrodzona Polska, podstawą polityki zagranicznej -sojusz z ZSRR.

Korpus Polski wziął udział już w październiku J 943r. w bitwie pod Lenino. Chciano podkreślić wolę walki ramię w ramię z Armią Czerwoną. Skutki okazały się tragiczne: straty Korpusu wyniosły 25-30%.

W marcu 1944r. powstała I Armia Polska licząca początkowo 78 tyś. żołnierzy. Tymczasem w kołach wojskowych zaczęto snuć plany na temat możliwości przejęcia władzy w odrodzonej Polsce. W elekcie powstało Centralne biuro Komunistów Polskich z Aleksandrem Zawadzkim na czele. Czołowi działacze różnili się w poglądach na temat statusu przyszłej Polski. Część opowiadała się za formalną zależnością niepodległego państwa polskiego od ZSRR, inni widzieli natomiast Polskę jako jedną z republik związkowych ZSRR.

Rozpoczęły się działania mające na celu utworzenie przyszłych władz polskich na ziemiach wyzwolonych przez Armię Czerwona. W maju 1944r. do ZSRR przedostała się delegacja Krajowej Rady Narodowej, którą Stalin uznał za przedstawicielstwo narodu polskiego. Natomiast w wyniku wizyty drugiej delegacji KRN, która dotarła do Moskwy w lipcu 1944r. ustalono powstanie PKWN. Zakończyło to rolę polskich komunistów ZSRR, gdyż od tego momentu Stalin rozpoczął politykę faktów dokonanych tworzenia polskiego rządu.

69. POLSKIE PAŃSTWO PODZIEMNE - ORGANIZACJA l ZADANIA

Polskie Państwo Podziemne (1939-45) to konspiracyjne polskie instytucje polit., admin. i wojsk, sprawujące władzę w okupowanej Polsce na podstawie upoważnienia władz RP. Struktury wojskowe

iX 1939 - powstaje Służba Zwycięstwu Polski {dowódca główny: gen.M.Karaszewicz-Tokarzewski Była to konspiracyjna organizacja polit-wojsk , dążąca do podporządkowania wojsk i społ-polit działalności konspiracyjnej jednemu ośrodkowi kierowanemu przez dowództwo wojskowe. Działalność: przygotowanie do walki z wrogiem, szkolenie kadr wojsk., propaganda celem poprawienia nastrojów po klęsce wrześniowej(„Biuietyn Informacyjny, "Wiadomości Polskie"), wywiad, sabotaż, plan zamachu na Hitlera w trakcie defilady wojsk 5.X.39->fiasko.

W X '39 gen. Tokarzewski wysłał Sikorskiemu meldunek o powstaniu SZP.Ten negatywnie odniósł się do SZP, łączącej działalność polit z wojsk.(Obawiał się nadmiernego wpływu na jej działanie oficerów sanacyjnych). W jej miejsce powołał w XI 1939 Związek Walki Zbrojnej, podporządkowany ściśle rządowi emigracyjnemu. W przeciwieństwie do SZPfmającej organizować jak najszybciej akcje bojowe i sabotażowe) ŻWZ zakładało dłuższy okres przygotowawczy. Miała to być organizacja ogólnonarodowa, ponadpartyjna i ściśle wojskowa, oddzielona od polit komitetów porozumiewawczych. Na czele ZWZ - gen.Sosnkowski (przebywał we Francji); podlegali mu: płk. Stefan Grot-Rowecki - dowódca obszaru okupacji niemieckiej i gen. Karaszewicz-Tokarzewski - radzieckiej. W VI'40 najpierw zastępcą kom.gł, a później samym komendantem głównym został gen.Grot-Rowecki. 14 H 1942 ZWZ przemianowano na Armię Krajową, która miała za zadanie

- podjąć akcję scalenia podziemia wojskowego

- samoobronę i przygotowanie powszechnego powstania w momencie załamania się Niemiec. Na czele AK stanął komendant główny - gen. Grot- Rowecki. Kraj podzielono początkowo na 3 obszary AK: białostocki, lwowski i zachodni, te z kolei - na okręgi (odpowiadały województwom), a te - na obwody (pokrywały się z powiatami), a te znów na placówki (tj.gminy). Do AK wcielono wiele organizacji; autonomię utrzymała Chłopska Straż SL, przekształcona w 42r. w Bataliony Chłopskie. Największe problemy były z przyłączeniem Naród. Org. Wojsk. Stronnictwa Naród. - połowa jej członków odmówiła przyłączenia do AK na jesieni '42 i -razem z radykalnymi Grupą Szańca i Związkiem Jaszczurczym - utworzyła Narodowe Siły Zbrojne. W Ml 1944 podpisano umowę o włączeniu NSZ do AK, ale tylko część członków NZS podporządkowała się tej decyzji.

30 V11943 aresztowano Grota; komendantem głównym został gen. Tadeusz Bór-Komorowski. Po powstaniu warszawskim dostał się do niewoli, wyznaczywszy wcześniej następcę - gen.Leopolda Okulickiego (formalna nominacja na stanowisko kom.gł AK nadeszła z Londynu dopiero w XII 1944). Okulicki 19 I 1945 wydał rozkaz rozwiązania AK ( ujawnienie się AK nie miało sensu, bo jej działaczy czekały deportacje i aresztowania przez NKWD i UB). W miejsce AK utworzono „Nie" gen.Emila Fieldorfa, które przetrwało do 1 lipca 1945. Okulickiego - wraz z całym kierownictwem Państwa Podziemnego - aresztowało w III '45 NKWD; w procesie szesnastu w VI '45 skazano ich na kary więzienia. Struktury cywilne

Po wrześniu '39 większość partii polit podjęła działalność konspiracyjną(np. SN, PPS-WRN, SD, SP). X '39 - partie te scaliły się, tworząc Główną Radę Polityczną (reprezentację podziemnych stronnictw polit), współpracującą z ZWZ i podporządkowaną rządowi na emigracji. 24 I11940 - doszło do nowego spotkania przedstawicieli partii (Pł?S-WRN, SL i SN) oraz Tokarzewskiego i Grota, na którym utworzono Polityczny Komitet Porozumiewawczy przy ZWZ celem harmonizowania przygotowań wojska i społeczeństwa do walki o niepodległość. PKP zbierał się kilka razy w miesiącu.

V11940 - zmieniono nazwę z PKP na Główny Komitet Polityczny. W lipcu '40 weszło do niego jakc czwarte Stronnictwo Pracy.

- Reorganizacja władz podziemnych

Klęska Francji i przeniesienie rządu do Londynu zbiegły się ze zmianami zarządzania strukturami podziemnymi (w strukturach wojskowych - Rowecki obejmuje Komendę Główną ZWZ). Jeśli chodzi c struktury cywilne, w czerwcu GKP przejął funkcje Delegatury Rządu RP na Kraj. Rząd Sikorskiego nie zatwierdził jednak Delegatury, więc we wrześniu wznowił działalność Polityczny Komitet Porozumiewawczy. W końcu po długich przetargach w XI11940 ustanowiono Delegaturę Rządu RP

na Kraj. Mimo oporów PPS-WRN i SL delegatem został prawicowy polityk, Cyryl Ratajski (XII '40).

Po jego ustąpieniu funkcje te pełnili: Jan Piekałkiewicz (od IX '42 ), a po jego aresztowaniu

Jan Stanisław Jankowski (od V '43 aż do aresztowania przez NKWD w III '45 -> vide; proces

szesnastu)

Delegat miał być łącznikiem między rządem a krajem i współpracować ze stronnictwami.

W latach 1941-43 nastąpił rozwój struktur Delegatury. Utworzono Departamenty:

- Spraw Wewnętrznych (zorganizował on m.in. Państwowy Korpus Bezpieczeństwa, zalążek przyszłej policji)

- Informacji i Prasy (przeciwdziałanie wrogiej propagandzie; dwutygodnik „Rzeczpospolita Polska")

- pświaty i Kultury (ratowanie dzieł sztuki przed grabieżą przez okupanta)

- Pracy i Opieki Społecznej (m.in. opieka nad więźniami politycznymi i ich rodzinami). W 1942 rozbudowano też sieć delegatów wojewódzkich i powiatowych.

