Gospodarka światowa – można ją pojmować jako pewien system, na który składają się gospodarki krajowe, a także podmioty ulokowane na terenie różnych państw i zajmujące się działalnością gospodarczą, oraz łączącą je sieć współzależności (międzynarodowych stosunków gospodarczych).

Gospodarka światowa jest kategorią o charakterze:

• Historycznym – powstała na pewnym etapie rozwoju historycznego, w I połowie XIX wieku.

• Dynamicznym.

Struktura podmiotowa współczesnej gospodarki światowej:

• Przedsiębiorstwa krajowe zaangażowane w transakcje międzynarodowe,

• Przedsiębiorstwa międzynarodowe – kontrolują lub posiadają przedsiębiorstwa na rynkach w co najmniej 2 krajach,

• Gospodarki narodowe wraz z instytucją państwa,

• Międzynarodowe regionalne ugrupowania integracyjne,

• Międzynarodowe organizacje gospodarcze – funkcja regulacyjna, prowadzenie bezpośredniej działalności gospodarczej.

Struktura regionalna:

• Gospodarki zaawansowane (34 kraje), udział w światowym PKB 52,1%, udział w światowym eksporcie 63,6%, udział w ludności świata 15%,

• Gospodarki powstające i rozwijające się (150 krajów), udział w światowym PKB 47,9%, udział w światowym eksporcie 36,4%, udział w ludności świata 85%.

Globalizacja – proces narastającej współzależności między państwami, społeczeństwami, regionami, rynkami i przedsiębiorstwami. W wymiarze gospodarczym, globalizacja jest procesem tworzenia gospodarki globalnej, w której cały świat staje się jednym rynkiem. Początki tego procesu sięgają XIX wieku, jednak pojęcie „globalizacja” pojawiło się dopiero w latach 80. XX wieku, jako określenie na współczesną, nową jakościowo, fazę umiędzynarodowienia życia gospodarczego.

U podstaw globalizacji leżą trzy zmiany:

• Zmiany technologiczne: spadek kosztów, radykalny wzrost szybkości komunikowania się i transportu,

• Zmiany polityczne: upadek komunizmu w Europie Środkowo – Wschodniej i demokratyzację państw postkomunistycznych,

• Zmiany ekonomiczne: upowszechnienie się systemu gospodarki rynkowej, liberalizacja wewnętrzna gospodarek, liberalizacja międzynarodowych stosunków gospodarczych.

Cechy globalizacji:

• Wielowymiarowość – globalizacja dotyczy wielu płaszczyzn życia, m.in. gospodarki, polityki, społeczeństwa, kultury,

• Wielopoziomowość – globalizacja toczy się na różnych poziomach (państw, regionów, gałęzi, rynków, przedsiębiorstw),

• Współzależność płaszczyzn i poziomów globalizacji,

• Wzajemny związek globalizacji z postępem nauki i techniki,

• Kompresja czasu i przestrzeni – świat staje się globalną wioską,

• Dialektyczny charakter – globalizacja postępuje w skutek nieustannego ścierania się procesów o przeciwstawnym charakterze, np. globalizacja – regionalizacja, dywergencja – konwergencja, integracja – dezintegracja.

Skutki globalizacji w wymiarze gospodarczym:

1. Intensyfikacja przepływów towarowych, usługowych, kapitałowych, technologicznych, informacyjnych.

2. Wzrost roli korporacji międzynarodowych w gospodarce – uznawane są za głównych beneficjentów procesu globalizacji. Występuje między nimi swego rodzaju sprzężenie zwrotne:

   • Globalizacja tworzy dla KTN nowe możliwości ekspansji (m. in. Przez upowszechnienie systemu rynkowego, liberalizację gospodarczą wewnętrzną i zewnętrzną)

   • Ekspansja KTN wzmacnia i pogłębia globalizację (m. in. Przez globalne łańcuchy produkcji, tworzenie globalnych rynków dóbr i usług, kreowanie jednolitych wzorców konsumpcji)

Wzrost potencjału i znaczenia KTN w środowisku międzynarodowym stanowi wyzwanie dla państw, społeczeństw i lokalnych przedsiębiorstw. Usiłują one w zorganizowany sposób narzucić KTN przestrzeganie określonych wartości i zasad. Na tym tle pojawił się idea społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, która:

• Polega na połączeniu działalności KTN ze świadomymi działaniami na rzecz przestrzegania praw człowieka, pracy i środowiska naturalnego,

• Jest dobrowolną działalnością, ale coraz częściej staje się standardem dla KTN, ponieważ pozytywnie wpływa na odbiór społeczny firmy.

1. Intensyfikacja procesów regionalnej integracji gospodarczej – w przeciwieństwie do globalizacji, regionalna integracja gospodarcza prowadzi do podziału gospodarki światowej na bloki o różnym stopniu zaawansowania wewnętrznej integracji. Podobnie jak globalizacja regionalna, integracja gospodarcza jest efektem umiędzynarodowienia działalności gospodarczej oraz liberalizacji gospodarek uczestniczących państw. Ugrupowania integracyjne odgrywają dwojaką rolę w kontekście globalizacji:

• Regulują wpływ procesów globalizacyjnych na kraje członkowskie,

• Kształtują procesy globalizacyjne.

1. Instytucjonalizacja sfery międzynarodowych stosunków gospodarczych. Instytucjonalizacja oznacza przejmowanie przez organizacje międzynarodowe, organizacje pozarządowe i regionalne, a także przez niesformalizowane statutowo ugrupowania, funkcji regulacyjnej w odniesieniu do międzynarodowych stosunków gospodarczych.

2. Redefinicja roli i funkcji państwa – rola współczesnego państwa podlega transformacji czego wyrazem jest:

   • Stopniowe uniezależnienie polityki gospodarczej i pozagospodarczej od decyzji rządu – na rzecz rosnących wpływów ugrupowań integracyjnych i międzynarodowych organizacji

   • Poszerzenie się zakresu spraw wewnętrznych i zagranicznych państwa, podlegających regulacjom wielostronnym tj. takim, które są uzgadniane, przyjmowane i egzekwowane na forum wielostronnym.

Erozja tradycyjnej roli państwa wynika z oderwania się procesów gospodarczych i społecznych od terytorium jednego państwa oraz pogłębiania się współzależności w skali międzynarodowej.

1. Nowe sfery konkurencji mn – nowe płaszczyzny konkurencji otwierają się w związku z liberalizacją międzynarodowych przepływów kapitałów i możliwością podejmowania produkcji niemal wszystkiego – prawie wszędzie. Na tym tle pojawia się między krajami konkurencja o:

   • Przyszłe przewagi w zakresie kreacji i wykorzystania nowych produktów i technologii,

   • Zdolność do tworzenia korporacji transnarodowych i przechwytywania tworzonej przez nie nadwyżki ekonomicznej,

   • Lokalizację kapitału i produkcji na terenie danego kraju (regionu) i związane z tym miejsca pracy.

2. Powstanie gospodarki opartej na wiedzy – jest to gospodarka, w której wiedza we wszystkich jej formach odgrywa kluczową rolę w stymulowaniu rozwoju gospodarczego i społecznego. Kojarzy się z nowym etapem rozwoju społeczeństwa, określanego mianem społeczeństwa informacyjnego.

Zagrożenia związane z procesem globalizacji:

1. Zagrożenia ekologiczne: dominacja negatywnego wpływu globalizacji (wyczerpywanie zasobów, urbanizacja środowiska naturalnego, skażenie powietrza i wód, globalne ocieplenie) nad pozytywnym (nowe technologie oszczędzające zasoby i obniżające koszty usuwania zanieczyszczeń).

2. Zagrożenia demograficzne: eksplozja demograficzna w państwach rozwijających się oraz starzenie się społeczeństw w większości państw rozwiniętych.

3. Niedożywienie ludności świata: bieda krańcowa w krajach Południa, obszary biedy relatywnej w krajach Północy.

4. Terroryzm międzynarodowy.

Regionalizacja jest pojęciem przeciwstawnym do globalizacji o dotyczącym wyodrębnienia się regionów na podstawie określonych kryteriów oraz w rezultacie polityki regionalistycznej państw.

Region oznacza określoną przestrzeń (terytorium), usytuowaną na szczeblu subnarodowym (mikroregion) lub ponadnarodowym (makroregion, region międzynarodowy).

Główne kryteria wyodrębnienia regionów międzynarodowych:

• Geograficzne (geopolityczne), np. na kontynenty,

• Gospodarcze, np. ze względu na PKB per capita,

• Kulturowe i cywilizacyjne, np. cywilizacja chrześcijańska, islamu,

• Systemowe (system współzależności), np. imperia kolonialne, strefy walutowe,

• Integracji i wspólnego interesu regionalnego.

Regionalizm jest ideą lub projektem politycznym współdziałania państw związanych wspólnotą interesów, w ramach określonego terytorium. Wspomniana idea lub konkretny projekt może dotyczyć różnych dziedzin współdziałania np. polityczne, ekonomicznego czy militarnego. Jednym z ważniejszych aspektów regionalizmu jest regionalizm handlowy.

Regionalizacja jest procesem współdziałania państw (i innych podmiotów tworzących przestrzeń regionalną. Regionalizacja dotyczy więc procesu kształtowania i wytwarzania się regionów. Treścią tego procesu może, ale nie musi być regionalna integracja gospodarcza.

Międzynarodowy podział pracy oznacza specjalizację podmiotów gospodarki światowej (przede wszystkim krajów) w produkcji i wymianie towarów i usług.

Specjalizacja międzynarodowa oznacza zwiększanie produkcji w określonych dziedzinach działalności w porównaniu do dziadzin pozostałych, co wiąże się z przesuwaniem zasobów wytwórczych między nimi i osiąganiem wyższej efektywności alokacyjnej.

Międzynarodowy podział pracy podlega ciągłym przemianom, w miarę jak zmienia się zakres i charakter specjalizacji poszczególnych krajów. W ten sposób, kraje te zmieniają stopniowo swoje miejsce w międzynarodowym podziale pracy.

Kształtowanie się specjalizacji międzynarodowej jest zdeterminowane przez:

• Różnice w wyposażeniu poszczególnych krajów w bogactwa naturalne, zróżnicowanie klimatyczne,

• Różnice w wyposażeniu poszczególnych krajów w zasoby pracy oraz różnice w wydajności pracy,

• Różnice w wyposażeniu poszczególnych krajów w kapitał oraz wydajność kapitału,

• Postęp naukowo – techniczny,

• Czynniki o charakterze instytucjonalnym,

• Czynniki lokalizacyjne określane jako siły aglomeracji.

Podstawą specjalizacji międzynarodowej są przewagi wykorzystywane przez jedne kraje nad innymi w określonych dziedzinach. Rodzaje przewag:

• Przewaga absolutna oznacza zdolność kraju do produkowania bezwzględnie większej ilości dóbr z danych zasobów wytwórczych niż kraje pozostałe.

• Przewaga komparatywna (względna, porównawcza) oznacza zdolność kraju w porównaniu do innych krajów do produkowania niektórych dóbr względnie tanio.

• Przewaga konkurencyjna oznacza że w danej dziedzinie kraj zwiększa swój udział w rynku międzynarodowym, wygrywając w konkurencji z innymi krajami.

Specjalizacja międzynarodowa – miary:

• Relacja eksportu do importu w danym kraju w odniesieniu do dobra n, określona jako wskaźnik pokrycia importu eksportem. Exn/Imn

• Absolutne eksportowe udziały rynkowe (market shares MS) mierzone udziałem eksportu dobra n z kraju i w całkowitym eksporcie światowym tego dobra. MS=(Exn)i/(Exn)w

• Względne eksportowe udziały rynkowe (relative market shares RMS) mierzone relacją udziału eksportu dobra n z kraju i w światowym eksporcie tego dobra do odpowiedniego udziału konkurencyjnego kraju k w eksporcie światowym tego dobra. RMS= $\frac{(Exn)i}{(Exn)w}/\frac{(Exn)k}{(Exn)w}$

• Wskaźnik specjalizacji eksportowej mierzony jako relacja udziału dobra n w całkowitym eksporcie kraju i do udziału dobra n w całkowitym eksporcie światowym. SpEx= $\frac{(Exn)i}{(Ex)i}/\frac{(Exn)w}{(Ex)w}$

• Wskaźnik ujawnionej przewagi komparatywnej (revealed comparative advantage RCA) tzw. wskaźnik Balassy, mierzony jako relacja udziału eksportu dobra n z kraju i w całkowitym światowym eksporcie tego dobra, do udziału całego eksportu kraju i w eksporcie światowym.

