Jakie są przyczyny i objawy zaburzeń rozwoju psychoruchowego?
Rozwój ruchowy dziecka jest sprzężony z jego rozwojem poznawczym, emocjonalnym i społecznym. Nabycie przez dziecko umiejętności poruszania się jest konieczne do tego, aby mogło ono poznawać otaczający je świat (Kozłowska, 1996).
Większość dzieci przekraczających próg szkoły jest prawidłowo rozwinięta pod względem ruchowym. Niektóre z nich wyróżniają się wręcz wyjątkową sprawnością fizyczną. Są jednak również dzieci o ruchach niezręcznych, które z wielkim trudem wykonują zadania łatwe i proste dla swoich rówieśników. W procesie rozwoju ruchowego u niektórych dzieci możemy zaobserwować różnego typu zaburzenia i opóźnienia.
Istnieją różne klasyfikacje przyczyn powodujących zaburzenia narządu ruchu, np.: wrodzone i nabyte (Szychowiak 1995), dysfunkcje pochodzenia mózgowego oraz rdzeniowego i dysfunkcje układu kostno-stawowego (Kaiser-Grodecka, 1987).
Jak pisze A. Kozłowska objawy zaburzeń ruchowych są zauważalne w:
o niesprawnej koordynacji ruchowej (dziecko potrafi wykonać pewne elementy ruchowe, nie potrafiąc ich zsynchronizować; dziecko z zaburzeniami koordynacji ruchowej może mieć trudności w prawidłowej lokomocji, co przejawia się podczas nauki pływania, jazdy na rowerze lub grach i zabawach wymagających sprawności ruchowej, dziecko z tego rodzaju zaburzeniem jest często określane jako niezgrabne, a omawiane zaburzania mogą też dotyczyć czynności manualnych czego efektem może być niezdarne rysowanie, lepienie czy pisanie),
o obniżonej precyzji ruchów (dziecko wkłada bardzo dużo wysiłku w wykonanie zadania, często towarzyszą temu tak zwane współruchy: wysuwania języka, wymachy nogami, kiwanie głową),
o wzmożonym napięciu mięśniowym (napięcie mięśniowe nie pozwala dziecku na rozluźnienie mięśni, które nie biorą udziału w wykonywanej czynności; dziecko podczas pracy jest stale napięte, wykonuje kanciaste i sztywne ruchy, podczas pisania czy rysowania bardzo silnie naciska ołówek lub długopis),
o niesprawnej koordynacji wzrokowo - ruchowej (dzieci sprawiają wrażenia takich, które nie potrafią dostosować swoich ruchów do właściwości przedmiotów, ich ruchy są źle obliczone, a czynności wykonywane nieprecyzyjnie).
Podane powyżej objawy zaburzeń są najczęściej spotykane. W wielu wypadkach zdarza się, że u dzieci poszczególne objawy łączą się ze sobą. W wyniku tego każde dziecko, które odbiega niekorzystnie od normy pod względem swej sprawności motorycznej, reprezentuje raczej indywidualny zespół objawów.
Jak zaburzenia rozwoju ruchowego wpływają na funkcjonowanie dziecka w szkole?
Zaburzenia rozwoju ruchowego mają duży wpływ na funkcjonowanie dziecka w szkole. Jest ono narażone na wiele przykrości i drwiny rówieśników, a nierzadko też nauczycieli nierozumiejących przyczyn tych trudności. Dzieci te postrzegane są jako „łamagi” i „niezdary”. Czasem rozsypują kredki, zrzucają książki z ławki, rozlewają wodę na zajęciach plastyki. Dziecko chce się bawić w zespole z rówieśnikami. Niestety zabawa przeradza się koszmar, bo okazuje się, że piłka wypada z rąk, przetacza się obok nogi, a skakanka czy szarfa plącze się między nogami i staje się przyczyną licznych upadków. Dziecko doznaje urazu nie tylko fizycznego, ale i psychicznego, bo utwierdza się w przekonaniu, że jest niezdarą, z której śmieją się rówieśnicy. Konsekwencją jest zniechęcenie do zabaw ruchowych i ćwiczeń sportowych, co z kolei prowadzi do negatywnych postaw emocjonalnych i przejawia się w odizolowaniu dziecka od kolegów w klasie.