IV 1941 - delegat rządu i komendant ZWZ mianowali wspólnego pełnomocnika w celu kierowania oporem społecznym. Został nim Stefan Korboński (SL). W XI11942 ogłosił on powstanie Kierownictwa Walki Cywilnej (cel: rozpowszechnianie zasad walki cywilnej i ich egzekwowanie poprzez sądy podziemne, którym nadano charakter sądów państwowych).

W II11943 PKP został przekształcony w Krajową Reprezentację Polityczną skupiającą .najważniejsze stronnictwa polityczne; a 9 11944 powołano do życja Radę Jedności Narodowej, odpowiednik parlamentu podziemnego. W skład RJN weszł(l7 osób: po trzy z SN, SP, SL i PPS-WRN. Przewodniczącym Rady został Kazimierz Pużak z PPS^rWRN. 15 III 1944 RJN wydała manifest programowy O co walczy naród polski.

3 V 1944-delegat rządu powołał Krajową Radę Ministrów składającą się z delegata rządu Jankowskiego, wicepremiera rządu RP na emigracji oraz ministrów Adama Bienia z SL.Stanisława Jasiukowicza z SL i Antoniego Pajdaka z PPS-WRN.

W 1944 zakończył się proces kształtowania instytucji Poi. Państwa Podziemnego: zalążka parlamentu - RJN, siły zbrojnej - AK, policji(Państwowy Korpus Bezpieczeństwa) i sądownictwa (Wojskowe i Cywilne Sądy Specjalne).

Podziemny aparat władzy państwowej przygotowywał się do objęcia rządów w momencie załamania się okupacji hitlerowskiej.

W i 1945 rozwiązano AK; w III'45 NKWD aresztowało niemal całe kierownictwo państwa podziemnego (przewodniczącego i członków RJN, Delegata Rządu na Kraj i dowódcę AK). W procesie szesnastu w Vi '45 skazano ich na kary więzienia.

Odtworzone RJN i Delegatura Rządu RP zostały rozwiązane Ilipca 1945 (opublikowano odezwę programową Testament Polski Walczącej.

76. Rząd Stanisława Mikołajczyka 1943-1944.

Po tragicznej śmierci Władysława Sikorskiego w katastrofie samolotowej 4 VII 1943 r. prezydent Raczkiewcz mianował Naczelnym Wodzem gen. Kazimierza Sosnowskiego, a premierem został 14 VII 1943 r. ludowiec Stanisław Mikołajczyk.

Postulaty nowego szefa rządu:

1. pogłębienie współpracy z aliantami zachodnimi

2. podtrzymanie oferty federacji z Czechosłowacją

3. rząd RP dąży do porozumienia i współpracy z ZSRR opartej na wzajemnym szacunku, poszanowaniu praw i interesów, rząd RP czekał na realizację deklaracji Stalina o stworzeniu „Polski silnej i niepodległej”

Przed konferancją w Teheranie Mikołajczyk wystosował memorandum do Roosevelta i Churchilla w celu przywrócenia stosunków polsko-radzieckich.

Poparcie dla rządu RP w Londynie zamanifestowały stronnictwa: SN, SP, SL i PPS-WRN ogłaszając 15 VIII 1943 r. Deklarację Porozumienia Politycznego.

Mikołajczyk obstawał przy granicy polskiej zatwierdzonej traktatem ryskim, jednakże w wyniku braku jednoznacznego poparcia tej koncepcji przez aliantów zachodnich, rząd zmuszony został do kompromisu. W uchwale z 15 II 1944 odrzucono linię Curzona, proponowano tymczasową linię demarkacyjną na wschód od Wilna i Lwowa.

W maju 1944 r. Mikołajczyk został przyjęty w USA przez Roosevelta, w rzeczywistości spotkanie to było zupełnie bezowocne - Stalin odmówił przyjęcia Mikołajczyka (Rossevelt go o to prosił).

Rząd londyński 2 II 1944 r. ustalił podstawy realizacji nadrzędnego celu jakim było zorganizowanie powszechnego powstania przeciwko Niemcom (dywersyjna akcja „Burza”)

Po powstaniu PKWN 22 VII 1944 r. spowodowało powstanie dwuwładzy. Aby załagodzić stanowisko rządu w Londynie, Stalin zgodził się na przyjęcie Mikołajczyka w Moskwie. 24 VII Mikołajczyk złożył memorandum o uzurpatorskim charakterze PKWN na ręce Wielkiej Brytanii.

Znajdując się w sytuacji bez wyjścia (z jednej strony Niemcy z drugiej Armia Czerwona) rząd londyński poparł wybuch powstania warszawskiego. Szykując się do wizyty w Moskwie Mikołajczyk chciał mieć argument - zryw zbrojny sił niepodległościowych w kraju.

3 VIII 1944 r. podczas spotkania ze Stalinem wykazał reprezentatywność swojego rządu, zapowiedział wolne wybory i zmianę konstytucji, chciał porozumienia co do granic i regulacji stosunku Armii Czerwonej do powstających władz polskich. Stalin zażądał uznania linii Curzona i jako warunek porozumienia postawił porozumienie z PKWN. Jednakże rozmowy z PKWN 6-7 VIII 1944 r. zakończyły się fiaskiem.

Plan porozumienia z ZSRR opracowany przez rząd Mikołajczyka:

1. premier przybędzie do kraju i utworzy rząd złożony z 4 partii rządzących i PPR

2. zawrze umowę o współpracy z Armią Czerwoną

3. miano przygotować układ z ZSRR o wzajemnej nieingerencji w sprawy wewnętrzne

4. przewidywano włączenia Wilna i Lwowa

Druga wizyta Mikołajczyka w Moskwie 12 X 1944 - Anglia naciskała na uznanie Linii Curzona, ostatecznie Mikołajczyk zgodził się, jednak zakwestionował fakt iż miała ona być podstawą granicy oraz że rząd jedności narodowej ma powstać z porozumienia PKWN i rządu londyńskiego. Mikołajczyk zwrócił się jeszcze o pomoc do Rossevelta, jednak jej nie otrzymał. 22 XI 1944 Mikołajczyk zwołał posiedzenie Komitetu Koordynacyjnego czterech stronnictw rządowych. Komitet odrzucił dyktat aliantów wybierając negację faktów dokonanych. Mikołajczyk podał się do dymisji.

77. Armia Krajowa - struktura i działalność.

Armia Krajowa powstała 14 II 1942 z przekształcenia Związku Walki Zbrojnej. Miała ona podjąć akcję scalania polskiego podziemia wojskowego. Na czele AK stanął gen. Grot - Rowecki. Kraj został podzielony na 3 obszary: białostocki, lwowski, zachodni, obszary na okręgi odpowiadające województwom, okręgi zaś na obwody pokrywające się z powiatami i placówki odpowiadające gminom. W maju 1942 wydzielono Organizację Specjalnych Akcji Bojowych (Osa). Oddziały do zadań specjalnych - grupy bojowe „Zośka”,”Agat”,”Parasol” tworzone z Szarych Szeregów. Do prowadzenia walki bieżącej, którą zaczęto organizować od VII 1942 powołano Kierownictwo Dywersji (Kedyw) z płk. Emilem Fieldorfem. AK współpracowało z BCh i NOW (Narodowa Organizacja Wojskowa), zwalczano komunistyczne oddziały Gwardii Ludowej. W VII 1942 AK liczyła już 200 tys. żołnierzy. Cele:

• utrzymanie łączności między krajem i władzami na emigracji dzięki tajnym kurierom i radiostacjom

• szkolenia, gromadzenia uzbrojenia, AK wykryło i zlokalizowało produkcję pocisków rakietowych V1 w III 1943

• przygotowanie powszechnego powstania przeciwko Niemcom w momencie załamania ich potęgi

W Komendzie Głównej AK zorganizowano Biuro Informacji i Propagandy z płk. Janem Rzepeckim - informowało ono o sytuacji w kraju, na frontach, stanowisku rządu.