RCA= $\frac{(Exn)i}{(Exn)w}/\frac{(Ex)i}{(Ex)w}$

Typy specjalizacji międzynarodowej

1. Kryterium gałęziowej struktury produkcji i handlu dzieli specjalizacje międzynarodową na:

• Specjalizacja międzygałęziowa – oznacza przesuwanie zasobów między wyodrębnionymi gałęziami produkcji, np. kraj wygasza przemysł tekstylny zastępując do importem, a uwolnione zasoby przesuwa do przemysłu samochodowego, w którym rośnie produkcja i eksport.

• Specjalizacja wewnątrzgałęziowa – oznacza przesuwanie zasobów w ramach gałęzi między różnymi modelami czy odmianami produktu, np. w ramach przemysłu komputerowego

1. Kryterium charakteru wymienianych dóbr dzieli specjalizacje międzynarodową na:

• Pozioma specjalizacja międzynarodowa – poszczególne kraje specjalizują się w produkcji i eksporcie dóbr finalnych.

• Pionowa specjalizacja międzynarodowa – kraje specjalizują się w poszczególnych etapach łańcucha wartości. Podstawę tej specjalizacji stanowi podział procesu produkcji określonego dobra finalnego na segmenty (fragmentacja produkcji), które są lokowane w różnych miejscach świata (delokalizacja produkcji), o czym decyduje kryterium efektywności.

Delokalizacja (offshoring) oznacza przenoszenie działalności gospodarczej za granicę. Delokalizacja może być realizowana na dwa sposoby:

• Wewnętrznie, przez przeniesienie określonej działalności produkcyjne za granicę, ale w ramach przedsiębiorstwa, do istniejących lub tworzonych od nowa zagranicznych filii tego przedsiębiorstwa (offshoring wewnątrzkorporacyjny – offshore inhouse sourcing).

• Zewnętrznie, przez przeniesienie określonej działalności produkcyjnej za granicę, do przedsiębiorstwa niepowiązanego kapitałowo (outsourcing zagranicznych – offshore outsourcing).

Offshoring wewnątrzkorporacyjny dotyczy wyłącznie przedsiębiorstw międzynarodowych, przy spełnieniu trzech warunków:

• Następuje całkowite lub częściowe zaprzestanie działalności produkcyjnej przedsiębiorstwa w kraju, czemu towarzyszy redukcja zatrudnienia.

• Zagraniczne filie, do których działalność została przeniesiona, wytwarzają identyczne dobra lub usługi.

• Przedsiębiorstwo importuje te dobra lub usługi z zagranicznych filii do kraju, przy czym importowi towarzyszy spadek eksportu kraju, ponieważ na wcześniejsze rynki zbytu tego kraju eksportują filie zagraniczne.

Outsourcing zagraniczny odnosi się do korzystania przez przedsiębiorstwo z podwykonawstwa zagranicznego podmiotu, niepowiązanego kapitałowo z tym przedsiębiorstwem, przy spełnieniu trzech warunków:

• Następuje całkowite lub częściowe zaprzestanie działalności gospodarczej w kraju, powiązane z redukcją zatrudnienia.

• Identyczna działalność jest regularnie zlecana podwykonawcy zagranicznemu.

• Przedsiębiorstwo zlecające importuje do kraju zamówione dobra lub usługi.

Delokalizacja różnorodnie oddziałuje na gospodarkę kraju pochodzenia i kraju delokalizacji, a oddziaływanie to obejmuje m. in. zmiany w:

• Zatrudnieniu, w sektorze objętym delokalizacją oraz w innych sektorach.

• Realnych dochodach (konsumentów) oraz realnych wynagrodzeniach (pracowników).

• Konkurencyjności przedsiębiorstw.

• Dochodach fiskalnych państwa.

• Wielkość eksportu i importu.

• Tempie wzrostu gospodarczego.

Delokalizacja działalności produkcyjnej pogłębia proces dezindustrializacji w krajach rozwiniętych gospodarczo.

Dezindustrializacja polega na zmniejszaniu się udziału sektora przemysłu w gospodarce, zarówno w krajowej wartości dodanej, jak i w zatrudnieniu. Główną przyczyną dezindustrializacji jest relatywnie szybki rozwój sektora usługowego w krajach rozwiniętych gospodarczo. Delokalizacja działalności produkcyjnej może przyśpieszać dezindustrializację. Problemem jest skala absorpcji przez sektor usługowy siły roboczej zatrudnionej wcześniej w przemyśle oraz odmienność zatrudnienia w usługach od zatrudnienia w przemyśle.

Na współczesny międzynarodowy podział pracy składają się dwa typy specjalizacji:

• Specjalizacja międzygałęziowa, do której nawiązują tradycyjne teorie wymiany międzynarodowej, opisujące handle między krajami różniącymi się kosztami produkcji i posiadającymi w związku z tym kosztowe przewagi absolutne i/lub komparatywne

• Specjalizacja wewnątrzgałęziowa, do której nawiązują współczesne (alternatywne) teorie wymiany międzynarodowej, opisujące handel między krajami nie różniącymi się zasadniczo kosztami produkcji i nie posiadającymi w stosunku do siebie wyraźnie zaznaczonych przewag absolutnych i/ lub komparatywnych.

Teoretyczne ujęcie specjalizacji międzygałęziowej: teoria klasyczna – główne założenia:

• Rynek jest doskalne konkurencyjny (tj. żaden z uczestników ryku nie ma wpływu na cenę) i przejrzysty (tj. uczestnicy rynku wiedzą jakie są ceny). Przedmiotem handlu są dobra jednorodne.

• Jedynym czynnikiem produkcji jest praca. Czynnik ten jest doskonale mobilny w skali krajowej, natomiast niemobilny między krajami.

• Koszty produkcji są stałe.

• Nie uwzględnia się kosztów transportu.

• Panuje wolny handel, tj. państwa w żaden sposób nie ograniczają wymiany międzynarodowej.

Podstawowe twierdzenie teorii klasycznej: warunkiem handlu międzynarodowego i źródłem korzyści z tego handlu są różnice w realnych kosztach wytwarzania, a ponieważ dla klasyków jedynym czynnikiem wytwórczym była praca, więc decydują różnice w jednostkowych kosztach pracy, wynikające wyłącznie z wydajności pracy.

Dwojakie rozumienie przez klasyków różnic w kosztach wytwarzania:

• Różnic w sensie absolutnym (teoria A. Smitha)

• Różnic w sensie względnym (teoria D. Ricardo)

Teoria przewagi absolutnej – sformułowana w roku 1776 przez A. Smitha w pracy „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów). Tezy:

• O korzyściach z handlu decydują absolutne różnice w kosztach produkcji między krajami. Dany kraj będzie odnosił korzyści z wymiany międzynarodowej, jeżeli będzie specjalizował się w produkcji i eksporcie tych dóbr które potrafi wytworzyć bezwzględnie taniej tj. bardziej wydajnie niż inne kraje.

• W warunkach specjalizacji międzynarodowej wynikającej z absolutnych przewag kosztowych poszczególnych krajów w produkcji określonych dóbr, dochodzi do realokacji zasobów pracy (od mniej do bardziej efektywnych sektorów) i wzrostu produkcji przy danych zasobach. Dzięki temu rośnie realny dochód konsumentów.

Teoria przewagi względnej (koparatywnej) – sformułowana w 1817 roku przez D. Ricardo w pracy „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania”. W tzw. Ricardiańskim modelu handlu międzynarodowego dwa kraje (A i B)produkują po stałych kosztach i za pomocą różnej technologii (stąd różna wydajność pracy w różnych sektorach gospodarczych) dwa dobra (X i Y). Teza: absolutna przewaga nie jest warunkiem koniecznym rozwoju handlu międzynarodowego. Decydujące znaczenie ma przewaga względna wynikająca z porównania relacji kosztów wytwarzania obu produktów w kraju A i B. Jeżeli ta relacja nie jest jednakowa w obu krajach, ich wzajemny handel będzie korzystny, niezależnie od tego czy kraj A produkuje wszystko taniej czy drożej niż kraj B.

Przykład:

Jednostkowe koszty produkcji:

Towar	Kraj
	A
X	1
Y	2

Kraj A ma względną przewagę w produkcji dobra X ( bo jest 3 – krotnie lepszy w produkcji dobra X, a w produkcji dobra Y 2 – krotnie). Kraj B ma przewagę względną w produkcji dobra Y (jest 3 – krotnie gorszy w produkcji dobra X i 2 – krotnie gorszy w produkcji dobra Y). Kraj A specjalizuje się w produkcji dobra X, a B w produkcji dobra Y.

Przewaga komparatywna wyrażona w koszcie alternatywnym – włączenie koszty alternatywnego do modelu Ricardowskiego jest zasługą G. Habelera.

Koszt alternatywny danego dobra jest to ilość innych dóbr, z których produkcji trzeba zrezygnować aby wytworzyć dodatkową jednostkę danego dobra.

Alternatywne koszty produkcji:

Towar	Kraj
	A
X	x= 1/2y
Y	y= 2x

Porównujemy gdzie koszt alternatywny produkcji X jest niższy. Koszt alternatywny jest niższy w przypadku produkcji X w kraju A – ma on przewagę komparatywną. Przewagę komparatywną w produkcji dobra Y posiada kraj B (koszt alternatywny produkcji Y jest niższy w kraju B).

Wyrażanie przewagi komparatywnej w koszcie alternatywnym jest uzasadnione procesem specjalizacji który wymaga przesuwania zasobów między sektorami i zastępowania produkcji jednych dóbr innymi. W warunkach ograniczonych zasobów specjalizacja jest procesem opartym na zasadzie „coś za coś”.

Kraj ma przewagę względną w  produkcji tego towaru, który jest wytwarzany względnie tanio, tzn. taniej w porównaniu z  innym towarem. Inaczej mówiąc, kraj ma przewagę względną w produkcji tego towaru, który jest wytwarzany po niższym koszcie alternatywnym niż za granicą.

Zgodnie z prawem przewagi komparatywnej (względnej) specjalizacja międzynarodowa wynikająca z przewag względnych zwiększa dobrobyt (dochód realny) w skali światowej.

Neoklasyczna teoria obfitości zasobów (teoria proporcji w zasobach) – powstała w latach 30 i 40 XX wieku jako rozwinięcie teorii klasycznej. Autorzy podstaw teorii obfitości zasobów: szwedzcy ekonomiści Eli Heckscher i Bertil Ohlin.

W teorii Heckschera – ohlina (H-O) źródłem przewag komparatywnych i związanych z nimi kierunków specjalizacji poszczególnych krajów są różnice w wyposażeniu poszczególnych krajów w zasoby czynników produkcji. Założenia modelu H-O:

• Dwa kraje (A i B), dwa czynniki produkcji (kapitał i praca) i dwa towary (pierwszy i drugi), stąd określenie modelu jako „2x2x2”

• Kraje są różnie wyposażone w  czynniki produkcji, przy czym nie jest istotna bezwzględna wielkość tych zasobów, lecz wzajemne proporcje, w jakich występują w poszczególnych krajach. Jeżeli relacja kapitału do pracy jest większa w kraju A niż w kraju B, to powiemy, że A jest względnie obficie wyposażony w kapitał, a B w pracę.

• Do produkcji towarów wykorzystuje się różne proporcje nakładów kapitału i pracy. Jeżeli relacja nakładów kapitału do nakładów pracy jest większa w przypadku dobra pierwszego niż drugiego, to powiemy, że dobro pierwsze jest względnie kapitałochłonne, a dobro drugie pracochłonne.

Podstawowe twierdzenie H-O w następujący sposób określa strukturę handlu międzynarodowego:
Dany kraj będzie eksportował te towary, do wytworzenia których zużywa się relatywnie dużo czynnika produkcji względnie obfitego w tym kraju, a będzie importował towary, których produkcja wymaga relatywnie dużo czynnika produkcji względnie rzadkiego w tym kraju.

Z twierdzenia H-O wynika, że struktura towarowa eksportu danego kraju będzie inna niż struktura towarowa importu. Zakładając że poszczególne branże produkcji charakteryzują się różnymi proporcjami wykorzystania czynników produkcji, powiemy, że dany kraj wymienia produkty określonych branż wytwórczych, w zamian za komplementarne produkty  pochodzące z innych branż. Taką strukturę handlu międzynarodowego nazywamy wymianą międzygałęziową. Jest ona efektem specjalizacji międzygałęziowej. Specjalizacja i wymiana międzygałęziowa jest zjawiskiem charakterystycznym dla handlu między krajami różniącymi się strukturą posiadanych zasobów, strukturą kosztów wytwarzania i mającymi w związku z tym wyraźne przewagi komparatywne.

