Przyczyny i objawy dysleksji rozwojowej oraz propozycje ćwiczeń na okres literowy.
Dysleksja na przestrzeni kilkunastu ostatnich lat stała się tematem często poruszanym i co najważniejsze dostrzeganym. Powstało wiele publikacji, które poruszają to zagadnienie, poszukując odpowiedzi na pytanie, jakie są jej przyczyny, objawy oraz jak skutecznie diagnozować. Trafna diagnoza jest bardzo ważnym czynnikiem, by zaprojektować schemat pewnych działań (ćwiczeń), które pozwolą na jak najskuteczniejsze zniwelowanie występujących u dziecka trudności. Dysleksja rozwojowa jest definiowana jako specyficzne trudności w nauce czytania i pisania, zaburzenie manifestujące się trudnościami w nauce czytania i pisania przy stosowaniu standardowych metod nauczania i inteligencji na poziomie co najmniej przeciętnym oraz sprzyjających warunkach społeczno-kulturowych. Najbardziej trafną i szczegółową definicję podaje Towarzystwo Dysleksji im. Ortona, które definiuje dysleksję jako „jedno z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego. Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów są zazwyczaj niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych; trudności te nie są czynnikiem ogólnego zaburzenia rozwoju ani zaburzeń sensorycznych”.
Istnieje wiele teorii wyjaśniających przyczyny dysleksji rozwojowej. U różnych dzieci przyczyny te mogą być odmienne. Z kolei u jednego dziecka może wystąpić kilka przyczyn jednocześnie (mówi się wtedy o wieloprzyczynowości). Odwołując się do przyczyn mówi się o czynnikach pierwotnych i wtórnych, które mogą być przyczyną dysleksji Rozważając etiologię zjawiska zazwyczaj wyróżnia się 5 koncepcji, które mówią
o pierwotnych przyczynach dysleksji. Są to:
Koncepcja genetyczna - przyjmuje się tu założenie, że dziedziczy się zmiany
w centralnym układzie nerwowym, które warunkują zaburzenia funkcjonalne, leżące
u podstaw trudności w czytaniu i pisaniu. (czynnikiem patogennym są w tym przypadku patologiczne geny). Krótko mówiąc, wedle tej teorii przyczyną zaburzeń
i podłożem trudności w czytaniu i pisaniu są geny przekazywane z pokolenia na pokolenie, jest to dziedziczność dysleksji.
Koncepcja opóźnionego dojrzewania układu nerwowego - w której uważa się, że zaburzenia dyslektyczne związane są z spowolnieniem dojrzewania ośrodkowego układu nerwowego, spowodowanym przez takie czynniki jak: geny czy hormony. Opóźnienie dojrzewania centralnego układu nerwowego ma charakter wrodzony
i oznacza powolne różnicowanie się funkcjonalne poszczególnych struktur mózgowych, które biorą udział w czynności czytania i pisania. Nie oznacza to uszkodzenia tych struktur.
Koncepcja organiczna - głosi, że przyczyną dysleksji są mikrouszkodzenia tych okolic mózgu, które szczególnie uczestniczą w procesie czytania i pisania. Związane jest to ze szkodliwymi czynnikami chemicznymi, fizycznymi i biologicznymi oddziałującymi na ośrodkowy układ nerwowy w okresie płodowym, okołoporodowym i w bardzo wczesnym dzieciństwie.