• AK współpracowała z Żydowską Organizacją Bojową w getcie warszawskim

• W 1942 Komenda Główna AK powołała komórkę „K” do prowadzenia kontrakcji i gromadzenia informacji o celach i metodach działania PPR

W połowie 1943 działało już 50 oddziałów partyzanckich podporządkowanych AK.

Rząd Mikołajczyka popierał AK i podkreślał znaczenie ewentualnego wystąpienia zbrojnego AK na tyłach frontu przeciwko Niemcom w momencie zbliżania się ofensywy sojuszniczej.

30 IV 1943 aresztowano gen. Grota - Roweckiego (przewieziony do Berlina i zamordowany w 1944). Komendantem został gen. Tadeusz Bór-Komorowski. W lecie 1944 AK liczyła 300 tys. żołnierzy (w tym ok. 11 tys. oficerów). 7 III 1944 podpisano umowę o włączeniu NSZ do AK (ale podporządkowało się jedynie ok. 10-15 tys. członków).

5 VII 1943 delegat rządu i komendant AK połączyli Kierownictwo Walki Cywilnej z KW Konspiracyjnej (Kedyw, BIP, kontrwywiad, komórka „N”) w Kierownictwo Walki Podziemnej. Działalność:

• 2 II 1944 akcja dywersyjna pod kryptonimem „Burza” - na tyłach niemieckich, Armię Czerwoną miano traktować jako sprzymierzeńca, AK miała zachować odrębność od armii Berlinga, luty 1944 na Wołyniu (27 Dywizja Piechoty-włączona przez ZSRR do armii Berlinga), na Wileńszczyźnie (13 VII zajęto Wilno, dowódcy AK zlikwidowani przez ZSRR),w okręgu lwowskim (27 VII 1944 zajęcie Lwowa przez 5DP i 14 pułk - AK zlikwidowane przez ZSRR), w okręgu lubelskim (VII 1944 oswobodzono szereg miast, gdzie zaczęły tworzyć się podziemne rządy - losy AK jak wyżej, osadzono ich w obozach lub wywożono w głąb Rosji)w okręgu białostockim (8DP zajmuje Siedlce i Węgrów, AK nie ujawnia się wobec Armii Czerwonej, jednak ich los taki sam),działania wojskowe także w rejonie Krakowa, Rzeszowa i Przemyśla-Jarosławia, jedynie w okręgu radomskim AK uniknęło strat w żołnierzach

• Do maja 1945 w radzieckich więzieniach i obozach znalazło się ponad 50 tys. żołnierzy AK, NKWD chciało zlikwidować AK

• 1 VIII 1944 wybuch powstania warszawskiego (36,5 tys. żołnierzy AK), powstanie upadło 2 X 1944, AK pokazała, iż Polacy nie poddadzą się biernej sowietyzacji

Powstałe PKWN organizowało akcje mające na celu likwidację AK, pojawiały się propagandowe plakaty, oskarżano AK o współpracę z Hitlerem. Po aresztowaniu gen. Bora-Komorowskiego, dowódcą AK został gen. Leopold Okulicki, który zdecydował o ograniczeniu akcji „Burza” i przejściu do samoobrony. W I i II ostatni dramat „Burzy”-oddziały AK w warszawskim i kieleckim zaatakowano Niemców, wzięto udział w zdobyciu Krakowa, obrona Jasnej Góry. Jednakże za wycofującymi się Niemcami wkraczało ZSRR. NKWD aresztowało ujawniające się oddziały AK. 19 I 1945 gen. Okulicki zdecydował o rozwiązaniu AK, rozkazu nie wykonał jedynie Ruch Oporu Armii Krajowej na wschód od Wisły oraz Armia Krajowa Obywateli w Białostockiem.

78. Ruch socjalistyczny w okupowanej Polsce - PPS-WRN,PS,RPPS.

PPS-WRN (PPS- Wolność Równość Niepodległość)

W wyniku wybuchu wojny konieczne stało się scalenie polskiej sceny politycznej. Już 13 XI 1939 Sikorski powołał organizację scaleniową Związek Walki Zbrojnej. Stosunkowo najwcześniej, bo już w 1940 swoje oddziały oddała organizacja utworzona po rozwiązaniu PPS organizacja skupiająca jej prawe skrzydło działająca pod nazwą Centralne Kierownictwo Ruchu Mas Pracujących Miast i Wsi Wolność - Równość - Niepodległość (PPS-WRN). Przedstawiciel tejże partii Kazimierz Pużak zgodził się wraz z przedstawicielami SN, SL oraz Michałem Tokarzewskim i Stefanem Roweckim na utworzenie 24 II 1940 Politycznego Komitetu Porozumiewawczego przy ZWZ, dla harmonizowania przygotowań wojska i społeczeństwa do walki o niepodległość. Kazimierz Pużak i jego organizacja wchodziła w skład PKP (Politycznego Komitetu Porozumiewawczego). Przedstawiciele PPS-WRN weszli również w skład utworzonej 9 I 1944 Rady Jedności Narodowej (jej przewodniczącym został Kazimierz Pużak).

PS (Polscy Socjaliści)

Z organizacji lewicy socjalistycznych największe wpływy zdobyła grupa „Barykada Wolności” (nazwa od pisma przez nich wydawanego w 1940) Na jej czele Stanisław Dubois, Norbert Barlicki, Adam Próchnik. Działały także: grupa młodzieżowa Gwardia (z dawnego Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej), grupa Płomienie, grupa Wolność. Te lewicowegrupy połączyły się na zjeździe w Warszawie 1 IX 1941 we wspólną organizację pod nazwą Polscy Socjaliści.

RPPS (Robotnicza Partia Polskich Socjalistów)

Partia ta powstała 11 IV 1943 na miejsce organizacji Polscy Socjaliści. Reprezentanci lewicowego skrzydła RPPS weszli w skład KRN. Edward Osóbka Morawski z RPPS został zastępcą przewodniczącego Rady.

79. Eksploatacja gospodarcza ziem polskich 1939-1945.

Ziemie polskie zostały podzielone 28 IX 1939 przez Ribbentropa w Moskwie na część okupowaną przez Niemcy (48,2%) na zachód od linii Pisa-Narew-Wisła-San i na wschód okupowaną przez ZSRR (51,5%).

Okupacja niemiecka do wojny niemiecko-radzieckiej.

• Niemcy przejęli właściwie pełną kontrolę nad życiem gospodarczym.

• Skonfiskowano własność państwa polskiego

• Na terenach włączonych do Rzeszy skonfiskowano polski majątek publiczny i prywatny

• W GG przed 1941 maks. ogołocenie z zakładów i urządzeń przemysłowych

• Na terenach włączonych do Rzeszy od X 1939 przymus pracy dla all powyżej 12 lat

• W rolnictwie początkowo poprawa, rolnicy mieli dostęp do szerszego rynku zbytu (a w Polsce była nadprodukcja rolnicza), na terenach włączonych do Rzeszy liczne inwestycje w rolnictwo, przywieziono bydło, organizowano kursy dla rolników. Jednak gdy w GG odchodzono od koncepcji państwa szczątkowego rozpoczął się drenaż gospodarczy tych ziem. Rolnicy musieli dostarczać kontyngenty, nadwyżki sprzedawać po zaniżonych cenach. Często płacono im wódką, co miało na celu rozpicie społeczeństwa. Kontyngenty stale rosły, ściągano je przy użyciu terroru. Niedobór żywności w miastach prowadził do powstania czarnego rynku (karano za udział w nim śmiercią).

• Na terenach wcielonych do Rzeszy w X i XI złotówki zastąpiono marką niemiecką (bardzo niekorzystny kurs 2 zł za 1 DM),ogromne straty Polaków, wykupywanie towarów przez Niemców. Polakom wymieniano tylko 500 zł na osobę. W GG również powstał Bank Emisyjny, który emitował nowe banknoty złotowe, bardzo niekorzystne dla Polaków.

Okupacja radziecka na Kresach.