Cenowe  skutki specjalizacji i wymiany międzynarodowej
Specjalizacja, zgodnie z którą zużywa się przede wszystkim ten czynnik produkcji , który obficie występuje w  danym kraju (a więc jest względnie tani), a w mniejszym stopniu – czynnik względnie rzadki (a więc względnie drogi) może mieć wpływ na strukturą cen czynników produkcji, co wyjaśnia twierdzenie Heckschera – Ohlina – Samuelsona: wymiana międzynarodowa w warunkach wolnego handlu prowadzi do wyrównania się relacji cen czynników produkcji między krajami.
Twierdzenie to oznacza, że czynnik względnie tani w danym kraju będzie drożał, a czynnik względnie drogi będzie taniał. W efekcie relacja stopy procentowej (ceny kapitału) do przeciętnej płacy (cena pracy) w kraju A  będzie się stawała podobna do analogicznej relacji w kraju B.
Dochodowe skutki specjalizacji i wymiany międzynarodowej:
Jeśli w rezultacie handlu międzynarodowego zmienia się struktura cen czynników produkcji, to może to mieć wpływ na redystrybucję dochodów w poszczególnych krajach. Problemu tego dotyczy twierdzenie Stolpera – Samuelsona, zgodnie z którym zmiany cen czynników produkcji prowadzą do wzrostu realnych dochodów właścicieli czynnika obfitego oraz spadku realnych dochodów właścicieli czynnika produkcji w danym kraju rzadkiego.

Teoria H – O nie jest uniwersalnym modelem handlu międzynarodowego. Tylko część współczesnego handlu światowego można opisać jako wymianę typu H – O. Handel typu H – O ma znaczenie zwłaszcza w dwóch przypadkach:

• Handel między krajami o różnym poziomie rozwoju, różnie wyposażonych w zasoby wytwórcze, np. handel Polski z Europą Zachodnią w latach 90.

• Handel między niektórymi krajami wysokorozwiniętymi, które mają specjalizację handlową ukształtowaną przez dostęp do specyficznych zasobów, np. Nowa Zelandia - eksporter produktów żywnościowych, czy Norwegia – eksporter ropy naftowej i gazu ziemnego.

Współczesne teorie handlu międzynarodowego – w przeciwieństwie do teorii klasycznych i neoklasycznych, które wyjaśniały wymianę między krajami różniącymi się kosztami produkcji, teorie alternatywne odnoszą się do przypadku występowania handlu międzynarodowego między krajami nie różniącymi się zasadniczo kosztami wytwarzania i nie posiadającymi w stosunku do siebie wyraźnie zaznaczonych przewag komparatywnych.

Teorie alternatywne uchylając niektóre założenia klasyczne objaśniają wpływ na handel międzynarodowy poszczególnych zjawisk obserwowanych we współczesnej gospodarcze:

• Zróżnicowanie dóbr,

• Korzyści skali produkcji,

• Konkurencja niedoskonała,

• Zmiana technologiczna.

Zróżnicowanie dóbr:

Dobra zróżnicowane to dobra stanowiące bliskie substytuty w konsumpcji, różniące się cechami charakterystycznymi, jakością czy ceną. Dobra te stają się przedmiotem handlu międzynarodowego wskutek:

• Nowych możliwości produkcyjnych, związanych z realizacją korzyści skali

• Nowych preferencji konsumpcyjnych, wyrażających się popytem na różnorodność ze strony nabywców.

W efekcie zestaw wariantów dóbr oferowanych przez dostawców krajowych jest uzupełniany importem, natomiast część produkcji krajowej trafia na eksport. Poprawia się specjalizacja i wymiana wewnątrzgałęziowa.

Rodzaje zróżnicowania dóbr uwzględniane w nowych teoriach handlu międzynarodowego:

1. Zróżnicowanie poziome – są to dobra definiowane jako różniące się wyglądem i stylem, lecz zaspokajające te same potrzeby.

2. Zróżnicowanie pionowe – występuje w dwóch formach:

   • Zróżnicowanie według jakości i cen. Istnieje ścisły związek popytu na zróżnicowane dobro z poziomem dochodu konsumenta. Zakłada się, że odmiany o wysokiej jakości są droższe, a te o niższej jakości tańsze, stąd wraz ze zmianami dochodów konsumentów zmienia się preferowana przez niego jakość. W zależności od rozkładu dochodów w poszczególnych krajach, specjalizują się one w produkcji droższych lub tańszych odmian zróżnicowanego dobra, zaspokajając część własnego i zagranicznego popytu na te odmiany dobra. Odmiany nieprodukowane w kraju trafiają na rynek krajowy z importu.

   • Zróżnicowanie dóbr łańcucha wartości dodanej. Dotyczy dóbr pośrednich i finalnych w kolejnych etapach procesu produkcyjnego danej grupy towarowej w ramach tej samej branży. Dobra znajdujące na różnym etapie przetwarzania (podzespoły, komponenty, materiały, dobra finalne) można uznać za zróżnicowane pionowo i podlegające specjalizacji i wymianie wewnątrzgałęziowej. O zakresie specjalizacji decydują warunki podażowe (koszty czynników produkcji czy korzyści skali).

Korzyści skali – polegają na spadku kosztów jednostkowych działalności gospodarczej w miarę wzrostu skali tej działalności. Skala działalności, przy której koszty jednostkowe przestają spadać lub przestają spadać znacząco można określić jako minimalną efektywną skalę.

Korzyści skali mogą dotyczyć produkcji dóbr i usług, dystrybucji i marketingu, działalności naukowo – badawczej. Występowanie korzyści skali ogranicza liczbę odmian zróżnicowanego dobra, które można wytworzyć przy minimalnej efektywnej skali w danym przedsiębiorstwie i w danym kraju. Stanowi to przesłankę rozwoju handlu międzynarodowego tj. importu brakujących w kraju odmian dobra zróżnicowanego w zamian za eksport odmian wytwarzanych w kraju w długich seriach produkcyjnych.

Konkurencja niedoskonała – wśród różnych form konkurencji niedoskonałej (monopol, oligopol, konkurencja monopolistyczna) nowa teoria handlu zakłada dominację na rynkach międzynarodowych konkurencji monpolistycznej. W warunkach tej konkurencji:

• Na rynkach działa duża liczba firm, które wytwarzają dobra zróżnicowane

• Firmy tworzą mikrorynki na swoje produkty i zdobywają na nich pewną siłę monopolową, nie ograniczając jednak możliwości wejścia innym firmą.

• W wyniku wchodzenia konkurentów, obniża się cena rynkowa i spada zysk zarówno firmy działającej na rynku jak i wchodzącej na rynek.

W tych gałęziach przemysłu, które są monopolistycznie konkurencyjne, żaden kraj, ze względu na korzyści skali, nie będzie w stanie wytwarzać pełnego asortymentu produktu. Każdy z nich będzie wytwarzał (korzystając z efektów skali produkcji) określony asortyment , ale różniący się od zagranicznego. Część konsumentów z danego kraju będzie preferować odmiany produktów zagranicznych, a więc każdy kraj będzie jednocześnie eksporterem i importerem produktów z poszczególnych branż przemysłowych. W obrębie tych branż pojawi się międzynarodowa specjalizacja i wymiana wewnątrzgałęziowa.

Zmiana technologiczna

Technologia – wiedza o sposobach przekształcania zasobów w produkty.

Zmiana technologiczna oznacza wytwarzanie nowych technologii w wyniku działalności badawczo – rozwojowej (B + R). zmiana technologiczna ma charakter procesu kumulacyjnego, co oznacza, że nowe technologie są systematycznie dodawane do istniejącego dorobku. W gospodarkach opartych na wiedzy rośnie liczba sektorów i gałęzi, które wymagają systematycznej akumulacji wiedzy przez wysokie nakłady na B + R, zwłaszcza w sektorze przedsiębiorstw.

Na zmianę technologiczną składa się trzyetapowy proces:

• Proces inwencji, czyli tworzenia wynalazków, wzorów przemysłowych, znaków towarowych.

• Proces innowacji, czyli produkcyjnego wykorzystania inwencji w produktach, usługach, procesach wytwórczych, metodach organizacji.

• Proces imitacji (dyfuzji), czyli rozprzestrzeniania się innowacji przez prowadzenie własnych prac B+R przez imitatora, handel technologią, uczenie się nowych rozwiązań.

Główne nurty współczesnych teorii handlu międzynarodowego:

1. Teoria handlu wewnątrzgałęziowego – dotyczy dwukierunkowej wymiany (nakładających się strumieni eksportu i importu) dóbr identycznych lub podobnych będących bliskimi substytutami. Wymiana dwukierunkowa w handlu międzynarodowym obejmuje dwa przypadki:

• Wymiana dóbr jednorodnych w handlu przygranicznym, sezonowym, cyklicznym, np. piasku, żwiru, owoców dojrzewających w różnych okresach w zależności od lokalizacji. Taka wymiana nie wymaga specjalizacji produkcji i nie jest przedmiotem zainteresowania teorii handlu wewnątrzgałęziowego.

• Wymiana dóbr zróżnicowanych, których produkcja wymaga specjalizacji o charakterze wewnątrzgałęziowym.

Warunkiem koniecznych wystąpienia specjalizacji i wymiany wewnątrzgałęziowej jest zróżnicowanie produktów połączone z korzyściami skali i niedoskonałą konkurencją. Dla potrzeb analizowania handlu wewnątrzgałęziowego gałąź (grupę towarową) definiuje się jako grupę produktów charakteryzujących się identycznym wykorzystywaniem końcowym oraz identyczną lub zbliżoną funkcją produkcji (w zakresie wykorzystywanych czynników produkcji).

Miary handlu wewnątrzgałęziowego:

• Udział handlu wewnątrzgałęziowego w całkowitym handlu mierzy się za pomocą indeksu Grubela – Lloyda, który dla określonej gałęzi i ma postać Bi = 1- $\frac{|Xi - Mi|}{Xi + Mi}$, gdzie |Xi – Mi| to handel netto gałęzi i w wielkości absolutnej, a (Xi + Mi) – suma eksportu i importu gałęzi i

• Agregatowy indeks Grubela – Lloyda – dla całego handlu danego kraju liczony jest jako średnia ważona indeksów dla poszczególnych gałęzi, przy czym wagami są udziały tych gałęzi (sumy ich eksportu i importu) w całkowitych obrotach handlowych danego kraju.

B = $\sum_{i}^{n}{Bi*ai,}$ gdzie B – udział handlu wewnątrzgałęziowego w całkowitych obrotach kraju z zagranicą, ai – udział eksportu i importu gałęzi w całkowitych obrotach kraju z zagranicą, n – liczba badanych gałęzi.

Czynniki sprzyjające rozwojowi handlu wewnątrzgałęziowego:

• Zaawansowany poziom rozwoju gospodarczego i konwergencja rozwojowa krajów (zmniejszenie się różnic w poziomie rozwoju),

• Duże rozmiary rynków (liczba konsumentów i poziom ich dochodów) i/ lub regionalna integracja rynków,

• Brak przeszkód w handlu spowodowanych dużą odległością (koszty transportu) lub polityka państwa (bariery handlowe).

W przypadku wymiany wewnątrzgałęziowej , kryterium wyboru kierunków specjalizacji międzynarodowej jest nieokreślone, tzn. nie można z góry przewidzieć w jakich krajach rozwinie się produkcja i eksport konkretnych dóbr.

Korzyści ze specjalizacji i handlu wewnątrzgałęziowego:

• Wzrost różnorodności dóbr dostępnych dla konsumentów we wszystkich uczestniczących krajach,

• Spadek kosztów produkcji i cen wskutek realizacji korzyści skali przez producentów,

• Osłabienie negatywnego wpływu handlu międzynarodowego na podział dochodów (mniej kosztowna realokacja zasobów, w porównaniu ze specjalizacją międzygałęziową).

  1. Teorie eksponujące zmianę technologiczną jako czynnik kształtujący specjalizację i wymianę międzynarodową (tzw. teorie neotechnologiczne):

1. Teoria luki technologicznej. Założenia:

   • Potencjał technologiczny jest nierównomiernie rozłożony, zarówno na szczeblu krajów jaki i gałęzi i przedsiębiorstw. Na każdym szczeblu można wyodrębnić innowatorów i imitatorów technologicznych,

   • Posiadanie nowej technologii (odnoszącej się do produktów lub procesów wytwórczych) daje innowatorowi czasowy monopol i związaną z tym rentę,

   • Prawo dyfuzji (rozprzestrzenienia) technologii w skali krajowej i międzynarodowej, związany z naśladowaniem nowych rozwiązań przez kolejne kraje (przedsiębiorstwa) wymaga czasu i kosztownych dostosowań (proces uczenia się). Zatem imitatorzy są w stanie zastosować nową technologię dopiero po upływie pewnego czasu, który nazywany jest opóźnieniem naśladowczym (imitation lag).