Koncepcja hormonalna - przyczynę dysleksji upatruje w niedokształceniu struktury niektórych okolic kory mózgowej i nieprawidłowym modelu rozwoju mózgu, tzn. zablokowaniu rozwoju lewej półkuli mózgowej, czyli tej, która szczególnie jest związana z mową; szkodliwym czynnikiem może być nadprodukcja testosteronu
w okresie prenatalnym. W myśl jego koncepcji hormonalnego uwarunkowania dysleksji, nadprodukcja testosteronu - hormonu męskiego w okresie prenatalnym powoduje zaburzenia funkcjonowania systemu immunologicznego, zablokowanie rozwoju lewej półkuli mózgu i kompensacyjny rozwój półkuli prawej. Zjawiska te zachodzą najczęściej u chłopców, których mowa we wczesnym dzieciństwie rozwija się z opóźnieniem
Koncepcja emocjonalna- jest to teoria zaliczana do wtórnych przyczyn dysleksji, upatruje przyczynę w zaburzeniach emocjonalnych spowodowanych przez lęk i stres, urazy psychiczne. Zwolennicy tej teorii reprezentują pogląd, że trudności w czytaniu
i pisaniu są symptomem różnych niewłaściwych postaw, nawyków
i nieprzystosowania społecznego dziecka.
Wtórne przyczyny dysleksji podobnie jak przyczyny pierwotne mogą być bardzo różnorodne
i mogą występować wskutek pojedynczego lub grupy czynników patogennych. Do najczęściej spotykanych wtórnych przyczyn są zaniedbania środowiskowe manifestujące się nieprawidłową organizacją życia edukacyjnego, pośpiech i nerwowa atmosfera w domu rodzinnym dziecka sprawiającego trudności oraz brakiem opanowania elementarnych technik czytania i pisania. Do przyczyn wtórnych zalicza się też czynniki cywilizacyjne, zmuszające wszystkich uczniów do jednakowego stylu uczenia się, nie dające szans na inny sposób poznawania. Przyczyną dysleksji mogą stać się również zaburzenia emocjonalne, które są skutkiem stresów powstałym wskutek długoletnich niepowodzeń szkolnych.
Bezpośrednie, wtórne przyczyny dysleksji rozwojowej (patomechanizm) to skutki działania przyczyn pierwotnych. Są to zaburzenia funkcji c.u.n. o charakterze parcjalnym, dotyczącym procesów poznawczych (percepcji, języka), motoryki i integracji tych funkcji. Często towarzyszą im zaburzenia lateralizacji i orientacji w schemacie ciała i przestrzeni. W związku z różnymi patomechanizmami można mówić o różnych typach dysleksji
rozwojowej:
1. Dysleksja typu wzrokowego - spowodowana jest zaburzeniami percepcji pamięci
wzrokowej, powiązanymi z zaburzeniami koordynacji wzrokowo - ruchowej i wzrokowo-
przestrzennej.
2. Dysleksja typu słuchowego - spowodowana jest zaburzeniami percepcji słuchowej
dźwięków mowy, często powiązanymi z zaburzeniami funkcji językowych.
3. Dysleksja integracyjna - jej podłożem nie są zakłócenia izolowanych funkcji, lecz
zaburzenia koordynacji funkcji percepcyjno motorycznych.
Wystąpienie dysleksji rozwojowej przede wszystkim zapowiadają objawy dysharmonijnego rozwoju psychomotorycznego przyjmującego postać parcjalnego lub fragmentarycznego opóźnienia rozwoju niektórych funkcji poznawczych oraz funkcji ruchowych. Do rozpoznania zagrożenia dysleksji nie wystarczy stwierdzenie pojedynczego objawu, lecz wielu symptomów. M. Bogdanowicz podaje następującą listę symptomów ryzyka dysleksji charakterystycznych dla danego okresu rozwojowego:
Wiek niemowlęcy (pierwszy rok życia)
Motoryka duża: opóźniony lub nietypowy rozwój ruchowy, dzieci nie raczkują lub mało raczkują, nie utrzymują równowagi przy postawie siedzącej i stojącej. Dzieci przejawiają również minimalne dysfunkcje neurologiczne np. obniżony tonus mięśniowy.
Wiek poniemowlęcy (2-3 lata)
Motoryka duża: opóźniony rozwój ruchowy, problemy z równowagą, automatyzacją chodu.
Motoryka mała: opóźniony rozwój motoryki rąk, mała zręczność manualna, nieporadność
w samoobsłudze, mała sprawność w zabawach manipulacyjnych.