• ZSRR zagarnęło wszystkie majątki ziemskie, fabryki, banki

• Złote polskie wymieniano na ruble po kursie 1:1, podczas gdy faktycznie ruble miał mniejszą siłę nabywczą

• Zablokowano konta bankowe i oszczędnościowe

• Znikły towary masowo wykupywane przez przyjezdnych Rosjan

• Oficjalne rekwizycje własności prywatnej i rabunek dokonywany przez żołnierzy i urzędników radzieckich

Okupacja niemiecka po ataku na ZSRR

• Zmiana planów w stosunku do GG, chciano przenieść część produkcji na wschód po nalotach na okręgi przemysłowe w Niemczech, zaprzestano demontażu i wywożenia urządzeń produkcyjnych

• Jednak ogólny wskaźnik produkcji przemysłowej w Polsce spadł, oprócz zbrojeń

• W GG własność rolna w rękach Polaków, podwyższano ciągle kontyngenty, ”czarny rynek”

• Pogarszała się sytuacja materialna ludności: spadek produkcji, wzrost bezrobocia, konfiskaty mienia, zamrożenie płac przy rosnących kosztach utrzymania.

• Źródłem dochodów stawała się wyprzedaż rzeczy, nielegalny handel i szmugiel żywności do miast, powszechne stało się okradanie władz okupacyjnych

80. Konferencja w Teheranie, Jałcie i Poczdamie - ich decyzje w sprawie polskiej.

Konferencja w Teheranie 28 XI- 1 XII 1943 - Churchill, Roosevelt, Stalin.

• 28 XI Stalin opowiedział się za przyznaniem Polsce granicy na Odrze - aprobata mocarstw

• 1 XII Roosevelt wyraził nadzieję na przywrócenie stosunków polsko-radzieckich, Stalin odmówił, mówiąc iż zerwanie tych stosunków było rezultatem „przyłączenia się rządu RP do Hitlera w jego oszczerstwach przeciw Związkowi Radzieckiemu”

• Churchill zaproponował granice Polski: pomiędzy linią Curzona, a linią rzeki Odry, z włączeniem Prus Wschodnich i prowincji opolskiej

• Taki układ granic był ciosem dla Polaków, jednakże miał być wypełniony w celu przywrócenia stosunków polsko-radzieckich

• Wytłumaczenie rządowi RP „korzyści” z tego układu miał się podjąć Churchill

Konferencja w Jałcie 4 II 1945 - 11 II 1945 Stalin, Churchill, Roosevelt.

• USA i GB chciały kontroli międzysojuszniczej wyborów w Polsce, czemu sprzeciwił się Stalin (miała to być rzekomo interwencja w wewnętrzne sprawy Polski)

• Granica wschodnia miała się oprzeć na linii Curzona z odchyleniami 5-8 km na korzyść Polski, na zach. i pn. Polska miała uzyskać znaczny przyrost terytorialny jednak ostateczny kształt granic miała ustalić konferencja pokojowa z Niemcami (USA i GB obawiały się zbytniego okrojenia Rzeszy i szerszych wpływów ZSRR na zachód)

• W sprawie rządu polskiego - Rząd Tymczasowy miał być przekształcony na szerszej podstawie demokratycznej z włączeniem przywódców demokratycznych z samej Polski i Polaków z zagranicy - miał to być Polski Rząd Tymczasowej Jedności Narodowej

• Miano przeprowadzić jak najszybciej wolne i nieskrępowane wybory oparte na głosowaniu tajnym i powszechnym, bez kontroli międzynarodowej, dopuszczone miały być partie „demokratyczne i antynazistowskie” bez podania kto ma te partie oceniać, co otwierało drogę do radzieckich manipulacji

• Tworzeniem rządu jedności miała kierować anglo- amerykańska- radziecka Komisja Dobrych Usług

• Klęska sprawy polskiej - zabrano nam ziemie na wschodzie, nie dając jak na razie nic w zamian, odkładając na później decyzje w tej sprawie

Konferencja w Poczdamie 17 VII - 2 VIII 1945 Harry Truman, Stalin, Churchill (Attlee)

• W Rozdziale IX sformułowano stanowisko Wielkiej Trójki w sprawie polskiej

• Z uznaniem powitano powstanie TRJN, które zobowiązano do szybkiego przeoprowadzenia wyborów, o ich przygotowaniach i przebiegu mieli być informowani przedstawiciele sojuszników

• Polska granica zach. byłe terytoria niemieckie na wsch. od linii Odra- Nysa Łużycka, część Prus Wschodnich, obszar Wolnego Miasta Gdańska, ostateczne oznaczenie granicy miało nastąpić podczas konferencji pokojowej z Niemcami

• Zdecydowano o całkowitym przesiedleniu do Niemiec „ludności niemieckiej lub jej części pozostałej w Polsce”

• Popierając interesy Polski na zachodzie ZSRR uzależnił sobie nowe państwo polskie, zgoda GB i USA na te postanowienia wynikała z faktu, iż nie chciały one wzmacniać terytorialnie Polski, skazanej na skomunizowanie

81. Powstanie i działalność KRN

• Na przełomie 1942 i 1943 r. rośnie aktywność PPR, żądają włączenia ich do procesu decyzyjnego w Delegaturze Rządu na kraj.

• Warunkami przyjęcia przez delegaturę były:

• Uznanie zwierzchnictwa rządu londyńskiego

• Ogłoszenie deklaracji o niezależności PR od ośrodków zagranicznych

• Gotowość do walki z każdym najeźdzcą Polski

• Nienaruszalność granic pre-1939.

• Wiosna 1943 - formalne rozwiązanie Kominternu - pozorowanie samodzielności PPRu

• Faktycznie podporządkowana Wydziałowi stosunków Międzynarodowych KC Parti radzieckiej

• Rozbudowa Gwardii Ludowej i Związku Walki Młodych

• Po ujęciu Findera - Władysław Gomułka na czele.

• Ogłoszenie deklaracji O co walczymy? [postulaty w necie]

• 31 XII - I I 1944 - powołanie KRN

• Na czele Bolesław Bierut, zastępcą jest Edward Osóbka-Morawski

• Uzurpacja prawa do reprezentowania narodu - większość poparcia dla ugrupowań odw. Się do rządu londyńskiego

• Program KRN zgodny z deklaracją.

• Przewiduje połączenie GL z wojskami kościuszkowskimi

• Nie wspomina o AK

• Po przekroczeniu przez wojska radzieckie grancy KRN wita Armię Czerwoną jako wyzwolicieli piętnując rząd londyński i podległe mu struktury organizacyjne

• Maj 1944 - przyjęcie delegatów KRN na Kremlu przez Stalina, który uznaje KRN za reprezentacje naroddu polskiego

• Wyrażenie gotowości do nawiązania stosunków z organem wykonawczym Rady.

• W lecie 1944 KRN ogłasza zwierzchnictwo nad siłami polskimi w ZSRR i AL. w kraju ->scalenie w jednolite Wojsko Polskie

82.PWKN - mity i rzeczywistość

• Lipiec 1944 - powstanie w Moskiwe Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego - Edward Osóbka-Morawski na czele

• Udział mało znanych działaczy - pozorowanie pluralizmu i różnorodności

• W rzeczywistości kierowany przez komunistów i osoby związana i podporządkowane Kremlowi

• Resort obrony - Michał Rola-Żymierski

• Resort bezpieczeństwa - Stanisław Radkiewicz z PPR

• 22 lipca - Manifest PKWN do narodu polskiego

• Program:

• Reformy gospodarcze i społeczne nie wychodzą w zasadzie poza założenia Rady Jedności Narodowej

• Ominięcie kwestii reformy przemysłu

• Wyłączność KRN jako legalnej władzy w Polsce (bez legitymizujących kryteriów; na bazie ZSRR)

• Mgliste określenie granic polskich - sprawa granic nie jest przesądzona

• PKWN odwołanie do konstytucji marcowej - istotne różnice:

• PKWN nie jest kontynuacją rządów sprzed 1939, mimo odżegnywania się od rewolucji

• Demokratyczny charkter PKWN jest uluzją, konstytucja marcowa nie przewidywała organów nie pochodzących z wyboru (KRN)

• Pomimo wskazania braku decyzji co do ganic 26 VII zgoda na linię Curzona i przyłączenie do ZSRR części Królewca i Prus wschodnich

• Najwyższą władzą na zachód od linii Curzona jest dowództwo Armi Czerwonej ze Stalinem na czele