Istotny wpływ na realizację wymagań szkolnych ma obniżenie sprawności manualnej. Zbyt wolne tempo wykonywanych ruchów dłoni i palców jest przyczyną brzydkiego pisma. Litery są niekształtne, mają różne nachylenie i w różny sposób są ze sobą połączone. Dziecko nie rozumie dlaczego, mimo ogromnego wysiłku, jego pismo nie jest tak ładne jak pismo kolegów. Narasta zniechęcenie i frustracja. Dziecko, mając trudności z nadążeniem za tempem pisania klasy, gubi i myli litery, a niekiedy całe wyrazy. W tekście przepisywanym z tablicy jest wiele skreśleń. Zeszyt ogólnie sprawia wrażenie nieestetycznego: kartki są pogięte, często pomazane, poszarpane. Rodzice i nauczyciele, ganiąc dziecko za brzydki zeszyt, często zapominają, że przyczyną takiego stanu rzeczy mogą być zaburzenia analizatora kinestetyczno – ruchowego.
Kolejny problem pojawia się, gdy zbyt wolne tempo pisania uniemożliwia dziecku napisanie dyktanda, klasówki z matematyki itp.
Słaba sprawność manualna uwidacznia się też na zajęciach plastyczno– technicznych.
Dziecko ma problem z rysowaniem, szyciem, lepieniem, wycinaniem i majsterkowaniem. Ich prace są często pogniecione i zabrudzone. Zdarza się, że dziecko ma wspaniałą wyobraźnię, „oczyma duszy” potrafi tworzyć fantastyczne obrazy, ale nie potrafi tego przelać na papier. Jego rysunek jest prymitywny i zamazany.
W związku z powolnym ruchem gałek ocznych zaburzenia rozwoju ruchowego mogą uwidocznić się przy czytaniu, a złe napięcie mięśniowe organów mowy może powodować „dziwną” zmianę głosu.
Dzieci o opóźnionym rozwoju ruchowym wymagają indywidualnego pedagogicznego traktowania, często odrębnych ćwiczeń korekcyjnych. Specjalnymi ćwiczeniami można znacznie osłabić lub całkowicie wyrównać omawiane deficyty rozwojowe. Opóźnienie rozwoju ruchowego może wyrównać się w ciągu kilku czy kilkunastu lat życia dziecka, może jednak również przetrwać aż do wieku dojrzałego, pozostawiając ślady na całe życie. Decyduje o tym zarówno stopień opóźnienia , jak i rodzaj wychowawczego oddziaływania na dziecko. Dziecko o poważniejszym obniżeniu sprawności motorycznej powinno być poddane specjalistycznym badaniom, bo w niektórych wypadkach zaburzenia ruchowe są oznaką schorzenia centralnego układu nerwowego.
Co może zrobić rodzic, aby pomóc dziecku z zaburzeniami rozwoju ruchowego?
Rodzice mogą najskuteczniej zapobiec niepowodzeniom dziecka w szkole. Za rozwój ruchowy dziecka już od najmłodszych jego lat są odpowiedzialni rodzice lub opiekunowie. To oni dostarczają dziecku bodźców do działania. Należy bacznie obserwować swoje dziecko. Im wcześniej zostaną dostrzeżone objawy zaburzeń rozwoju ruchowego tym szybciej można pomóc dziecku. Jeśli jednak deficyty ujawniły się dopiero w chwili rozpoczęcia nauki w szkole, należy być w stałym kontakcie z nauczycielem, skontaktować się ze specjalistami i poddać dziecko specjalistycznym badaniom w specjalizującym się tym placówkach.
Oddziaływania mające na celu stymulację ogólnego rozwoju ruchowego oraz korygujące zaburzenia tego rozwoju polegają przede wszystkim na właściwym motywowaniu dziecka do zajęć ruchowych, stwarzanie jak najlepszych warunków i najczęstszych okazji do zabaw wymagających zaangażowania ruchów całego ciała. Doskonałą formą pomocy są zajęcia gimnastyki korekcyjnej, które za zadanie mają co prawda korygowanie wad postawy, ale ćwiczenia nastawione głownie na dokładność i precyzję wykonania, a nie na tempo i rywalizację sprawiają, że dziecko nabiera pewności siebie i pozbywa się zahamowań.