Funkcje wzrokowe (koordynacja wzrokowo-ruchowa): opóźniony rozwój grafo-motoryczny.
Funkcje słuchowo-językowe: opóźniony rozwój mowy, dzieci później wypowiadają pierwsze słowa.
Wiek przedszkolny (3-5 lat)
Motoryka duża: niska sprawność ruchowa całego ciała; dziecko słabo biega, ma problemy
z utrzymaniem równowagi, z trudem uczy się jeździć na rowerku, niezgrabność w ruchach.
Motoryka mała: słaba sprawność ruchowa rąk, trudności w wykonywaniu czynności samoobsługowych, manipulacyjnych np. zapinanie guzików.
Koordynacja wzrokowo-słuchowa: objawia się trudnościami w budowaniu z klocków, niechęcią do rysowania, nieprawidłowym trzymaniem ołówka w palcach, brak umiejętności rysowania figur geometrycznych tj. koło, trójkąt, kwadrat.
Funkcje wzrokowe: zaburzone przejawiające się w: nieporadności w rysowaniu, trudnościami w składaniu według wzoru obrazków pociętych na części; puzzli.
Funkcje słuchowo-językowe: opóźniony rozwój mowy, nieprawidłowa artykulacja głosek,
trudności w wypowiadaniu wyrazów, przekręcanie wyrazów, trudności z zapamiętywaniem nazw, wierszyków i piosenek, trudności z budowaniem wypowiedzi; używanie prostych zdań, mały zasób słownictwa.
Lateralizacja: opóźniony rozwój, brak przejawów preferencji jednej ręki.
Orientacja w schemacie ciała i w przestrzeni: opóźniona; z końcem wieku przedszkolnego dziecko nie potrafi wskazać prawej ręki lub myli się.
Klasa 0 (6-7lat)
Motoryka duża: utrzymująca się obniżona sprawność, dziecko słabo biega i skacze, problemy z wykonywaniem ćwiczeń równoważnych np. stanie na jednej nodze, trudności
z nauką jazdy na nartach, rowerze, hulajnodze.
Motoryka mała: mała sprawność manualna, trudności w wykonywaniu ruchów precyzyjnych np. z zawiązywaniem sznurówek, trudności w rysowaniu: złe trzymanie ołówka, niewłaściwe kreślenie linii (z dołu go góry, od lewej do prawej).
Koordynacja wzrokowo-ruchowa: trudności z rzucaniem i chwytaniem piłki, trudności
w rysowaniu szlaczków.
Funkcje słuchowo-wzrokowe: wadliwa wymowa, przekręcanie wyrazów, asymilacje głosek, błędy w budowaniu wypowiedzi, trudności w używaniu przyimków wyrażających stosunek przestrzenny np. pod, nad; przed, za, trudności w różnicowaniu głosek podobnych fonetycznie, trudności w dokonywaniu operacji myślowych; analizy, syntezy, trudności
z zapamiętywaniem nazw i poleceń a także sekwencji np. dni tygodnia czy pór roku.
Funkcje wzrokowe: trudności z wyróżnieniem elementów z całości, trudności
w syntezowaniu np. przy budowaniu według wzoru konstrukcji z klocków, trudności
z odróżnianiem podobnych kształtów.
Lateralizacja: brak ustalenia ręki dominującej, dziecko jest nadal oburęczne i obuoczne.
Orientacja w schemacie ciała i przestrzeni: trudności ze wskazaniem poszczególnych części ciała, nieumiejętność wskazywania kierunków prawo-lewo.
Orientacja w czasie: zaburzenia dotyczące trudności z określeniem pory dnia czy pory roku.
Czytanie: nasilone trudności w nauce czytania, czytanie bardzo wolne, brak poprawnej syntezy, przekręcanie wyrazów, niezrozumienie przeczytanego zdania.
Pierwsze próby pisania: pisanie zwierciadlane, pisanie od prawej do lewej.