• Manifest ogłoszony przez radio moskiewskie - do Chełma delegacja dotarła dopiero 31 lipca

• Były tam jeszcze oficjalne struktury Delegatury

• Znikome poparcie dla PKWN przez naród polski rekompensowany olbrzymim ze stony Armii Czerwonej

83. Działalność partii politycznych w okresie Polski lubelskiej

• Upozorowanie odnawiania się życia politycznego

• Powstają stronnictwa PPS,SL i SD

• Poza nazwą brak związku z przedwojennymi odpowiednikami tych stronnictw

• Do władz wchodzą głównie delegaci proradzieccy i kryptokomuniści

• Większości zwolenników dawnych partii pozostaje w konspiracji

• PPR wykorzystuje warunki radzieckiej okupacji manipulując koncesjami partii

• Utworzenie Centralnej Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Demokratycznych

• Realizacja poleceń komunistów - partie polityczne przedłużeniem organów władzy

84.TRJN - jego znaczenie polityczne

• Powołany przez prezydenta KRN Bolesława Bieruta w czerwcu 1945

• Podstawą jest porozumienie na konferencji w Moskwie pomiędzy KRN a częścią polityków emigracyjnych skupionych wokół Mikołajczyka i Stronnictwa Ludowego oraz postanowienia jałtańskie

• Mikołajczyk wicepremierem i Ministrem Rolnictwa i Reformy Rolnej

• Akceptacja założeń jałtańskich - częściowo marginalizował postulaty rządu londyńskiego

• Chęć ratowania demokratycznego ustroju w Polsce

• Jednoznaczna przewaga komunistów w rządzie (17 z 21)

• Czerwiec 1945 - rząd uznany przez Francję i Szwecję

• Lipiec - USA i GB a później inne państwa

• Sygnatariusz Karty NZ - X 1945

• Sierpień 1945 - umowa z ZSRR - uznanie linii Curzona

86. Reforma rolna 1944

• Reforma rolna propagandowym chwytem PKWN dla pozyskania chłopstwa

• Dekret o parcelacji majatków:

• 100 ha powierzchni ogólnej lub 50 ha powierzchni rolnej ulegnie parcelacji

• Na obszarze woj.: poznańskiego, śląskiego i pomorskiego ponad 100 ha powierzchni ogólnej

• Bez prawa do rekompensaty, chłopi muszą spłacic otrzymana ziemię w wysokości zbiorów w przeciągu od 10-20 lat

• Część ziemi upaństwowiona

• Sprzeciw kościoła i władz podziemnej Polski - wydany bez zgody jakiegokolwiek ciała ustawodawczego

• PKWN wykonuje przymusową parcelację pryz pomocy wojska i aktywistów

• Pogwałcenie prawa własności

• Zniszczenie warstwy ziemiańskiej

• Wzmocnienie propagandą przeciwko tzw. obszarnikom - częste aresztowania i morderstwa.

87. Nacjonalizacja przemysłu 1946

• Ustawa z 3 I 1946 przyjęta przez KRN

• Przejęcie na własość państwa bez odszkodowania wszystkich przedsiębiorstw należących do Niemców, spółek kontrolowanych przez Niemców lub osób uchylających się od służby wojskowej.

• Odbudowa przemysłu odbywa się początkowo na ofiarności samych robotników:

• Zwracali ukrywane przez wojnę części maszyn

• Wysyłali delegacje w poszukiwaniu wywiezionych urządzeń

• Wkłady w uruchomienie zakładów

• Barierą dla rozwoju przemysłu brak surowców - niedobór produkcji na eksport nie pozwalał na zdobycie surowców i zakup za granicą

• Zniesienie materialnych bodźców w podnoszeniu wydajności w nowym, zbiurokratyzowanym systemie płac

88. Referendum Czerwcowe 1946

• Sprawa wyborów do Sejmu Ustawodawczego

• Komuniści obawiają się porażki -propozycja utworzenia bloku PPR,PPS,SL i SD

• PPR,PPS,PSL, i SL mają otrzymać równą ilość mandatów, SD i SP mniejszą

• Sprzeciw PSL - pewni w zwycięstwa w wyborach - żądają 75% miejsc w parlamencie

• Odrzucenie tej propozycji przez PPR i rozpoczęcie szykan wobec działaczy PSL

• Wobec fiaska bloku PPR występuje z propozycją referendum ludowego - 3 pytania

1. Zniesienie senatu

2. Poparcie dla reformy rolnej i nacjonalizacji -utrwalanie ustroju opartego na tych reformach

3. Poparcie dla utrwalenia granic Polski na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej

• Cel: test poparcia społecznego dla komunistów, przesunięcie wyborów w celu ew. kampanii i pozyskania poparcia, ukazanie pozornej jedności społeczeństwa

• PSL postuluje głosowanie:

1. --> NIE

2. TAK

3. TAK[Author:A]

• WiN

1. NIE

2. NIE

3. TAK

• NSZ i NZW

1. NIE

2. NIE

3. NIE

• PPR

1. TAK

2. TAK

3. TAK

• Referendum sfałszowane - protest ambasador USA i GB oraz Mikołajczyka - wykorzystane przez propagandę

• Prawdziwe wyniki pokazały przegraną komunistów (2 z 3 pytań nie po ich myśli)

89. Wybory do Sejmu Ustawodawczego 1947

• Atmosfer przedwyborcza

• Realna władza w rękach komunistów, którzy wzmocnili instytucjonalne podstawy rządzenia

• Obrady KRN - przerywanie wystąpień działaczy PSL

• Ordynacja wyborcza zaprzecza rzekomemu wzorcowi z 1922

• Prawo wyborcze może zabrać obwodowa komisja wyborcza (1922- niezawisły sąd)

• Złamanie zasady niełączenia mandatu posła z urzędem

• Komisje obwodowe i okręgowe nie ogłaszają wyników - przesyłają je do Komisji Centralnej - ogromne możliwości fałszowania wyników

• Wojsko dopuszczone do głosowania

• PSL - program:

• Sojusz z ZSRR

• Utrwalenie granic na Odrze i Nysie

• Zakończenie reformy rolnej

• Poparcie dla zdrowej inicjatywy prywatnej

• Poprawa sytuacji politycznej

• Komuniści blokują funkcjonowanie SP - przejęcie przez kryptokomunistów

• Kampania bloku przeciwko PSL:

• Aresztowania i mordy na działaczach

• Procesy pokazowe i wyroki śmierci na działaczach podziemia

• Ostra retoryka przeciwko Mikołajczykowi - Gomułka nazywa go polskim fuhrerem

• Likwidacja Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Polski Podziemnej

• Aresztowanie prezesa WiN

• Praktyka wyborcza

• Lokale obstawione oddziałami MO, KBW i cywilów z UB oraz ORMO

• Wojsko głosuje na rozkaz

• Głosowanie jawne w wielu obwodach - głosujący na ugrupowania spoza bloku nie są dopuszczeni do urn

• Nie dopuszczano mężów zaufania PSL do urn

• W 9 okręgach (25% obszaru polski) unieważniono listy PSL

• Poprawienie wyników wyborów na korzyść komunistów

• Oficjalne : głosowało 90%, Blok 80%, PSL 10%, SP 5%

92.Tzw. Zjednoczenie ruchu robotniczego1948.

• W ramach koncesjonowanej PPS tendencje autonomiczne- nastepnym etapem totalizacji władzy „zjednoczenie” ruchu robotniczego

• Wstępem do tego procesu był pokazowy proces zarządu WiN w grudniu 1947

• Staranie udowodnienia powiązań niezależnych socjalistów ze zbrojnym podziemiem

• Sugestie współpracy PPS-WRN z Niemcami w czasie okupacji.

• Na zjeździe PPS zwyciężyli zwolennicy odrębności partii, komuniści usuwają więc socjalistów z administracji ( w tym z Centralnego Urzędu planowania)

• W obliczu terroru większość władz PPS godzi się na połączenie z komunistami. Bierut przekazał liderowi PPS - Cyrankiewiczowi, informację,że kierownictwo PPR uważa za konieczne przyspieszenie zjednoczenia obu partii.