Podczas pracy indywidualnej w warunkach domowych należy pamiętać o właściwej motywacji dziecka do aktywności ruchowej:
o nie należy stosować ostrych nakazów i bezwzględnego wymagania uczestniczenia w zabawach i grach ruchowych,
o nie należy stawiać przed dzieckiem zadań, które przekraczają jego możliwości ruchowe,
o należy stopniowo stawiać dziecku coraz trudniejsze zadania, dbając przy tym aby w przypadku niepowodzenia nie było ono połączone z bólem fizycznym lub z upokorzeniem,
o nie należy wypowiadać krytycznych uwag o niezręczności dziecka,
o często stosować nagradzanie w postaci słów aprobaty, serdecznego uśmiechu, okazać zadowolenie i radość, gdy dziecko przezwycięży trudności,
o nie należy wyręczać dziecko w czynnościach samoobsługowych.
Ćwiczenia usprawniające motorykę ogólną
Zabawy rzutne i zręcznościowe
rzucanie woreczków do celu – do wiaderka, kosza lub tarczy na ścianie (raz ręką prawą raz lewą),
rzucanie piłki do opiekuna – zademonstrować sposób chwytania piłki oburącz, wskazać kierunek,
dziecko kładzie się plecami na ziemi, ręce trzyma wzdłuż ciała. Następnie nogami chwyta piłkę i nie odrywając rąk stara się ułożyć ją w miseczkę ustawioną za głową,
odbijanie piłeczki ping-pongowej za pomocą rakietki raz lewą raz prawą ręką lub wzajemnie do siebie,
odbijanie piłeczki ping-pongowej o podłogę w rytm melodii (kto dłużej będzie odbijał),
trafienie do ruchomego celu – trafienie piłeczką do pudełka będącego w ruchu (do narożników niewielkiego pudełka trzeba przymocować nitki, które wiąże się razem i zawiesza na listewce pomocniczej np. do szafy),
rzut obręczą- np. małym wiklinowym lub plastykowym kółkiem do butelki ustawionej w odległości około 2-3 metrów,
ćwiczenia na równoważni, np. chodzenie po krawężniku,
darcie gazety na strzępy nogami na jak najmniejsze kawałki (należy pamiętać, aby pracowała w równej mierze prawa i lewa noga)
zabawy stolikowe do ćwiczeń zręcznościowych: Pchełki, Bierki itp..
Biegi i skoki
podskoki na prawej i lewej nodze,
skoki i biegi ze skakanką,
biegi na czworakach.
Zabawy i ćwiczenia rozluźniające napięcie mięśniowe
(płynne i rytmiczne ruchy obu ramion)
przylot i odlot ptaka (dziecko biegnie w określonym kierunku, poruszając falistym ruchem rozkrzyżowanymi ramionami,
chodzenie po wysokiej trawie (rozgarnianie obydwoma ramionami wyciągniętymi przed siebie, połączone z wymachami w bok)
pływanie na niby (stojąc lub leżąc)
drzewo na wietrze (wieje wiatr, a konary drzewa- ramiona , kołyszą się raz w prawo raz w lewo),
zabawy tematyczne: sprzątanie, pranie, prasowanie, gotowanie…- na niby (dziecko naśladuje ruchy opiekuna).
Zabawy na lokalizację i orientację w przestrzeni
orientacja w schemacie ciała – pokaż prawą rękę, lewą, weź w prawą rękę kubek, w lewą piórnik, złap się za prawe ucho, zakryj lewe oko prawą ręką,
zdejmowanie książek z półek- należy tak pokierować zabawą, aby dziecko musiało kucnąć i wspiąć się na palcach,
kreślenie różnych kształtów w powietrzu raz prawą raz lewą ręką lub nogą.
Ćwiczenia kształtujące zaburzoną sprawność manualną
oburęczne malowanie farbami dużych kształtówka na arkuszach papieru pakowego,
oburęczne pokrywanie dużych płaszczyzn farbami, pastelami, kredkami itp.,
obrysowywanie szablonów dużych kół i wypełnianie ich farbą,
lepienie z gliny lub plasteliny,
nawijanie na patyczek łódeczki papierowej zaczepionej na sznureczku,
nawlekanie koralików na sznureczek lub drucik,
ugniatanie kuleczek z bibuły i wypełnianie konturów odrysowanych na papierze przedmiotów,
wykonanie różnych zabawek papierowych techniką origami,
kolorowanie płaszczyzn w książeczkach z obrazkami konturowymi oraz wzorami stempelków,
haftowanie, wyszywanie,
kalkowanie przez kalkę techniczną.