Wiek szkolny (I-III klasa)
Motoryka duża: mała sprawność ruchowa całego ciała, niechęć do udziału w zabawach ruchowych i lekcjach w-fu,
Motoryka mała: obniżona sprawność rąk, nieopanowanie czynności samoobsługowych wymagających precyzji.
Koordynacja wzrokowo-ruchowa: trudności z rzucaniem do celu i chwytaniem, niechęć do rysowania i pisania, zły sposób trzymania ołówka (zbyt mocno lub za słabo), trudności
z odtwarzaniem figur geometrycznych, niski poziom graficzna rysunków i pisma.
Funkcje wzrokowe: trudności z wyodrębnieniem szczegółów różniących dwa obrazki, trudności z odróżnianiem kształtów podobnych.
Funkcje słuchowo-językowe: wadliwa wymowa, przekręcanie wyrazów, niegramatyczne wysławianie się, zaburzenia pamięci fonologicznej, wolne tempo nazywania szeregu prostych wyrazów, trudności z zapamiętywaniem liter, cyfr czy tabliczki mnożenia.
Lateralizacja: ciągle utrzymuje się oburęczność i oboczność.
Orientacja w schemacie ciała i przestrzeni: trudności w określeniu części ciała, odróżnieniem prawej strony od lewej, trudności z określeniem położenia przedmiotów względem siebie.
Czytanie: nasilone trudności w nauce czytania, bardzo wolne czytanie, sylabizowanie lub glosowanie, problemy z syntezą, duże błędy w czytaniu, niezrozumienie przeczytanego tekstu.
Pisanie: trudności z opanowaniem poprawnej pisowni, problemy z zapamiętywaniem liter
o skomplikowanej strukturze np. F,G,H; mylenie liter podobnych pod względem kształtu np. m-n, mylenie liter identycznych, lecz inaczej ułożonych w płaszczyźnie np. p-b, trudności
z zapisywaniem zmiękczeń, nagminne opuszczanie, dodawanie, przestawianie lub podwajanie liter, mylenie głosek podobnych fonetycznie, nasilone trudności podczas pisania ze słuchu.
Orientacja w czasie: problemy z określeniem czasu na zegarze, dni tygodnia.
Bardzo ważnym elementem życia dziecka z dysleksją powinna być systematyczna praca i ciągła mobilizacja mająca na celu przyniesienie wymiernych efektów. Dlatego też powinno się dziecku zaproponować szereg ćwiczeń i zabaw, które poprawią jego funkcje percepcyjne oraz koordynację wzrokowo-słuchowo- ruchową.
Ćwiczenia ruchowe:
Ruchy naprzemienne: noga lewa, ręka prawa, naprzemiennie - to zabawa. Noga prawa, ręka lewa i kolana dotknąć trzeba. Przy tym w brzuchu zegnij się, by aktywnie zacząć dzień.
Leniwe ósemki: używam sprawniejszej ręki, aby kreślić nią ósemki. Potem ręka sprawna mniej, a na końcu ręce dwie. Gdy ósemki co dzień kreślę, mam oceny coraz lepsze.
Rysowanie oburącz: gdy rysują obie ręce, umiem i rozumiem więcej. Wiem, gdzie strona lewa, prawa, a liczenie to zabawa. I ładniejsze pismo moje, gdy rysuje rączek dwoje.
Maszerujemy w miejscu z dotykaniem naprzemiennym kolan łokciami - prawym łokciem lewe kolano, lewym łokciem prawe kolano.
Agrafka skojarzeniowa
Pierwsza osoba mówi słowo: agrafka, a następna w łańcuchu musi szybko powiedzieć słowo na ostatnią literę poprzedniego wyrazu. Ma to być reakcja szybka - pierwsze skojarzenie.
Agrafka - Antek - krasnoludek - kwiat - tran - nogi - iglo - obraz - zupa itd.
Ćwiczenia manualne
We wstępnym okresie ćwiczeń oraz dla dzieci młodszych stosuje się rysowanie szlaczków, jeśli dziecko ma kłopoty z odwzorowywaniem może rysować przez kalkę. Należy narysować początek szlaczku, a dziecko będzie kończyć. Po opanowaniu szlaczków można przystąpić do rysowania obrazków za pomocą kropek. Następnie do pisania zdań po śladzie.