Teza: O kierunkach i strumieniu handlu międzynarodowego dobrami przemysłowymi decydują powstające i zanikające opóźnienia naśladowcze poszczególnych krajów i przedsiębiorstw opanowaniu nowych technologii.

Przebieg handlu wywołanego luką technologiczną:

• W okresie opóźnienia naśladowczego, kraj innowator jest głównym eksporterem produktów wytworzonych za pomocą nowej technologii, natomiast kraj imitator – importerem,

• Po upływie okresu opóźnienia naśladowczego, kraj imitator przyswaja sobie nową technologie i rozpoczyna produkcję. Pozwala mu to na rezygnację z importu.

• Jeżeli kraj imitator charakteryzuje się niższymi kosztami wytworzenia kierunki wymiany odwracają się. W miejsce handlu spowodowanego luką technologiczną (eksport liderów, import imitatorów) pojawia się handel wywołany przewagami kosztowymi (eksport imitatorów, import liderów). Przewagi komparatywne spowodowane innowacjami technologicznymi mają charakter dynamiczny, tzn. pojawiają się i znikają, przy czym proces ten może się powtarzać, w miarę jak pojawiają się kolejne innowacje.

1. Teoria cyklu życia produktu – w odróżnieniu od teorii luki technologicznej, odnoszącej się do wszelkich innowacji, teoria cyklu życia produktu koncentruje się wyłączenie na innowacjach produktowych. Założenie: każdy produkt przechodzi na rynku poprzez kolejne fazy rozwoju: nowości; dojrzewania i standaryzacji. Z każdą fazą związany jest typowy kierunek handlu m-owego.

• W fazie nowości produkt wymaga wysokich nakładów wyspecjalizowanych czynników produkcji, więc jest wytwarzany w kraju, który dysponuje takimi czynnikami, a jednocześnie jest to duży, chłonny rynek zamożnych konsumentów. Rozwija się eksport z kraju- innowatora, skierowany przede wszystkim do grupy zamożniejszych konsumentów w innych krajach.

• W fazie dojrzałości wskutek wzrostu popytu ze strony innych bogatych krajów ten produkt zaczyna być wytwarzany w innych bogatych krajach (produkcja wg własnych pomysłów lub licencji, lub produkcja  w filiach). Eksport z kraju- innowatora przestaje rosnąć, ponieważ pojawia się konkurencja ze strony innych producentów.

• W fazie produktu standardowego konieczne jest obniżenie kosztów produkcji, żeby utrzymywać sprzedaż. Produkcja przenosi się do krajów (rozwijających się) o niższych kosztach wytwarzania, które rozpoczynają eksport. Kraj- innowator staje się eksporterem produktu.

Konkurencja – rywalizacja między określonymi podmiotami w dążeniu do analogicznych celów . proces podejmowania działań dla osiągnięcia tych celów nosi nazwę konkurowania, przy czym konkurując podmioty mogą sobie wzajemnie utrudniać, a nawet uniemożliwiać rywalizację celowo.

Aby skutecznie konkurować, tzn. mimo przeszkód tworzonych przez konkurentów, osiągać swoje cele, trzeba być konkurencyjnym. Konkurencyjność to zdolność danego podmiotu (np. gospodarki czy przedsiębiorstwa) do konkurowania, a więc realizowania swoich celów w konkurencyjnym otoczeniu. W rezultacie zdolności konkurencyjnej dany podmiot osiąga, w danym czasie określoną pozycję konkurencyjną, tj. miejsce (udział) w otoczeniu.

Konkurencyjność ma charakter wielopoziomowy, tzn. można ją odnosić do podmiotów znajdujących się na różnych szczeblach analizy ekonomicznej. Wyodrębniamy zatem:

• Mikrokonkurencyjność – na poziomie przedsiębiorstw,

• Mezokonkurencyjność – na poziomie branż, gałęzi, sektorów gospodarki krajowej, regionów kraju,

• Makrokonkurencyjność – na poziomie gospodarki krajowej,

• Megakonkurencyjność – na poziomie grup krajów lub regionów świata.

Mn konkurencyjność gospodarek – makrokonkurencyjność – konkurencyjność gospodarek zdeterminowana jest przez 4 grupy współzależnych zmiennych (wg tzw. modelu diamentu M. Portera):

• Czynniki produkcji – ich znaczenie sprowadza się nie do ilości, ale do jakości, efektywności i stopnia wyspecjalizowania. Im bardziej danych czynnik jest wyspecjalizowany , tym trudniej go imitować i tym trwalsza przewaga konkurencyjna.

• Czynniki popytowe – nie tylko wielkość popytu, ale i jego charakter i struktura. Presja, ze strony wymagających nabywców krajowych motywuje przemysł do ciągłego udoskonalania oferty.

• Otoczenie (klastry) – znaczenie istnienia w gospodarce nieformalnie powiązanych, wspierających się i jednocześnie konkurujących ze sobą pokrewnych przemysłów (presja konkurencyjna ze strony kooperantów, szybsze i tańsze dostawy, dyfuzja informacji).

• Strategia firm, ich struktura i rywalizacja między nimi – znaczenie wpływu otoczenia (przede wszystkim państwa) na to jak przedsiębiorstwa są tworzone, organizowane i zarządzane.

Wymienione zmienne tworzą pewien system, którego sprawne działanie stwarza dobre środowisko dla rozwoju konkurencyjnych gałęzi przemysłu, a tym samym konkurencyjnej gospodarki. Katalizatorem działania tego systemu powinno być państwo.

Charakter mn konkurencyjności na szczeblu makro zależy od poziomu rozwoju gospodarczego. W zależności od fazy rozwoju gospodarczego, zmieniają się źródła konkurencyjności (wg M. Portera).

1. Faza I – Gospodarka oparta na podstawowych czynnikach produkcji:

   • Dostępność podstawowych czynników produkcji wyłączną podstawą budowania konkurencyjności.

   • Konkurencyjność o charakterze wyłącznie cenowym.

   • Niewielka liczba konkurencyjnych branż.

   • Gospodarka bardzo wrażliwa na oddziaływanie cykli koniunkturalnych oraz zmiany kursów walutowych.

2. Faza II – Gospodarka napędzana inwestycjami:

   • Podstawą konkurencyjności gotowość i zdolność krajowych podmiotów gospodarczych do inwestowania.

   • Samodzielne ulepszanie nabytych technologii.

   • Wzrost współzawodnictwa między krajowymi firmami.

   • Wzrost odporności gospodarki na światowe cykle koniunkturalne oraz wahania kursów walutowych.

3. Faza II – Gospodarka napędzana innowacjami:

   • Zdolność gospodarki do samodzielnego tworzenia technologii (wskutek oddziaływania wszystkich czterech zmiennych modelu Portera).

   • Konkurencyjność międzynarodowa w wielu, różnych branżach.

   • Konkurencyjność zarówno cenowa jak i jakościowa.

   • Odporność na zmiany cen i wahania kursów walutowych.

4. Faza IV – Gospodarka oparta na bogactwie:

   • Zasoby zgromadzone we wcześniejszych okresach osłabiają motywację podmiotów gospodarczych do konkurowania.

   • Spadek skłonności przedsiębiorstw do inwestowania i podejmowania ryzyka.

   • Stopniowa utrata przewag konkurencyjnych przez firmy (słaby wzrost produktywności, przy aspiracjach płacowych pracowników).

Międzynarodowa konkurencyjność gospodarek – próby pomiaru:

1. Pomiar kompleksowy na podstawie danych ilościowych i jakościowych – przykład rankingu IMD, publikowanego w raporcie World Competitiveness Yearbook. Raport wykorzystuje ok. 300 kryteriów cząstkowych, zebranych w czterech grupach, nazywanych czynnikami konkurencyjności:

   • Osiągnięcia gospodarcze – makroekonomiczna ocena danej gospodarki narodowej.

   • Efektywność rządu – ocena polityki rządu danego kraju pod kątem sprzyjania konkurencyjności.

   • Efektywność biznesu – ocena przedsiębiorstw działających w danym kraju.

   • Infrastruktura – ocena poziomu infrastruktury.

2. Pomiar kosztowo – cenowy na podstawie:

1. Realnego, efektywnego kursu walutowego – o cenowej konkurencyjności produkcji danego kraju na rynkach zagranicznych decyduje wypadkowa dwóch czynników:

   • Zmiany nominalnego kursu waluty krajowej. Spadek tego kursu poprawia konkurencyjność produkcji krajowej na rynkach zagranicznych, a wzrost ją pogarsza.

   • Zmiany poziomu cen krajowych w stosunku do poziomu cen zagranicą. Relatywnie szybki wzrost cen krajowych (w porównaniu z zagranicznymi) pogarsza międzynarodową konkurencyjność produkcji krajowe, relatywnie wolny wzrost – pogarsza ją.

Kurs realny (RER) jest kursem nominalnym pomnożonym przez relację poziomu cen krajowych do poziomu cen zagranicznych, według poniższej formuły:

$RER = Ei*Ei*\frac{P}{\text{Pi}}$, Gdzie: RERi – kurs realny waluty krajowej wobec waluty innego kraju i, Ei – kurs nominalny waluty krajowej wobec waluty kraju i, P – poziom cen krajowych, Pi – poziom cen w kraju i.

Narzędziem mierzącym zmiany ogólnej wartości danej waluty ( w stosunku do wielu walut zagranicznych jednocześnie) jest realny efektywny kurs walutowy (REER). jest to wskaźnik obliczany jako średnia ważona kursów danej waluty wobec różnych walut zagranicznych, przy czym wagami mogą być udziały poszczególnych krajów w handlu zagranicznym danego kraju.

$REER = \sum_{i = 1}^{n}{\left( wi*Ei*\frac{P}{\text{Pi}} \right),\ }$ Gdzie: wi – waga kraju i ($\sum_{}^{}{wi = 1}$)

Zmiany realnego kursu walutowego w czasie interpretuje się jako zmiany cenowej konkurencyjności produkcji krajowej względem zagranicznej. I tak:

• Rosnący REER, czyli realna aprecjacja waluty krajowej oznacza, że względny poziom cen w danym kraju rośnie, a w efekcie spada konkurencyjność produkcji krajowej względem zagranicznej.

• Spadający REER, czyli realna deprecjacja waluty krajowej oznacza, że względny poziom cen w danym kraju obniża się, a w efekcie rośnie konkurencyjność produkcji krajowej względem zagranicznej.

• Niezmienny REER oznacza, że międzynarodowa konkurencyjność cenowa produkcji krajowej utrzymuje się na stałym poziomie.

1. Relatywnych jednostkowych kosztów pracy :

Jednostkowe koszty pracy ULC pokazują koszty pracy niezbędne do wyprodukowania jednostki produkcji. W analizie międzynarodowej konkurencyjności gospodarek stosuje się relatywne jednostkowe koszty pracy RULC, które pozwalają na porównanie jednostkowych kosztów pracy w kraju i za granicą.

$RULC = \ \frac{\text{ULC}}{ULC'}*E,\ $gdzie ULC – jednostkowy koszt pracy w danym kraju, ULC’ – jednostkowy koszt pracy za granicą, E – nominalny kurs walutowy.

Wzrost RULC oznacza spadek międzynarodowej konkurencyjności analizowanej gospodarki , a spadek jej wzrost.

Polityka gospodarcza (ekonomiczna) państwa polega na świadomym oddziaływaniu państwa na gospodarkę narodową – na jej dynamikę, strukturę, funkcjonowanie, na stosunki ekonomiczne w państwie oraz na jego relacje gospodarcze z zagranicą. Ze względu na zakres oddziaływania politykę gospodarczą można podzielić na dwie współzależne rodzaje:

• Politykę wewnętrzną (krajową)

• Politykę zewnętrzną (zagraniczną)

Zagraniczna polityka gospodarcza (ekonomiczna) obejmuje działania regulacyjne państwa w odniesieniu do wymiany gospodarczej z zagranicą, a więc przepływów towarów, usług i czynników produkcji (kapitału, pracy, technologii). Jest ściśle związana z ogólną polityką państwa w sferze stosunków zagranicznych (polityką zagraniczną), definiowaną jako proces formułowania oraz realizacji interesów narodowo – państwowych w stosunki do innych państw i uczestników systemu międzynarodowego.

