Ustrój polityczny pryncypatu (27 r. p.n.e – 284 r. n.e )

1. Princeps.

Twórcą ustroju zwanego pryncypatem był Oktawian. Jego ideą było takie umodelowanie ustroju politycznego Rzymu, aby w niewiele zmienionych strukturach władzy sam mógł decydować o wszystkich sprawach państwa. Zachowując pozory demokracji i kontynuacji ustroju republikańskiego skumulował więc on w swym ręku rozmaite urzędy i tytuły dające mu w istocie władzę królewską. Reformy te przeprowadził w oparciu o armię, podlegającą jego wyłącznemu dowództwu.

Oktawian piastujący dotychczas jedynie kilkakrotnie urząd konsula, wzmocnił swe stanowisko przyjmując ofiarowany mu w 28 r. p.n.e tytuł honorowego pierwszego obywatela (princeps civium). Od tej godności na określenie systemu stworzonego przez Oktawiana wywodzono później nazwę pryncypat. Pragnąc przeciwstawić się Senatowi, jedynemu legalnemu organowi władzy , który mógł mu zagrozić, Oktawian w 27 r. p.n.e uroczyście zrezygnował ze wszystkich swych uprawnień , przekazując je właśnie Senatowi. Ten opanowany przez jego zwolenników przyznał mu stanowisko prokonsula , które mu zresztą parokrotnie później przedłużano oraz potwierdził jego konsulat. Dawały mu one władzę w Italii i w większości prowincji. W 23 r. p.n.e Oktawian przeprowadził dalszą reorganizację władzy. Zrezygnował ze stałego wyboru konsula uzyskując w zamian poszerzenie władzy prokonsularnej. Dawało mu ono naczelne dowództwo nad wojskiem, nadzór nad prowincjami senackimi i prawo do wydawania edyktów. Jednocześnie otrzymał władzę trybuna ludowego. Pozwoliła mu ona przejąć kontrolę nad polityką wewnętrzną państwa. W jej ramach mieściło się prawo zwoływania Senatu i zgromadzeń ludowych oraz pierwszeństwo wysuwania wniosków lub zakładania weta w tych organach. Władza ta powiększona została następnie przez Senat przyznaniem Oktawianowi dalszych uprawnień: nadawania obywatelstwa, decydowania o wojnie i pokoju, zawierania przymierzy, bicia monety, sprawowania najwyższego sądownictwa , przedstawiania kandydatur na najwyższe stanowiska. Od 12 r. p.n.e pełnił on również funkcje wyższego kapłana, wprowadzając równocześnie kult boskiego Juliusza , co pozwoliło Oktawianowi uznawać się za syna boskiego Cezara. Senat nadał też mu tytuł Augusta, uświęcając jego osobę oraz ojca ojczyzny. Równocześnie zaczęto oddawać cesarzom część boską jeszcze za życia. Zwyczaj ten przyjął się wśród samych cesarzy, wreszcie Aurelian przyjął nawet oficjalnie tytuł boga.

Oktawian nie chcąc być posądzony o stworzenie monarchii dziedzicznej nie ustalił jednaj zasad następstwa w sprawowaniu władzy. Formalnie decydować miał o tym Senat, faktycznie o wyborze decydowała gwardia cesarska lub legiony.

1. Zgromadzenie ludowe.

Zgromadzenie ludowe zaczęły w okresie pryncypatu tracić dotychczasowe znaczenie. Dotyczyło to zwłaszcza komicjów centurialnych, których kompetencje przeszły na cesarza lub Senat. Do połowy I wieku n.e utrzymywały się jeszcze kompetencje ustawodawcze komicjów trybusowych . Wreszcie komicja utraciły kompetencje sądowe. Ostatecznie funkcjonowały do końca I wieku n.e. Ostatnią znaną ustawą uchwaloną przez komicja było lex agraria z 96 r. n.e. Później przestały być one zwoływane.

1. Senat.

Nową organizację Senatu zapoczątkował Oktawian rozpoczynając od skompletowania jego składu. Liczebność Senatu została zmniejszona do 600 członków. Senatorami, do Domicjana (81-96) mogli zostać tylko byli wysocy urzędnicy, legitymujący się ponadto majątkiem w wysokości co najmniej 1 mln sesterców. Domicjan, przyznając sobie godność dożywotniego cenzora, zapoczątkował też tradycję wyłącznego powoływania senatorów przez cesarzy. Ogłaszano ich corocznie. Senator mógł jednak zostać usunięty na skutek utraty cenzusu majątkowego, popełnienia przestępstwa oraz złego prowadzenia się.

Kompetencje Senatu były rozległe, obejmowały: ustawodawstwo, administrację, sądownictwo i skarbowość. Uchwały Senatu stały się obowiązującym prawem. Dotyczyły przeważnie prawa prywatnego. Cesarzowi przysługiwało wobec nich prawo weta.. Poważnym wzmocnieniem było przyznanie Senatowi prawa obsadzania urzędów. Listy kandydatów pozostawały jednak pod kontrolą cesarza, który mógł na nich dokonywać zmian a nawet zlecać pewne osoby. W dziedzinie sądownictwa Senat przejął głównie jurysdykcję karną. Najpierw sprawował ją w sprawach o przestępstwa popełnione przez senatorów i członków ich rodzin, później w sprawach o przestępstwa najcięższe, wreszcie we wszystkich sprawach karnych. Większość uprawnień sądowych Senat utracił jednak za Septymiusza Sewera, który przekazał je w ręce urzędników cesarskich. Do swej dyspozycji Senat posiadał też dawny skarbiec republiki, sprawując przy okazji nadzór nad mennicami bijącymi monety miedziane i brązowe.. Główną kasą państwową zarządzał cesarz, któremu podlegały również mennice bijące monety srebrne i złote. W okresie pryncypatu występowała tzw. Diarchia czyli dwuwładza cesarza i Senatu.

1. Magistratury.

Wraz z upadkiem republiki urzędy rzymskie straciły swe dawny znaczenie. Ich nazwy wprawdzie pozostały takie same, lecz kompetencje uległy poważnym zmianom