• SP i PSL zepchnięto na margines życia politycznego. SP rozbite od wewnątrz przez rozpracowujących je komunistów i zmuszone do samorozwiązania w 1950 r.

• Mikołajczyk-lider PSL obawiając się o życie wyjedza z kraju. Resztki PSL zostają wchłonięte przez prokomunistyczne SL - w 1949 zmiana na ZSL.

• Powyższe partie zgodziły się na rolę pasów transmisyjnych w przekazywaniu informacji ze strony środowisk rolniczych i inteligenckich do partii robotniczych; przestają być prawdziwymi partiami - zrzekają się walki politycznej.

• 15 grudnia 1948 - kongres zjednoczeniowy w auli Politechniki Warszawskiej. Z połączenia PPS i PPR utworzono PZPR.

• Przewodniczący KC PZPR - Bolesław Bierut

• Po utworzeniu PZPR na wiele lat ukształtowało się najwyższe kierownictwo partii:

• Bierut

• Berman - ideologia i aparat bezpieczeństwa

• Hilary Minc - gospodarka

• Rzeczywista władza w rękach Stalina - rozbudowana siatka rosyjskich agentów w Polsce, którym powierzano urzędy(pełna kontrola wydarzeń w kraju)

93. Główne założenia i realizacja planów 3-letniego i 6-letniego

Plan 3-letni 1947-1949 (tzw. Plan Odbudowy Gospodarczej.

Założenia

• Podniesienie stopy życiowej ponad poziom przedwojenny

• Likwidacja zniszczeń wojennych

• Scalenie ziem zachodnich i północnych z reszta kraju

• Likwidacja niedoborów artykułów pierwszej potrzeby

Realizacja

• Niedobory artykułów potęgowane przez spekulację wykorzystano do nacjonalizacji handlu tzw. bitwa o handel(1947)

• Monopol państwa w tym dziale gospodarki

• Zachowanie spółdzielni handlowych i usługowych, ale ich członków pozbawiono wpływu na ich funkcjonowanie - co jest najistotniejszym elementem współdzielczej własności

• Powoduje to biurokratyzację i pogorszenie obsługi - nie rozwiązuje problemu

• Czarny rynek utrzymuje się mimo drastycznych kar.

• Utworzenie Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego w miejsce Centralnego Urzędu Planowania

• Przesuwała akcenty w polityce gospodarczej z zaspokajania potrzeb ludności na inwestowanie w przemysł ciężki i zbrojeniowy

• Plan trzyletni jedynym planem zrealizowanym w całości w historii PRL

• Dochód narodowy zwiększono o 43% - przekroczenie poziomu przedwojennego

• Wzrost konsumpcji i zatrudnienia

Plan 6-letni

Założenia:

• Forsowna industrializacja w celu zwiększenia potencjału gospodarczego i militarnego

• Zwiększenie produkcji przemysłowej do 65%

• [reszta szczegółowych założeń na Wiki]

Realizacja: 3 okresy

1. 1950 - niewdrożenie w zasadzie założeń, o osiągnięciach decydują nadwyżki zadań planowane dla planu trzyletniego

2. 1951 - 53 - ogromne spiętrzenie wszystkich zadań, znacznie zwiększonych w stosunku do wytyczonych na Kongresie Zjednoczeniowym, a rodzącym się w trakcie realizacji planu trudnościom towarzyszyło wyraźne zaostrzenie się sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej.

3. 1954-56 - podjęte zostają energiczne wysiłki dla złagodzenia narastających napięć w życiu gospodarczym i społecznym. Wysiłki te, niewspółmiernie do stopniowo pogłębiających się trudności politycznych, nie zdołały zapobiec narastającym tendencjom kryzysowym.

Ogólnie:

• Powstanie wielu zakładów przemysłowych - w tym symbolu planu Nowej Huty

• Ograniczenie nakładów na przemysł konsumpcyjny, rolnictwo i infrastrukturę

• Aby uniknąć przewidywanych napięć władze przeprowadzają reformę finansową polegającą na nieekwiwalentnej wymianie pieniądza, w której dużą część zasobów pieniężnych ludności przejęło państwo. Wymiana w relacji 100:1 w przypadku gotowki, 100:3 w przypadku płac, cen, zobowiązań oraz wkładów bankowych i oszczędnościowych do wys. 100 tys złotych na osobę. Zabroniono posiadania obych walut, złota i platyny

Szczegółowo: Wikipedia pod hasłem Plan Sześcioletni.

94. Stalinizacja systemu politycznego do 1956 r.

• Charakterystyka PZPR:

• „partia nowego typu” oparta na ideologii stalinowsko-leninowskiej, odgrywa decydującą rolę w systemie dyktatury proletariatu.

• Struktura hierarchiczna - podległość komitetów poszczególnych szczebli - od Biura Politycznego KC, przez KC, komitety wojewódzkie, powiatowe, miejskie, gromadzkie, dzielnicowe, po Podstawową Organizację Partyjną - spojona centralizmem demokratycznym = żelazna dyscyplina

• Idea transmisji partii do mas - narzucanie różnymi metodami woli kierownictwa PZPR poprzez tzw pasy transmisyjne: siły przymusu, administracja, propaganda, partie satelickie, ZMP i związki zawodowe.

• Aparat aprtyjny obsadzany przez wychowanków szkół partyjnych

• Członków partii pozyskiwano poprzez nadanie mieszkań czy przyznanie poszukiwanych towarów.

• Specjalnym instrumentem PZPR był rozbudowany aparat bezpieczeństwa

• Luty 1949 - utworzenie Komisji Bezpieczeństwa KC : Bierut, Berman, Radkiewicz

• Nowy kurs walki z `wrogami' w listopadzie 1949r.

• Ataki na Gomułkę

• Uchwała o `wzmożeniu czujności rewolucyjnej'

• Inauguracja kultu Bieruta wzorowanego na kulcie Stalina (portrety, wiersze, artykuły)

• Konstantin Rokossowski ministrem obrony

• Czystki w wojsku - wyzszi oficerowie zastąpieni radzieckimi

• Wywiad i kontrwywiad połączony w Główny Zarząd Informacji

• Wzmocnienie bezpośredniej kontroli radzieckiej nad Ministerstwem Bezpieczeństwa Publicznego

• Funkcjonariusze GZI i MBP stosowali terror wobec oskarżonych wymuszając odpowiednie zeznania.

• Do obozów pracy przymusowej można było trafić za powtarzanie plotek, fałszowanie planów i lekceważenie przepisów przeciwpożarowych - bataliony karne pracowały w najbardziej niebezpiecznych kopalniach śląskich i sudeckich kopalniach rud uranu.

• Terror państwowy oparty na nowych zasadach prawnych wyrażanych jako `woli klasy panującej' - prawo umacnia dyktaturę komunistyczną, pogmatwane przepisy pozwalają na ich naginanie stosownie do potrzeb.

• Zgodnie z nasilającą się walką klas - teorią sformułowaną przez Stalina wrogowie rewolucji przenikają do kierownictwa partii - kierownictwo PZPR szuka dowodów przeciwko Gomułce aresztując jego współpracowników i poddając ich terrorowi dla wyciągnięcia pożadanych zeznań.

• Komuniści podporządkowali sobie adwokatów i prokuratorów, w mocy utrzymywano mały kodeks karny pozwalający w praktyce na represjonowanie każdego obywatela.

• Liczba sędziów oddanych systemowi zwiększana dzięki wprowadzeniu specjalnych kursów sędziowskich trwających 15 miesięcy i zastępujących wyższe wykształcenie. Sądy wojskowe rozstrzygają przestępstwa przeciwko państwu.

• Początkowo represje wobec osób związanych z II RP. Później szykanowano osoby pochodzące z różnych środowisk.

• Świadkowie Jehowy

• Niepewni politycznie bobrowi

• Osoby o `złym pochodzeniu' oraz posiadające krewnych na zachodzie[znikome szanse na studia wyższe], trudności w znalezieniu pracy


96. Tzw. odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne Gomułki

• Komuniści przybyli z ZSRR (Berman, Bierut i inni) uważali, że politykę partii należy dostosować do linii Kremla, krajowcy z Gomułką na czele opowiadali się za uwzględnieniem warunków polskich w kształtowaniu polityki partii.