Pojęciem węższym od zagranicznej polityki gospodarczej jest pojęcie polityki handlowej (handlu zagranicznego), której istotą jest regulowanie przez rząd wpływu na rozmiary, kierunki oraz rzeczową strukturę importu (polityka importowa) i eksportu (polityka eksportowa). Polityka handlowa może być prowadzona na szczeblu narodowym (przez pojedyncze państwo) lub ponadnarodowym (przez grupę państw). Drugi przypadek dotyczy ponadnarodowej (międzynarodowej) polityki handlowej. Obejmuje ona jednolite lub zharmonizowane cele i instrumenty w skali grupy krajów, regionu świata lub skali globalnej.

W zależności od celów i treści polityki handlowej można wyodrębnić:

• Politykę wolnego handlu (liberalną politykę handlową) – jej celem jest umożliwienie obywatelom danego państwa swobodnego uczestniczenia w handlu zagranicznym, z ingerencją państwa ograniczoną do minimum. Ingerencja ta polega na tworzeniu warunków sprzyjających swobodnej wymianie handlowej z zagranicą.

• Politykę protekcyjną – jej celem jest ochrona produkcji i rynku krajowego przed konkurencją zagraniczną i/lub popieranie eksportu. Ingerencja państwa ukierunkowana jest na realizację wymienionych celów.

W praktyce polityki handlowej możliwe są dwa przeciwstawne kierunki:

• Liberalizacja, czyli otwieranie gospodarki krajowej na wymianę z zagranicą,

• Protekcjonizm, czyli wprowadzanie barier utrudniających tę wymianę.

O tym, który kierunek będzie przeważał w polityce handlowej danego kraju decyduje splot uwarunkowań:

• Wewnętrznych, wynikających z sytuacji gospodarczej, społecznej i politycznej danego kraju (poziom rozwoju gospodarczego, bieżąca sytuacja makroekonomiczna, struktura i organizacja rynku politycznego),

• Zewnętrznych, w tym udział danego państwa w międzynarodowych umowach handlowych oraz sytuacja w gospodarce światowej.

Argumenty na rzecz wolnego handlu w modelu specjalizacji międzygałęziowej:

1. Korzyści statyczne

• Poprawa efektywności produkcji: wzrost produkcji przy danym poziomie zasobów, w rezultacie optymalizacji alokacji zasobów,

• Poprawa efektywności konsumpcji: wzrost konsumpcji powyżej możliwości wynikających z produkcji krajowej.

1. Korzyści dynamiczne

• Korzyści osiągane w wyniku wzrostu konkurencji: modernizacja i wzrost innowacyjności przedsiębiorstw,

• Obniżanie poziomu inflacji.

Argumenty na rzecz wolnego handlu w modelu specjalizacji wewnątrzgałęziowej:

1. Korzyści statyczne

• Poszerzenie możliwości dokonywania wyboru przez konsumenta,

• Wzrost satysfakcji konsumenta wskutek nabywania towarów o cechach bardziej odpowiadających preferencjom,

• Wzrost konkurencji na rynku – nacisk na obniżanie cen.

1. Korzyści dynamiczne

• Osiąganie przez producentów korzyści skali wytwarzania,

• Obniżka kosztów wytwarzania w rezultacie zyskiwania doświadczeń w procesie produkcji (efekt uczenia się),

• Rozwój innowacji produktowych.

Racjonalne ekonomicznie argumenty za protekcjonizmem w warunkach tradycyjnej teorii handlu:

1. Argument cła wychowawczego – autorzy: A. Hamilton, F. List, J.S. Mill. Dwie wersje argumentu:

   • W odniesieniu do krajów rozwiniętych – potrzeba czasowej ochrony gałęzi produkcji silnie zagrożonych konkurencją zagraniczną,

   • W odniesieniu do krajów rozwijających się – umożliwienie rozwoju nowo wytworzonych (raczkujących – infant industry) branż przemysłu przez czasową ochronę tych branż.

Teoretyczna podstawa argumentu: zakwestionowanie statecznego podejścia do przewag komparatywnych, utrwalanych w warunkach wolnego handlu. Przewagi komparatywne należy postrzegać dynamicznie, co oznacza, że mogą one podlegać zmianom na skutek świadomej interwencji państwa.

Logika argumentu:

• W warunkach wolnego handlu, raczkująca branża przemysłu w kraju rozwijającym się nie ma szans na podjęcie walki konkurencyjnej z bardziej efektywnymi producentami zagranicznymi,

• Wprowadzenie ochrony rynku w postaci cła wychowawczego może dać szansę rozwoju takiej branży i pozwoli jej na poprawę pozycji konkurencyjnej wobec producentów zagranicznych,

• Utrzymywanie cła wychowawczego ma charakter przejściowy i odnosi się jedynie do fazy początkowej rozwoju branży.

Poprawność argumentu cła wychowawczego zależy od spełnienia warunków, odnoszących się do jego aplikacji w konkretnym przypadku:

• Kraj wprowadzający cło winien posiadać odpowiednie zasoby czynników produkcji, które umożliwią osiągnięcie przez raczkującą branże przewidywanej poprawy jej konkurencyjności,

• Decydenci w kraju wprowadzającym cło powinni właściwie wybrać branżę, która zasługuje na przejściową ochronę,

• Przewidywane korzyści z tytułu zastosowania cła wychowawczego powinny przewyższać związane z tym koszty (spadek nadwyżki konsumenta) i mieć charakter trwały.

• Okres stosowania cła powinien być możliwie krótki,

• Zastosowany instrument ochrony powinien być najlepszy z możliwych z punktu widzenia realizacji założonego celu.

Mocne strony koncepcji cła wychowawczego:

• Założenie możliwości zmiany przewag komparatywnych w czasie,

• Brak sprzeczności z zasadą wolnego handlu (jedynie czasowe zawieszenie tej zasady w odniesieniu do wybranej branży),

• Selektywny charakter protekcji celnej,

• Brak cech strategii antyimportowej.

2. Argument cła optymalnego

Geneza argumentu: spostrzeżenie i opis Roberta Torrensa (1844), rozwinięcie argumentu na początku XX wieku.

Teoretyczna podstawa argumentu: spostrzeżenie, że w zależności od wielkości kraju, inny jest wpływ jego polityki handlowej na ceny światowe, a co za tym idzie na TOT tego kraju. W przypadku kraju małego zmiana wielkości jego importu czy importu (wskutek zastosowania cła lub innych instrumentów polityki handlowej) nie wpływa na poziom cen światowych. W przypadku kraju dużego istnieje możliwość wywierania takiego wpływu, zatem duży kraj może odnieść korzyści dobrobytowe wskutek zastosowania protekcji.

Treść argumentu: duży ekonomicznie kraj może poprawić swoje TOT za pomocą ceł lub innych środków polityki handlowej, a tym samym osiągnąć wzrost dobrobytu. Cło wywiera dwojaki wpływ na dobrobyt dużego kraju:

• Poprawa TOT takiego kraju, co oznacza, że dobrobyt kraju polepsza się kosztem zagranicy, ponieważ ciężar cła ponosi w całości lub w części dostawca zagraniczny (incydencja celna).

• Przynosi straty dobrobytu, wiążące się z występowaniem efektu protekcyjnego i konsumpcyjnego cła.

Maksymalizacja dobrobytu dużego kraju jest uwarunkowana optymalną wysokością cła. Cłem optymalnym dla dużego kraju jest takie cło, przy którym krańcowa korzyść wynikająca z poprawy TOT jest równa krańcowej stracie w efektywności, spowodowanej efektem protekcyjnym i konsumpcyjnym.

Argument cła optymalnego, jakkolwiek teoretycznie poprawny, ma ograniczoną przydatność praktyczną, ponieważ:

• Nie odnosi się do większość krajów świata, których wpływ na kształtowanie się cen światowych jest niewielki lub żaden.

• Ma sens, przy założeniu, że pozostałe państwa nie zmieniają swojej polityki handlowej i nie stosują środków odwetowych. Wprowadzenie ceł odwetowych może doprowadzić do długotrwałego konfliktu handlowego i istotnie pogorszyć dobrobyt wszystkich zainteresowanych stron.

• Zmiany TOT są grą o sumie zerowej, zatem stosowanie argumentu oznacza konflikt między dobrobytem krajowym a dobrobytem reszty świata.

3. Argument rozwiązania drugiego po najlepszym

Teoretyczna podstawa argumentu: wolna wymiana międzynarodowa jest najlepszym z możliwych rozwiązań (first best) z punktu widzenia maksymalizacji dobrobytu, ale tylko w modelu doskonałej konkurencji, w którym spełnione są warunki optimum Pareta (stan w gospodarce, w którym żaden podmiot nie może poprawić swojego dobrobytu bez pogorszenia sytuacji przynajmniej jednego innego podmiotu w gospodarce). W rzeczywistości gospodarczej taki stan nie występuje. Powszechne są natomiast zakłócenia rynków, dotyczące zarówno produkcji jak i konsumpcji.

Zakłócenia rynku mają miejsce gdy występują różnice między krańcowymi kosztami (lub korzyściami) społecznymi a krańcowymi kosztami (lub korzyściami) prywatnymi. Zakłócenia rynku mogą być m. in. Wywołane przez efekty zewnętrzne.

Jeżeli występują negatywne efekty zewnętrze:

• Po stronie produkcji (np. produkcji zanieczyszczającej środowisko), to krańcowy koszt społeczny takiej produkcji jest wyższy od krańcowego kosztu prywatnego.

• Po stronie konsumpcji (np. konsumpcji samochodów), to krańcowa społeczna korzyść z konsumpcji jest mniejsza od krańcowej prywatnej korzyści z konsumpcji.

W obu przypadkach produkcja i konsumpcja będą za duże z punktu widzenia dobrobytu społecznego.

Treść argumentu: w przypadku zakłóceń rynku, podmioty będące sprawcami efektów zewnętrznych nie uwzględniają tego w swoich kalkulacjach, co może powodować kumulowania tych efektów w czasie. Stanowi to uzasadnienie dla interwencji ze strony państwa której celem jest internalizacja efektów zewnętrznych, tzn. włączenie ich do procesu podejmowania decyzji przez podmioty gospodarcze i konsumentów.

Uzasadnienie dla interwencji wynika z teorii drugiego po najlepszym (theory of the second best), która głosi, że w przypadku naruszenia choćby jednego z warunków równowagi w rozumieniu Pareta, zastosowanie instrumentów polityki handlowej, które same powodują zakłócenia rynkowe, stanowi rozwiązanie drugie po najlepszym (suboptymalne). Może ono złagodzić lub nawet zlikwidować negatywne oddziaływanie innych zakłóceń na dobrobyt danego kraju.

Zgodnie z teorią second best, dobór określonego narzędzia interwencji powinien być ściśle związany ze źródłem zakłócenia rynkowego.

Argument second best chociaż teoretycznie poprawny, napotyka na istotne ograniczenia w praktycznym stosowaniu:

• Brak dokładnych informacji na temat wielkości różnicy między krańcowym kosztem społecznym i prywatnym, co utrudnia precyzyjne użycie instrumentów polityki gospodarczej czy handlowej.

• Koszty administracyjne związane z interwencją przy użyciu środków polityki.

• Zagrożenie związane z faktem, że raz wprowadzone środki interwencyjne (np. cła lub subwencje) staną się trudne do wyeliminowania w przyszłości (ze względu na nacisk grup lobbystycznych).

4. Argument strategicznej polityki handlowej – odnosi się do interwencji państwa względem branż, w których występują:

• Oligopolistyczna struktura rynku – kilka dużych podmiotów, głównie korporacji transnarodowych, zaspokaja popyt światowy.

• Zaawansowana technologicznie produkcja, realizowana w warunkach korzyści skali i efektów uczenia się, która przynosi ponadprzeciętne zyski w postaci renty oligopolistycznej i utrwala przewagę pierwszego na rynku.

• Wysokie koszty stałe, które uniemożliwiają lub znacząco utrudniają wejście na rynek kolejnych podmiotów.

Celem strategicznej polityki handlowej jest przesunięcie zysków oligopolistycznych od przedsiębiorstwa zagranicznego do przedsiębiorstwa z własnego kraju (rent shifting) i tym samym poprawienie pozycji konkurencyjnej własnej firmy, kosztem zagranicznej. W efekcie możliwe jest zwiększenie dobrobytu danego kraju do poziomu wyższego niż byłby możliwy do osiągnięcia w warunkach wolnego handlu. Korzystny efekt utrzyma się do chwili wejścia do branży kolejnej firmy.

Instrumentami tej polityki są przede wszystkim subsydia produkcyjne i eksportowe.

Ograniczenia praktycznej aplikacji argumentu:

• Trudność w trafnym wytypowaniu przez rząd strategicznych branż.