Ćwiczenia słuchowe
Wyszukiwanie obrazków rozpoczynających się na daną głoskę lub sylabę, kolorowanie tych obrazków.
Lokalizacja głosek w wyrazie i wyrazu w zdaniu. W ćwiczeniach tych wypowiadamy słowo i prosimy dziecko by powiedziało jaką głoskę słyszy na początku, w środku lub na końcu wyrazu. W dalszym etapie tego ćwiczenia wypowiadamy proste 3 - 4 wyrazowe zdania i prosimy o powiedzenie pierwszego, trzeciego lub ostatniego wyrazu z tego zdania.
Dobieranie litery do obrazka. Pokazujemy dziecku serię obrazków oraz kartoniki
z literami. Dziecko dobiera w pary obrazek i literę na którą wyraz się zaczyna.
Ćwiczenia wzrokowe
Wstawianie brakujących liter lub sylab w odpowiednie słowa. Dajemy dzieciom kartoniki z obrazkami i prosimy, by nazwały to co jest na obrazku, a nazwę wpisały
w wyznaczonym miejscu.
Ćwiczenia usprawniające czytanie i pisanie
Układanie wyrazów z rozsypanki sylabowej.
Układanie zdań z rozsypanki zdaniowej.
Pokazujemy dziecku obrazek, prosimy, by wypisało jak najwięcej nazw rzeczy znajdujących się na obrazku. Następnie prosimy, by spróbowało ułożyć zapisane wyrazy w kolejności alfabetycznej. Dziecko wybiera sobie np. pięć wyrazów i układa z nimi zdania dotyczące danego obrazka.
Ćwiczenia orientacji przestrzennej
Zaczynamy od wykonywania poleceń słownych, na które dziecko musi reagować, używając w zdaniach pojęć: nad, pod, na, za, obok. Następnie pokazujemy serię odpowiednio dobranych rysunków, na których dziecko ma wskazać gdzie np. jest książka.
Bibliografia:
M. Bognanowicz, Ryzyko dysleksji - problem i diagnozowanie, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2005.
W. Brejnak, Dysleksja, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003.
W. Brejnak, Dysleksja w teorii i praktyce, Oficyna Wydawnicza „Adam”, Warszawa 1999.
I. Mańkowska, Po prostu ćwicz, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji”, 2008, nr.2.
G. Squires, S. McKeown, Pomóż dziecku z dysleksją, Wydawnictwo K.E Liber, Warszwa 2006.
E. Woźnica, Propozycje ćwiczeń dla dzieci z dysleksją, [online][dostęp 15 stycznia 2010]. Dostępny w Internecie:
http://www.babyboom.pl/dzieci_6_9/rozwoj/dysleksja_propozycje_cwiczen.html
W. Brejnak, Dysleksja w teorii i praktyce, Oficyna Wydawnicza „Adam”, Warszawa 1999, s. 33.
W. Brejnak, Dysleksja, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003, s. 21.
W. Brejnak, Dysleksja w teorii i praktyce, s. 58-68.
G. Squires, S. McKeown, Pomóż dziecku z dysleksją, Wydawnictwo K.E Liber, Warszwa 2006, s. 32.
M. Bognanowicz, Ryzyko dysleksji - problem i diagnozowanie, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2005, s. 57-59.
M. Bogdanowicz, Ryzyko dysleksji - problem i diagnozowanie, s.59-64.
I. Mańkowska, Po prostu ćwicz, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji”, 2008, nr.2, s. 53-54.
E. Woźnica, Propozycje ćwiczeń dla dzieci z dysleksją, [online][dostęp 15 stycznia 2010]. Dostępny w Internecie: http://www.babyboom.pl/dzieci_6_9/rozwoj/dysleksja_propozycje_cwiczen.html
8