• Gomułka był zwolennikiem sojuszu polsko-radzieckiego zarówno ze względów ideologicznych jak i politycznych, ZSRR był jedynym gwarantem granic zachodnich. Równocześnie skrytykował Stalina wyrażając opinię, że decyzje dotyczące spraw polskich powinny zapadać w Warszawie a nie w Moskwie.

• Stwierdził również, że przedwojenna PPS bardziej rozumiała ówczesną rzeczywistość polską niż KPP.

• W tym samym czasie Komintern wyklął Titę, inicjatywę przejeli komuniści z ZSRR

• Od Gomułki zażądana zmiany poglądów w kwestii narodowej, ten złożył częsciową samokrytykę, lecz było to za mało i wystawiono z dalszymi oskarżeniami dot. tzw. „odchyleń prawicowo-nacjonalistycznych”

• Gomułkę od władzy stopniowo odsuwał Bierut, początkowo formalnie bezpartyjny

• Gomułkę aresztowano w 1951 r. nie informując o tym społeczeństwa, nowym sekretarzem generalnym zostaje Bierut, który wedle propagandy `niespodziewanie wrócił do pracy partyjnej'

1. Kolektywizacja wsi i jej skutki.

• Rząd komunistyczny po umocnieniu władzy przystąpił do kolektywizacji rolnictwa na wzór radziecki.

• Propagowanie tworzenia spółdzielni produkcyjnych, które miało zapewnić zwiększenie produkcji dzięki zaoraniu miedz i przede wszystkim mechanizacji (np. zastosowaniu traktorów)

• Wynikała głównie ze względów ideologicznych - w komunizmie nie mogły istnieć przejawy własności prywatnej w tym ziemi. W teorii miała być dobrowolna.

• Władze oczekują również łatwiejszego egzekwowania obowiązkowych dostaw, którymi obciążono wieś.

• Miała też wpłynąć na uwolnienie siły roboczej potrzebnej w rozwijającym się przemyśle.

• Władze podwyższają podatki nakładane na rolników indywidualnych chcąc doprowadzić gospodarstwa do upadku.

• Rozpoczęto wielką kampanię propagandową przeciwko tzw. kułakom - posiadaczom największych gospodarstw rolnych

• Ze względu na brak skuteczności tych metod przystąpiono do aresztowań połączonych z konfiskata majątków. Tylko w 1953 r. aresztowano ponad 200 tys. Rolników.

• Skolektywizowano zaledwie 10% gospodarstw.

• Dążenie do kolektywizacji i zmniejszenie nakładów na produkcje rolną powoduje jej załamanie.

• Chłopom brakuje podstawowych środków produkcji (nawozów i maszyn) ale również podstawowych narzędzi.

• Pojawia się niedobór żywności, który władze starały się rozwiązać stosując system zbiorowego żywienia

• Ze względu na rosnące niezadowolenie społeczne w 1956 nowe kierownictwo podjęło decyzję o zaprzestaniu akcji kolektywizacyjnej, zezwolono nawet na rozwiązanie istniejących spółdzielni.

• W 1957 zapowiedziano poparcie dla gospodarstw chłopskich przez zniesienie ograniczeń w obrocie ziemią i uznanie prawa do dziedziczenia gruntów.

• Ograniczono wymiar dostaw obowiązkowych, podwyższono ceny skupu i zmniejszono obciążenia fiskalne. Poprawie uległo też zaopatrzenie w maszyny rolnicze i nawozy - wzrosła aktywność rolników = poprawa sytuacji.

98. Stosunki państwo - Kościół po roku 1945.

• TRJN nie uznaje mianowanych przez prymasa Hlonda administratorów apostolskich dla diecezji włączonych do Polski, żąda od Watykanu mianowania nowych biskupów. Watykan decyduje się na nie usuwanie biskupów - TRJN wypowiada konkordat.

• W pierwszych latach po wojnie komuniści na ogół unikali konfliktów z kościołem, sytuacja uległa zmianie po likwidacji opozycji.

• W 1948 r Watykan poruszył sprawę uchodźców ze wschodu w liście do biskupów niemieckich

• Propaganda oskarżyła papieża o sprzyjanie niemieckiemu rewizjonizmowi i służbę imperialistycznym mocodawcom.

• Coraz częstsze pokazowe procesy księży.

• Komuniści dążyli do skłócenia polskich hierarchów z Watykanem. Na ataki biskupi reagowali ze spokojem. Po śmierci Hlonda papież mianował prymasem biskupa lubelskiego Stefana Wyszyńskiego.

• 1949 - dekret o ochronie wolności sumienia - kary za zmuszanie do praktyk religijnych i udział w `zbiegowiskach publicznych'. Możliwość skazania każdego praktykującego katolika

• Powstała również Komisja Księży przy ZBOWiD stanowiąca zalążek kościoła państwowego w opozycji do hierarchii.

• 1950 - zarząd komisaryczny zarząd nad Caritasem, gdy Episkopat zaprotestował rząd oskarżył go o wrogość doPRL.

• Wyszyński unikał konfliktów mimo powyższych. W 1950 podpisano porozumienie między rządem a episkopatem.

• Biskupi mają prawo do nauczania religii w szkołach, działalności duszpasterskiej w wojsku, szpitalach i więzieniach.

• Zachowano istnienie KUL.

• Prawo do pracy dobroczynnej

• Publikacja wydawnictw katolickich

• Nauka w seminariach i praca w domach zakonnych

• W zamian za uznanie potrzeby nauczania wiernych poszanowania prawa i władzy państwowej

• Episkopat odcina się od podziemia potwierdza poparcie dla polskości ziem zachodnich i północnych obiecując prośbę do papieża o ustanowienie tam stałej administracji kościelnej.

• W sprawach wiary i jurysdykcji kościelnej władze uznają prerogatywy papieża, w innych kwestiach kościół zobowiązał się kierować polityką rządu.

• Wyszyński stara się zachować dobre stosunki i utrzymać jedność episkopatu i duchowieństwa, złagodzono ton listów pasterskich.

• Władze jednak już w 1950 r skonfiskowały dobra kościelne.

• Pomimo podpisasania Apelu Sztokholmskiego władze atakują w 1951 ogłaszają odsunięcie administratorów apostolskich w niektórych miastach.

• Lipiec 1952 - władze likwidują niższe seminaria duchowne, nowicjaty zakonne i groziły likwidacją pracy katolickiej.

• Wprowadzono ograniczenia w budownictwie sakralnym.

• Nie wydano paszportu do Rzymu Wyszyńskiemu, by mógł stawić się na ceremonii nadania godności kardynalskiej.

100.Tak zwana mała konstytucja.

DEKLARACJA SEJMU USTAWODAWCZEGO W PRZEDMIOCIE REALIZACJI PRAW I WOLNOŚCI OBYWATELSKICH uchwalona dnia 22 lutego 1947 r.

 

Sejm Ustawodawczy, jako organ władzy zwierzchniej Narodu Polskiego, deklaruje uroczyście, iż w swych pracach konstytucyjnych i ustawodawczych oraz przy wykonywaniu kontroli nad działalnością Rządu i ustalaniu zasadniczego kierunku polityki Państwa - będzie kontynuować realizację podstawowych praw i wolności obywatelskich, jak: a) równość wobec prawa bez względu na narodowość, rasę, religię, płeć, pochodzenie, stanowisko lub wykształcenie,
b) nietykalność osobistą, ochronę życia i mienia obywateli,
c) wolność sumienia i wolność wyznania,
d) wolność badań naukowych i ogłaszania ich wyników oraz wolność twórczości artystycznej,
e) wolność prasy, słowa, stowarzyszeń, zebrań, zgromadzeń publicznych i manifestacyj*)
f) prawo wybierania i wybieralności do organów władzy państwowej,
g) nienaruszalność mieszkania,
h) tajemnicę korespondencji oraz innych środków porozumienia,
i) prawo wnoszenia skarg, petycyj*) i podań do właś­ciwych organów władzy państwowej,
j) prawo do pracy i wypoczynku,
k) prawo do zabezpieczenia w przypadku niemożności zarobkowania,
l) prawo do nauki,
ł) opiekę nad rodziną oraz nad matką i dzieckiem,
m) ochronę zdrowia i zdolności do pracy. Równocześnie Sejm stwierdza, iż wyzyskiwaniu praw i wolności obywatelskich do walki z demokratycz­nym ustrojem Rzeczypospolitej Polskiej winny zapobiegać ustawy.