• Możliwość utrwalenia protekcji wskutek nacisku ze strony wspieranej branży (w praktyce wsparcie ze strony rządu jest połączone z lobbingiem ze strony przedsiębiorstwa, co podnosi społeczne koszty całego przedsięwzięcia).

• Możliwość sprowokowania działań odwetowych przez politykę o charakterze niekooperacyjnym. W przypadku podjęcia działań odwetowych przez inne kraje. „wojna na subsydia” (lub inne środki polityki handlowej) może pogorszyć dobrobyt zainteresowanych krajów.

Bilans płatniczy to usystematyzowane zestawienie płatności z tytułu transakcji zrealizowanych w danym okresie między rezydentami krajowymi a nierezydentami. Wiedza o sytuacji płatniczej kraju jest niezbędna do podejmowania racjonalnych decyzji na szczeblu makro i mikroekonomicznym.

Sposób zapisywania transakcji w bilansie płatniczym: wszystkie transakcje powodujące napływ pieniądza do danego kraju zapisujemy jako kredyt (ze znakiem +), natomiast odpływ pieniądza z kraju jest wykazywany jako debet (ze znakiem -).

Struktura bilansu płatniczego według standardowych komponentów, zgodnie z zaleceniami MFW:

1. Rachunek bieżący jest to zapis transakcji dotyczących przepływu dóbr, usług, dochodów i transferów między rezydentami i nierezydentami. Na rachunek ten składają się:

   1. Wpływy i wydatki z tytułu eksportu i importu towarów.

   2. Wpływy i wydatki z tytułu importu i eksportu usług

   3. Dochody, tzn. wpływy i wydatki z tytułu dochodów z kapitału (zysków, dywidend, odsetek od lokat i kredytów) i dochodów z pracy osób czasowo (krócej niż rok) zatrudnionych zagranicą.

   4. Transfery bieżące, tzn. wpływy i wydatki sektora rządowego (z tytułu darów i pomocy bezzwrotnej, składek na rzecz organizacji międzynarodowych) oraz sektora prywatnego ( z tytułu pieniężnych przekazów pracowniczych, spadków, ren, emerytur, etc.)

2. Rachunek kapitałowy – jest to zapis transakcji aktywami finansowymi i niefinansowymi, realizowanymi między rezydentami i nierezydentami. Składają się na niego transfery kapitałowe sektora rządowego oraz transakcje aktywami niefinansowymi (patentami, prawami autorskimi, znakami handlowymi, etc.)

3. Rachunek finansowy– jest to zapis transakcji aktywami finansowymi i niefinansowymi, realizowanymi między rezydentami i nierezydentami. Składają się na niego:

   1. Inwestycje bezpośrednie, zarówno krajowe zrealizowane za granicą, jak i zagraniczne zrealizowane w kraju.

   2. Inwestycje portfelowe, zarówno krajowe zrealizowane zagranicą (aktywa), jak i zagraniczne zrealizowane w kraju (pasywa)

   3. Pozostałe inwestycje, w podziale na krajowe należności za granicą (aktywa) i krajowe zobowiązania wobec zagranicy (pasywa).

   4. Pochodne instrumenty finansowe.

4. Saldo błędów i opuszczeni

5. Pozycje finansujące obejmują saldo transakcji banku centralnego oficjalnymi aktywami rezerwowymi (oficjalnymi rezerwami walutowymi).

Części od A do D obejmują tzw. transakcje autonomiczne, czyli transakcje własne wszystkich rezydentów krajowych zaangażowanych w obroty z zagranicą, przy czym część D ma charakter techniczny. Część E obejmuje tzw. transakcje wyrównawcze, tj. transakcje banku centralnego, których celem jest zbilansowanie rynku walutowego.

Oficjalne rezerwy walutowe to zagraniczne aktywa o wysokim stopniu płynności i bezpieczeństwa, które posiada bank centralny w celu zabezpieczenia stabilności waluty krajowej i zbilansowania rynku walutowego.

W sensie formalnym równowagą bilansu płatniczego nazywa się taki stan bilansu płatniczego, w którym suma salt transakcji autonomicznych (tj. rachunku bieżącego oraz kapitałowego i finansowego, skorygowanych o saldo błędów i opuszczeni)jest równa zeru. Nie ma zatem potrzeby przeprowadzania transakcji wyrównawczych tzn. nie zmienia się poziom oficjalnych rezerw walutowych.

Nadwyżka bilansu płatniczego oznacza dodatnie saldo transakcji autonomicznych, z czego wynika, że do kraju napłynęło więcej walut obcych niż rezydenci krajowi wydali za granicą. Nadwyżka walut jest skupowana przez system bankowy, w tym przez bank centralny, który zwiększa oficjalne rezerwy walutowe. Waluty zagraniczne kupowane przez BC stają się źródłem emisji pieniądza krajowego.

Deficyt bilansu płatniczego oznacza ujemne saldo transakcji autonomicznych, z czego wynika, że z kraju nastąpił odpływ netto walut zagranicznych. Wtedy bank centralny sprzedaje na krajowym rynku walutowym potrzebną ilość walut zagranicznych (pochodzących z oficjalnych rezerw) w zamian za pieniądz krajowy, który w ten sposób wycofuje z obiegu.

Ekonomiczna interpretacja równowagi płatniczej – formalna równowaga płatnicza nie musi być tożsama z rzeczywistą równowagą płatniczą (równowagą zewnętrzną) kraju.

Rzeczywista równowaga płatnicza ma miejsce, jeżeli równowaga formalna istnieje w warunkach ogólnej równowagi makroekonomicznej, tj. kiedy dana gospodarka rozwija się w tempie zbliżonym do potencjalnego, w pełni wykorzystuje rozporządzalne zasoby, w tym zwłaszcza pracę, finanse publiczne są zrównoważone a inflacja znajduje się pod kontrolą. Charakter równowagi płatniczej danej gospodarki można oceniać na podstawie struktury jej bilansu płatniczego.

Sposób przywracania równowagi bilansu płatniczego zależy od systemu kursu walutowego (stały/ płynny). W każdym systemie kursowym nierównowaga płatnicza daje się zauważyć na rynku walutowym, w postaci nadwyżki podaży waluty krajowej lub nadwyżki popytu na walutę krajową, czego efektem jest zmiana rynkowego kursu walutowego. I tak:

• Deficyt bilansu płatniczego spowoduje nadwyżkę podaży waluty krajowej i jej deprecjację.

• Nadwyżka bilansu płatniczego spowoduje nadwyżkę popytu na walutę krajową i jej aprecjację.

Schemat przywracania równowagi bilansu płatniczego w warunkach stałego kuru walutowego

• Deficyt bilansu płatniczego -> nadwyżka podaży waluty krajowej -> rynek deprecjonuje walutę krajową -> interwencja BC (sprzedaż aktywów zagranicznych) na rynku walutowym ->spadek poziomu oficjalnych rezerw walutowych, prawdopodobna aprecjacja waluty krajowej.

• Nadwyżka bilansu płatniczego -> nadwyżka popytu na walutę krajową -> rynek aprecjonuje walutę krajową -> interwencja BC (kupno aktywów zagranicznych) na rynku walutowym -> wzrost poziomu oficjalnych rezerw walutowych, prawdopodobna deprecjacja waluty krajowej.

Schemat przywracania równowagi bilansu płatniczego w warunkach kursu płynnego:

• Deficyt BP ⇒nadwyżka podaży waluty krajowej ⇒deprecjacja waluty krajowej ⇒eksport (towarów, usług, aktywów finansowych) ⇑;import ⇓ ⇒samoczynne wyrównanie salda BP.

• Nadwyżka BP ⇒nadwyżka popytu na walutę krajową ⇒aprecjacja waluty krajowej ⇒ eksport (towarów, usług, aktywów finansowych)⇓; import⇑ ⇒samoczynne wyrównanie bilansu płat.

Globalizacja międzynarodowych rynków finansowych

Międzynarodowy rynek finansowy - jest miejscem przedstawiania ofert oraz zawierania i realizowania transakcji kupna i sprzedaży instrumentów finansowych między rezydentami różnych krajów. Rynek ten jest elementem międzynarodowego systemu finansowego tworzonego dodatkowo przez zespół norm i przepisów oraz instytucji wdrażających je w życie.

Instrumenty finansowe są papierami wartościowymi o dwojakim charakterze ze względu na kwestię własnościową:

• Instrumenty udziałowe nadające właścicielowi (inwestorowi) prawo do własności majątku (np. akcje).

• Instrumenty wierzycielskie (z punktu widzenia inwestora) lub dłużne (z punktu widzenia emitenta (np. obligacje i bony skarbowe).

Międzynarodowy rynek finansowy umożliwia:

• Przepływ środków finansowych od podmiotów mających nadwyżki i z tego powodu dążących do ich korzystnego zagospodarowania do podmiotów chcących pozyskać środki w celu sfinansowania działalności bieżącej i inwestycyjnej.

• Realizację funkcji hedgingu polegającej na zabezpieczaniu się inwestorów przed ryzykiem poniesienia strat.

• Realizację transakcji spekulacyjnych.

Z uwagi na rodzaj instrumentów będących przedmiotem obrotu oraz termin ich zapadalności (realizacji) MRF dzieli się na:

1. Międzynarodowy rynek pieniężny obejmuje transakcje krótkoterminowymi instrumentami finansowymi (o terminie zapadalności do 1 roku – np. weksle, czeki, certyfikaty depozytowe). Cechy segmentu:

• Duże transakcje zawierane przez inwestorów instytucjonalnych (instytucje finansowe, rządy, duże przedsiębiorstwa, banki centralne).

• Instrumenty o wysokim poziomie bezpieczeństwa

• Wysoce elastyczne warunku zawierania transakcji (duże kwoty mogą być angażowane w inwestycje na 1 dzień/ 1 noc/ 1 miesiąc itd.).

  1. Międzynarodowy rynek kapitałowy obejmuje transakcje średnio- i długoterminowymi instrumentami finansowymi (o terminie wykupu dłuższym niż 1 rok). Podstawowymi instrumentami tego typu są akcje i obligacje. Cechy segmentu:

• Uczestnikami po stronie podaży są głównie przedsiębiorstwa dokonujące emisji obligacji lub akcji w celu długoterminowego finansowania swojej działalności, po stronie popytowej inwestorzy poszukujący długoterminowej lokaty kapitału (zarówno osoby fizyczne jak i prawne).

• Wyższy stopień ryzyka niż na rynku pieniężnym (dłuższe są okresy zapadalności instrumentów).

1. Międzynarodowy rynek depozytowo-kredytowy – w jego zakres wchodzą kredyty o charakterze międzynarodowym udzielane klientom przez banki. Na międzynarodowy charakter kredytu może wskazywać zastosowana waluta, rezydencja stron transakcji lub położenie przedmiotu finansowania. Będą to więc kredyty dla nierezydentów (przedsiębiorstw, rządów) oraz niektóre kredyty dla rezydentów (dla importerów i eksporterów przeznaczone na finansowanie transakcji handlu zagranicznego)

2. Międzynarodowy rynek instrumentów pochodnych – obejmuje transakcje instrumentami finansowymi, których cena jest uzależniona od ceny innych instrumentów finansowych, towarów, parametrów ekonomicznych czy indeksów giełdowych. Są to m.in. transakcje futures, opcje oraz swapy. Cechy segmentu:

• Najmłodszy segment MRF.

• Rynek wykorzystywany głównie do realizacji transakcji spekulacyjnych. W małym stopniu jest wykorzystywany do hedgingu – czyli zabezpieczania się przed ryzykiem.

• Relatywnie najwyższy poziom ryzyka wśród segmentów MRF.

Proces integracji rynków finansowych w skali międzynarodowej można podzielić na trzy etapy:

• Etap I (od zakończenia WWII do końca lat 50. XX wieku) – początki finansowania w walutach zagranicznych.

• Etap II (od lat 60. XX w. do lat 80. XX w.) – rozwój eurorynków tj. rynków eksterytorialnych, których istotą jest realizowanie transakcji aktywami poza terytorium kraju, w którego walucie te aktywa są denominowane.

• Etap III (od lat 90. XX w.) – zmiany jakościowe i radykalne przyspieszenie procesu integracji rynków finansowych w skali międzynarodowej - pojawia się globalizacja rynków finansowych.

Przyczyny globalizacji rynków finansowych

• Postęp w technice przekazywania i przetwarzania informacji, związany z upowszechnianiem się komputerów i łączności elektronicznej ⇒spadek kosztów transakcyjnych

• Liberalizacja międzynarodowych przepływów kapitałowych oraz deregulacja krajowych systemów finansowych ⇒ rozwój usług finansowych, wzrost konkurencji, spadek kosztów.

• Internacjonalizacja działalności przedsiębiorstw świadczących usługi finansowe ⇒powstaje infrastruktura umożliwiająca sprawne funkcjonowanie międzynarodowych rynków finansowych.

Przemiany strukturalne na międzynarodowym rynku finansowym

• Sekurytyzacja – przesuwanie zewnętrznego finansowania przedsiębiorstw z kredytów na papiery wartościowe, głównie obligacje. Czynnik rozwoju rynku, ale także zagrożenie dla stabilności.

• Rozwój handlu derywatami – to czynnik rozwoju rynku finansowego (radykalne poszerzenie i uelastycznienie możliwości inwestycji kapitału), ale również potencjalne zagrożenie jego stabilności (żywiołowy rozwój rynku derywatów i spekulacyjny charakter transakcji, powodujący silne oddzielenie sfery finansowej od sfery realnej gospodarki).

• Kluczowa rola inwestorów instytucjonalnych (towarzystw ubezpieczeniowych, funduszy inwestycyjnych, funduszy emerytalnych, funduszy powierniczych) w tym funduszy wysokiego ryzyka na międzynarodowym rynku finansowym.

Inwestorzy instytucjonalni stwarzają potencjalne zagrożenie dla stabilności rynków finansowych w krajach lokowania inwestycji – szczególnie dla rynków w krajach wschodzących gospodarek. Zagrożenie wynika tutaj z wielkości inwestycji w relacji do wielkości rynku i wahań tych inwestycji (często nieracjonalnych napływów i odpływów).

Zaburzenia na międzynarodowych rynkach finansowych - czynniki sprawcze

• Czynniki wewnętrzne: błędy w polityce makroekonomicznej, słabości strukturalne i instytucjonalne gospodarek krajowych.

• Czynniki zewnętrzne: zmiany parametrów rynku światowego (ceny, kursy walutowe, stopy procentowe) gwałtowne przepływy kapitału krótkoterminowego.

• Czynniki psychologiczne: tzw. instynkt stadny inwestorów, samospełniająca się przepowiednia (podążanie za prognozą).

Kryzys finansowy – oznacza jednoczesne wystąpienie zaburzeń kilku elementów systemu finansowego danego państwa. Elementami tymi mogą być:

• Kryzys walutowy – polegający na spadku zaufania inwestorów finansowych do danej waluty, nagłej i masowej wyprzedaży (ucieczki kapitałów za granicę), gwałtownym spadku kursu.

• Kryzys pieniężny (monetarny) – polegający na znacznym wzroście stóp procentowych i zmniejszaniu rozmiarów podaży pieniądza w gospodarce.

• Kryzys bankowy – polegający na ograniczeniu możliwości dokonywania wypłat z rachunków bankowych oraz na bankructwie niektórych banków.

• Kryzys giełdowy – polegający na znaczącym i gwałtownym spadku cen giełdowych papierów wartościowych.

Typy kryzysów walutowych ze względu na charakter czynników sprawczych.

1. Kryzys pierwszej generacji (kanoniczny)

Przykłady: kryzysy walutowe w Ameryce Południowej (Meksyk, Argentyna) na przełomie lat 70. i 80. XX wieku, kryzys walutowy w Rosji (1998).

Kryzysy te wywołują czynniki wewnętrzne tj. ekspansywna polityka fiskalna i monetarna oraz niedostosowana do nich polityka kursowa (przy stałym kursie walutowym).

Schemat przebiegu: Ekspansywna polityka fiskalna ⇒wysoki deficyt budżetowy ⇒finansowanie deficytu emisją pieniądza ⇒wzrost inflacji ⇒przy stałym kursie walutowym spada konkurencyjność cenowa eksportu, rośnie atrakcyjność cenowa importu ⇒rośnie deficyt handlowy, maleją rezerwy walutowe ⇒waluta krajowa „dojrzewa” do dewaluacji, co powoduje ataki spekulantów na tę walutę.

1. Kryzysy drugiej generacji (powodowane przez czynniki zewnętrzne)

Przykład: Kryzys walutowy GBP (1992)

Kryzysy te dotyczą krajów mających zdrową gospodarkę i prowadzących rozważną politykę makroekonomiczną. Wybuchają w sytuacji, gdy pod wpływem określonych okoliczności zmienia się priorytet wspomnianej polityki makroekonomicznej. Np. kraj, który prowadził restrykcyjną politykę pieniężną, przy stałym kursie walutowym, wskutek recesji, obniża stopy procentowe i rozważa dewaluację waluty krajowej. W takiej sytuacji uczestnicy rynku mogą przypuszczać atak na tę walutę (polegający na jej masowej wyprzedaży oraz pozbywaniu się aktywów w niej denominowanych) i przyspieszyć dewaluację.

1. Kryzysy trzeciej generacji

Przykłady: Meksyk (1994-95) Azja Południowowschodnia (1997-98).

Kryzysy te dotyczą krajów wschodzących (emerging econimies) o zrównoważonej gospodarce i rozsądnej polityce makroekonomicznej, lecz słabym zarządzaniu w skali mikroekonomicznej (zbyt wysokie zadłużenie zagraniczne przedsiębiorstw, ryzykowne kredytowanie przez banki), korupcji i politycznymi powiazaniami między państwem a podmiotami gospodarczymi. Są wywoływane przez splot czynników wewnętrznych i zewnętrznych.

Schemat przebiegu: Masowy przepływ kapitału (poszukującego rentownych inwestycji) do krajów wschodzących ⇒przekroczenie możliwości absorpcyjnych tych rynków, nieracjonalne wykorzystywanie krótkoterminowych kredytów zagranicznych przez banki i przedsiębiorstwa ⇒spadająca rentowność inwestycji, rosnące ryzyko niewypłacalności kredytobiorców ⇒spadek zaufania inwestorów, gwałtowny odpływ kapitału ⇒duża deprecjacja walut krajów inwestowania.

Skutku kryzysu trzeciej generacji:

• Kryzys bankowy i/lub kryzys giełdowy.

• Głęboka recesja gospodarcza (spadek cen i płac, bankructwa przedsiębiorstw, wzrost bezrobocia, spadek PKB).

• Napięcia społeczno-polityczne.

Globalny kryzys finansowy (od 2007 roku)

Szczególne cechy kryzysu:

• Szeroki zasięg – zakłócenia objęły wszystkie segmenty rynku finansowego i wszystkie centra finansowe świata;

• Poważne skutki dla realnej gospodarki - zaburzenia w inwestycjach, produkcji, konsumpcji, zatrudnieniu, handlu międzynarodowym, recesje w licznych gospodarkach.

Globalny kryzys finansowy: przebieg

1. Bezpośrednia przyczyna kryzysu: pęknięcie bańki spekulacyjnej na rynku nieruchomości w USA, tj. załamanie się cen nieruchomości wywindowanych do nieracjonalnego poziomu. Na wzrost cen nieruchomości złożyły się:

• Zaciąganie kredytów hipotecznych przez nastawionych optymistycznie konsumentów.

• Ekspansja kredytowa banków, które pozyskiwały środki na kredyty hipoteczne na rynku kapitałowym (emisje obligacji zabezpieczonych kredytami hipotecznymi – sekurytyzacja).

• Błędna (nierzetelna?) polityka agencji ratingowych wysoko oceniających w/w obligacje.

• Ekspansywna polityka pieniężna banku centralnego (niskie stopy procentowe) oraz zachęcająca do kredytowania polityka rządu (gwarancje finansowe dla kredytów hipotecznych, nawet mało wiarygodnych dłużników).

1. Wybuch kryzysu: bankructwa instytucji finansowych (od 2007 r.), kryzys giełdowy, kryzys zaufania na rynku międzybankowym ⇒załamanie popytu na rynku samochodów osobowych i innych dóbr trwałej konsumpcji ⇒wzrost bezrobocia, recesja w całej gospodarce USA.

2. Rozprzestrzenianie się kryzysu w skali międzynarodowej, za pośrednictwem:

• Rynku kapitałowego, ponieważ banki pochodzące z innych niż USA krajów posiadały „toksyczne” instrumenty finansowe USA a także spadły inwestycje zagraniczne.

• Rynku walutowego, z powodu deprecjacji dolara amerykańskiego (pogorszenie konkurencyjności eksportu innych krajów na rynek USA).

• Rynku dóbr i usług (spadek popytu w USA).

Przedsięwzięcia państw w celu złagodzenie skutków globalnego kryzysu finansowego:

• Podwyższanie gwarancji w stosunku do indywidualnych wkładów bankowych.

• Poddanie rynku finansowego większej kontroli

• Pomoc finansowa dla instytucji finansowych, niekiedy ich renacjonalizacja.

• Wsparcie finansowe dla gospodarki (ulgi podatkowe, inwestycje w infrastrukturę itp.).

Globalny kryzys finansowy: następstwa

1. Kolejna fala kryzysu spowodowana „wpompowaniem” w gospodarki dużej ilości pieniądza, czego konsekwencjami są: inflacja i duże deficyty budżetowe.

2. Wprowadzenie globalnej koordynacji makroekonomicznej, w tym bardziej rygorystycznych norm funkcjonowania instytucji finansowych i agencji ratingowych.

3. Zmiany w teorii ekonomii dotyczące:

• Sposobu interpretacji funkcjonowania rynków

• Zachowań inwestorów

• Zachowań instytucji

Migracja – zmiana miejsca zamieszkania migranta uwarunkowana różnymi przyczynami. W zależności od miejsca pierwotnego i docelowego rozróżnia się migrację lokalną, regionalną, międzynarodową.

Międzynarodowa migracja może być uwarunkowana przyczynami:

• Ekonomicznymi – poszukiwaniem pracy lub dążeniem do zmiany warunków pracy (migracja zarobkowa).

• Pozaekonomicznymi tj. zdobywaniem wykształcenia (studenci zagraniczni), względami humanitarnymi (osoby migrujące w ramach łączenia rodzin), względami politycznymi (osoby ubiegające się o azyl polityczny).

Z uwagi na czas trwania mn migracja może przybrać charakter trwały (osiedleńczy) lub okresowy.

Współczesna migracja międzynarodowa powstaje pod wpływem globalizacji, która sprzyja:

• Wzrostowi mobilności przestrzennej różnych grup ludności.

• Zwiększaniu zasięgu terytorialnego migracji.

• Upowszechnianiu się nowych rodzajów migracji międzynarodowej: migracji osób z wysokimi kwalifikacjami zawodowymi, pracowników KTN, migracji osób w wieku emerytalnym, nowych form migracji młodzieży.

• Feminizacja strumieni migracyjnych

Interpretacja teoretyczna międzynarodowej migracji zarobkowej: neoklasyczna teoria ekonomii

Międzynarodowa migracja jest postrzegana jako środek przywracania równowagi na rynkach pracy poszczególnych państw. Kierunek migracji jest określony przez różnice w dochodach realnych między krajami. Praca przepływa tam, gdzie może liczyć na wyższe wynagrodzenie realne. Efektem tego jest tendencja do wyrównywania dochodów realnych między państwami oraz poprawa alokacji zasobów w skali międzynarodowej.

Zmodyfikowane wersje teorii neoklasycznej

Wariant I: Oprócz różnic w dochodach realnych uwzględnia się także wielkość zatrudnienia. Migracja nastąpi, gdy iloczyn jednostkowego dochodu realnego i wielkości zatrudnienia będzie większy niż w kraju emigracji.

Wariant II: Opiera się na założeniu, że decyzję dotyczącą migracji podejmuje się jako decyzję dotyczącą inwestycji (inwestycje w kapitał ludzki). Według tej interpretacji decyzja o emigracji z jednego kraju do drugiego będzie efektem porównania korzyści z tytułu zmiany kraju (wzrost wartości życiowych zarobków) z kosztami i ryzykiem związanym z emigracją. Pracownik migruje, jeżeli korzyść netto jest dodatnia.

Interpretacja teoretyczna międzynarodowej migracji zarobkowej: teoria skumulowanej przyczynowości D. S. Massey’a

1. Źródłem znaczącej części współczesnej migracji są transformacje społeczne, ekonomiczne i polityczne, polegające na tworzeniu się struktur kapitalistycznych w społeczeństwach, w których zasięg rynku i instytucji rynkowych jest niewielki i gdzie ludność utrzymuje się z gospodarki naturalnej.

2. Wprowadzanie instytucji rynkowych i kapitałochłonnych technik produkcji rozsadza istniejące układy społeczne i ekonomiczne oraz podkopuje zwyczajowe źródła utrzymania ludzkości. Wytwarza się mobilna zbiorowość ludzi aktywnie poszukujących pracy w celu zapewnienia sobie i rodzinie trwałego źródła utrzymania.