 *)pisownia tak jak w oryginale  

USTAWA KONSTYTUCYJNA

 z dnia 19 lutego 1947 r

(Dz. U. R. P. Nr 18, poz. 71)

O USTROJU I ZAKRESIE DZIAŁANIA NAJWYŻSZYCH ORGANÓW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ 

Art. 1.

Do czasu wejścia w życie nowej konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Sejm Ustawodawczy, jako organ władzy zwierzchniej Narodu Polskiego i w oparciu o podstawowe założenia Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., zasady Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 22 lipca 1944 r., zasady ustawodawstwa o radach narodowych oraz reformy społeczne i ustrojowe, potwierdzone przez Naród w głosowaniu ludowym z dnia 30 czerwca 1946 r. - postanawia co następuje o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej. 

ROZDZIAŁ I.  NAJWYŻSZE ORGANA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ


Art. 2.

Najwyższymi organami Rzeczypospolitej Polskiej są: w zakresie ustawodawstwa - Sejm Ustawodawczy, w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej, Rada Państwa i Rząd Rzeczypospolitej, w zakresie wymiaru sprawiedliwości - niezawisłe sądy.

ROZDZIAŁ II  SEJM USTAWODAWCZY 

Art. 3.

Zakres działania Sejmu Ustawodawczego obejmuje:
a) uchwalenie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
b) ustawodawstwo,
c) kontrolę nad działalnością Rządu i ustalenie zasadniczego kierunku polityki Państwa.

Art. 4.

1. Sejm może w drodze ustawy udzielić Rządowi pełnomocnictw do wydawania dekretów z mocą ustawy z wyłączeniem spraw: konstytucji, ordynacji wyborczej, kontroli państwowej, odpowiedzialności Prezydenta Rzeczypospolitej i ministrów, przewidzianej w art. 27, budżetu, narodowego planu gospodarczego, zmiany systemu monetarnego, poboru rekruta, ustroju samorządu i ratyfikacji umów międzynarodowych.
2. Pełnomocnictwa wymienione w ust. 1 mogą być udzielane tylko na okresy między sesjami lub w razie odroczenia sesji Sejmu oraz na okres po rozwiązaniu Sejmu Ustawodawczego do czasu ukonstytuowania się nowego Sejmu.
3. Prezes Rady Ministrów przedkłada dekrety do zatwierdzenia Radzie Państwa.
4. Prezydent Rzeczypospolitej zarządza ogłoszenie w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej dekretów z mocą ustawy, zatwierdzonych przez Radę Państwa i podpisanych przez Prezydenta Rzeczypospolitej, prezesa Rady Ministrów i właściwych ministrów.
5. Dekrety z mocą ustawy nie przedłożone do zatwierdzenia na najbliższej sesji Sejmu, albo których zatwierdzenia Sejm odmówił zwykłą większością tracą moc w dniu zamknięcia lub odroczenia sesji Sejmu, o czym prezes Rady Ministrów podaje do wiadomości w drodze obwieszczenia, ogłoszonego w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.

Art. 5.

Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje Rządowi, Sejmowi i Radzie Państwa.
Art. 6.

Kadencja Sejmu Ustawodawczego trwa lat pięć, licząc od dnia otwarcia Sejmu.

Art. 7.

1. Prezydent Rzeczypospolitej zwołuje, otwiera, odracza i zamyka Sejm.
2. Prezydent Rzeczypospolitej zwołuje Sejm na zwyczajną sesję jesienną corocznie najpóźniej w październiku. Sesja jesienna nie może być zamknięta przed uchwaleniem ustaw o budżecie, narodowym planie gospodarczym i poborze rekruta, lub przed upływem dwóch miesięcy od jej zwołania.
3. Prezydent Rzeczypospolitej zwołuje Sejm na zwyczajną sesję wiosenną corocznie najpóźniej w kwietniu. Sesja wiosenna nie może być zamknięta przed powzięciem uchwały w sprawie udzielenia Rządowi absolutorium na podstawie wniosku Najwyższej Izby Kontroli lub przed upływem jednego miesiąca od jej zwołania.
4. Prezydent Rzeczypospolitej może w każdym czasie zwołać Sejm na sesję nadzwyczajną, a winien to uczynić w ciągu dwóch tygodni na żądanie jednej trzeciej części ustawowej liczby posłów.

Art. 8.

Jeżeli Sejm w ciągu trzech miesięcy od przedłożenia mu przez Rząd projektów nie uchwali ustaw o budżecie, narodowym planie gospodarczym i poborze rekruta, Prezydent Rzeczypospolitej za zgodą Rady Państwa ogłosi te ustawy w brzmieniu projektów rządowych.

Art. 9.

1. Sejm wybiera ze swego grona Marszałka, trzech wicemarszałków, sekretarzy i komisje.
2. Mandaty Marszałka i wicemarszałków trwają po rozwiązaniu Sejmu do czasu ukonstytuowania się nowego Sejmu.
3. Marszałek mianuje urzędników sejmowych, za których działanie odpowiada przed Sejmem.

Art. 10.

Posłowie składają na ręce marszałka wobec Sejmu następujące ślubowanie:
„Ślubuję uroczyście jako poseł na Sejm Ustawodawczy według najlepszego rozumienia i zgodnie z sumieniem pracować dla dobra Narodu Polskiego, stać na straży jego praw demokratycznych i czynić wszystko w miarę sił i uzdolnień dla umocnienia niepodległości i pomyślnego rozwoju Rzeczpospolitej Polskiej.”

Art. 11.

Do posłów na Sejm Ustawodawczy stosuje się przepisy art. 21, 22, i 24 Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.  

ROZDZIAŁ III  PREZYDENT RZECZYPOSPOLITEJ

Art. 12.

Sejm wybiera Prezydenta Rzeczypospolitej na lat siedem bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej dwóch trzecich ustawowej liczby posłów.

Art. 13.

Dla sprawowania urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej stosuje się odpowiednio przepisy art. 40, 42, 43, 44, 45, ust.1, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52 i 53 Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r.

Art. 14.

W razie opróżnienia urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej Sejm dokona niezwłocznie wyboru Prezydenta. 

ROZDZIAŁ IV  RADA PAŃSTWA 

Art. 15.

1. Do Rady Państwa wchodzą: Prezydent Rzeczypospolitej jako przewodniczący, Marszałek i wicemarszałek Sejmu Ustawodawczego, Prezes Najwyższej Izby Kontroli.
2. W czasie wojny do Rady Państwa wchodzi również Naczelny Dowódca Wojska Polskiego.
3. Na jednomyślny wniosek Rady Państwa Sejm może uzupełnić jej skład przez powołanie dalszych członków Rady Państwa w liczbie co najwyżej trzech.

Art. 16.

Zakres działania Rady Państwa obejmuje:
a) sprawowanie zwierzchniego nadzoru nad terenowymi radami narodowymi w granicach uprawnień Krajowej Rady Narodowej i Prezydium Krajowej Rady Narodowej na zasadzie ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych,
b) zatwierdzanie dekretów z mocą ustawy, uchwalonych na podstawie pełnomocnictw, udzielonych Rządowi przez Sejm,
c) kompetencje Prezydium Krajowej Rady Narodowej, wynikające z obowiązującego ustawodawstwa,
d) podejmowanie uchwał w przedmiocie wprowadzenia stanu wyjątkowego lub wojennego (art.19 ust.2),
e) wyrażanie zgody na ogłoszenie ustaw o budżecie, narodowym planie gospodarczym i poborze rekruta w przypadkach przewidzianych w art. 8,
f) inicjatywę ustawodawczą,
g) rozpatrywanie sprawozdań Najwyższej Izby Kontroli. 

Odrzucone przez PPR

Brak znaczenia rządu londyńskiego

Odrzucenie reform, które były postulowane przed wojną, a także rewizja granic były niemożliwe

---