3. Podstawowym sposobem zapewnienia sobie trwałego źródła utrzymania przez „wyrugowaną” ludność staje się sprzedaż własnej siły roboczej na wyłaniających się rynkach lokalnych lub regionalnych, a także na międzynarodowym rynku pracy. O kierunkach geograficznej migracji decyduje przede wszystkim zróżnicowanie wynagrodzeń.

4. Stawki płac są oczywiście wyższe za granicą, w bardziej rozwiniętych gospodarkach, co skłania znaczną część potencjalnych migrantów do wykorzystania migracji międzynarodowej jako elementu strategii pracowniczej.

5. Międzynarodowa dywersyfikacja stawek płac nie jest jednak najważniejszym czynnikiem motywującym do migracji. Podstawową rolę odgrywa strategia adaptacyjna gospodarstw domowych, zmierzająca do minimalizacji ryzyka, na jakie narażona jest jednostka w warunkach zmiany (transformacji). Teoria nowej ekonomii migracji pracy dowodzi, że strategia adaptacyjna gospodarstw domowych polega na dywersyfikacji źródeł dochodów swoich członków po to, aby zniwelować skutki skrajnej niedoskonałości funkcjonowania rynków – np. rynku kredytowego, czy rynku ubezpieczeń. Gospodarstwo domowe wyznacza zatem jednego ze swoich członków do pracy za granicą pomagając mu w zorganizowaniu migracji i finansując ją.

6. Zgodnie z NELM, podmiot ekonomiczny migruje za granicę tymczasowo, w celu repatriowania zarobków, co odbywa się w formie regularnych przelewów lub jednorazowego transferu sumy oszczędności. Tego typu przekazy są formą spłaty zobowiązania zaciągniętego przez migranta wobec gospodarstwa domowego. Dzięki przekazom pozostali członkowie gospodarstwa mają większe możliwości adoptowania się do zmieniającego się otoczenia rynkowego, mogą np. dofinansować swoją działalność gospodarczą lub dokonać inwestycji w kapitał ludzki.

7. Wskutek wzrostu konkurencji międzynarodowej rynek pracy w gospodarkach najbardziej zaawansowanych staje się dualny rynek pracy (tzn. podzielony na segmenty wyższe i niższe). Niższe segmenty rynku pracy, oferujące relatywnie niskie płace i niski standard bezpieczeństwa socjalnego tworzą strukturalny popyt na pracę imigrantów. Pracownicy rodzimi unikają zatrudnienia w tych segmentach, ponieważ w razie bezrobocia mogą skorzystać ze stosunkowo wysokiego zasiłku, a przy tym traktują prace w segmentach niższych jako podrzędną i związaną z marginalizacją społeczną.

8. Aktywnym czynnikiem zatrudnienia w segmentach niższych są pracodawcy (lub ich agenci) natrafiający na barierę wewnętrznej podaży pracy. Inicjują oni napływ imigrantów za pomocą mniej lub bardziej formalnego werbunku często wykorzystując do tego instytucje państwa. Pośrednicy werbujący do pracy za granica ograniczają ryzyko, na jakie naraża się migrujący pracownik, ponieważ gwarantują mu: możliwość odbycia migracji wraz z osobami pochodzącymi z tego samego otoczenia, zakwaterowanie i uzyskanie określonego poziomu wynagrodzenia, a niekiedy nawet możliwość otrzymania wsparcia w kraju docelowym np. zasiłek lub pożyczka na zagospodarowanie się.

9. Proces migracyjny sprzyja tworzeniu się migracyjnego kapitału społecznego w postaci sieci powiązań interpersonalnych, które przyczyniają się do redukcji ekonomicznych i pozaekonom. kosztów migracji. Z tego powodu po pewnym czasie werbunek pracowników okazuje się zbędny, ponieważ taniej i szybciej działają sieci powiązań interpersonalnych. Następuje dalszy napływ pracowników z zagranicy w postaci tzw. łańcucha migracyjnego, który sam się napędza.

Główne kierunki migracji zarobkowych:

1. Ameryka Północna (USA oraz Kanada)

2. Europejski Obszar Gospodarczy + Szwajcaria

3. Arabskie kraje Zatoki Perskiej

4. Azja Południowowschodnia oraz Australia

Skutki migracji dla krajów pochodzenia (emigracji) – Skutki makroekonomiczne:

• Zmniejszenie zasobów pracy na krajowym rynku ⇒ spadek bezrobocia ⇒ spadek wydatków budżetowych na zasiłki, możliwy wzrost płac pracowników, którzy pozostali w kraju.

• W przypadku emigracji pracowników wysokowykwalifikowanych, utrata kapitału ludzkiego ⇒ ograniczenie możliwości rozwoju ekonomicznego, uszczuplenie bazy podatkowej kraju.

• Dochody przekazywane do kraju pochodzenia przez imigrantów ⇒ możliwy wzrost konsumpcji i/lub wzrost inwestycji, zmiany cywilizacyjne, także aprecjacja waluty krajowej (ze wszystkimi pozytywnymi i negatywnymi skutkami).

• Przy znaczącej i skoncentrowanej emigracji możliwy jest wzrost popytu na eksport kraju pochodzenia, zwłaszcza w kategorii dóbr konsumpcyjnych.

• W przypadku reemigracji możliwy wzrost kapitału ludzkiego (z tytułu zdobytego przez emigrantów wykształcenia i doświadczenia zawodowego).

Skutki migracji dla krajów przyjmujących (imigracji)

1. Skutki makroekonomiczne:

• Wzrost zasobów pracy ⇒ wzrost całkowitego dochodu pod pewnymi warunkami ⇒ wzrost dochodu per capita.

• Zwiększone wydatki państwa na edukację, opiekę zdrowotną, medyczną i pomoc socjalną (zwłaszcza w przypadku osób słabo wykształconych i niezamożnych), a także zwiększone koszty adaptacji imigrantów z różnych kultur do życia w jednym społeczeństwie. W/w wydatki są w różnym stopniu rekompensowane przez wpływy z opodatkowania imigrantów.

• Wpływ na dynamikę demograficzną ⇒ przeciwdziałanie spadkowi liczby ludności w krajach rozwiniętych.

  1. Skutki lokalne:

• Proces koncentracji przestrzennej imigrantów w największych miastach w państwach docelowych ⇒ wielokulturowy charakter tych miast

• Proces koncentracji przestrzennej imigrantów w określonych miejscach wielkich miast ⇒ wydzielenie się dzielnic etnicznych.

• Tworzenie przez imigrantów etnicznych enklaw gospodarczych. Tworzą je grupy migrantów skoncentrowane przestrzennie, które organizują miejsca pracy dla członków własnej grupy etnicznej, a z czasem także dla pozostałych członków społeczności lokalnej.

• Tworzenie przez imigrantów etnicznych nisz gospodarczych, polegających na zmonopolizowaniu określonego typu produkcji lub usług przez daną grupę etniczną

Rola diaspor w biznesie międzynarodowym – współczesne diaspory zmieniają sposób prowadzenia biznesu międzynarodowego ponieważ:

1. Są znaczeni większe niż w przeszłości (ok. 215 mln migrantów w pierwszym pokoleniu w 2010 r.)

2. W dobie Internetu migranci pozostają w kontakcie z miejscami swojego pochodzenia.

Diaspory mają trzy cechy ważne dla biznesu:

• Przyśpieszają przepływ informacji przez granice

• Umożliwiają tworzenie nieformalnych sieci opartych na zaufaniu i sensie przynależności

• Ułatwiają międzynarodowy handel i przepływ kapitału w ramach grup etnicznych i między tymi grupami.

Międzynarodowa migracja miejsc pracy polega na tworzeniu przez kapitał zagraniczny miejsc pracy tam, gdzie dostępna jest względnie tania praca. Odbywa się to poprzez BIZ lub przez outsourcing, tzn. zlecenie niezależnej firmie zagranicznej wykonywania określonych dóbr lub usług.

Międzynarodowa migracja miejsc pracy z krajów rozwiniętych do rozwijających się nie musi zmieniać poziomu zatrudnienia gospodarek rozwiniętych, natomiast zawsze prowadzą do zmiany struktury zatrudnienia w tych krajach. Kierunek międzynarodowej migracji miejsc pracy zwykle jest przeciwny do kierunku migracji pracy.

Mierniki zróżnicowania gospodarczego świata

Ważniejsze kryteria systematyzowania krajów pod względem poziomu rozwoju gospodarczego:

• Wielkość produkcji (PKB i dochód narodowy per capita)

• Poziom rozwoju społecznego.

Zróżnicowanie gospodarcze świata wg wielkości produkcji:

Stosowane mierniki: produkt krajowy brutto (lub dochód narodowy) per capita, przeliczone na wspólną walutę (którą najczęściej jest USD) z uwzględnieniem:

• Kursu walutowego, lub

• Parytetu siły nabywczej

Główne wady miernika PKB i dochodu narodowego per capita:

• Wliczanie do produkcji dóbr oraz usług, bez względu na ich znacznie dla poziomu życia społeczeństwa.

• Niewliczanie nierejestrowanej części produkcji (sektor nieformalny tzw. szara strefa oraz produkcja na własne potrzeby.

• Nieuwzględnianie deregulacji środowiska, istotnej z punktu widzenia poziomu życia oraz potencjału produkcyjnego w przyszłości

• Wartości przeciętne per capita nie uwzględniają nierówności w podziale dochodów

Zróżnicowanie gospodarcze świata wg wskaźnika rozwoju społecznego HDI

HDI ujmuje efekty rozwoju społeczno – gospodarczego, a nie tylko efekty wzrostu produkcji. Jest zagregowanym miernikiem poziomu życia w danym kraju, który uwzględnia takie kryteria jak: zdrowie, edukacja, dochód. W obecnej wersji HDI składa się z:

• Przewidywanej długości życia (w latach).

• Średni okres edukacji (w latach)

• Przewidywany okres edukacji (w latach)

• Dochód narodowy brutto per capita (najczęściej w USD).

Cechy gospodarki słabo rozwiniętej:

1. Presja demograficzna to negatywne konsekwencje wysokiego przyrost naturalnego, takie jak:

• Ekstensywny charakter produkcji (wydajność ma znaczenie drugorzędne) opartej na eksploatacji zasobów naturalnych.

• Nadmierna eksploatacja środowiska ograniczająca możliwość trwałego rozwoju w przyszłości.

• Emigracja najbardziej przedsiębiorczych i wykształconych („drenaż mózgów”).

• Obciążenie dla budżetu państwa (edukacja, ochrona zdrowia).

1. Niski poziom PKB per capita w połączeniu z wysokim przyrostem naturalnym, niski poziom PKB per capita przesądza o dużym zasięgu ubóstwa tj. wysokim odsetku ludzi żyjących poniżej granicy ubóstwa.

• Koncepcja zaklętego kręgu ubóstwa R.Nurksego – niski poziom dochodów nie pozwala wygospodarowanie nadwyżki niezbędnej do inwestowania i wzrostu wydajności , a to z kolei powoduje utrzymywanie się niskiego poziomu dochodu i konsumpcji.

1. Dysproporcje w podziale dochodów :

• Hipoteza Kuznetza – kraje o niskich dochodach charakteryzują się olbrzymimi nierównościami w podziale dochodów. W procesie wzrostu nierówności zwiększają się, przy wysokim poziomie dochodu narodowego per capita zmniejszają się.

• Miarą nierówności w podziale dochodów jest współczynnik Giniego, przyjmujący wartości od zera (idealna równość dochodów) do jedności (skrajne nierówności dochodowe).

1. Słabo rozwinięta infrastruktura:

• Ogranicza potencjał rozwojowy gospodarki;

• Obniża poziom życia społeczeństwa

1. Dualizm gospodarczy – model gospodarki dualnej przewiduje równoległe funkcjonowanie w gospodarce krajowej sektorów, które są radykalnie zróżnicowane pod względem dynamiki zmian, sposobu produkcji, wysokości dochodów, stopnia zaangażowania w wymianę międzynarodową. Np. nowoczesne rolnictwo towarowe vs. rolnictwo tradycyjne.

• Szczególnym przejawem gospodarki dualnej jest funkcjonowanie w niej sektora nieformalnego. Jest to nierejestrowana działalność gospodarcza prowadzona z reguły na małą skalę, zwykle nieregularnie, przy zastosowaniu prostych technik i na potrzeby lokalnego rynku.

• Udział sektora nieformalnego w zatrudnieniu i PKB krajów słabo rozwiniętych jest relatywnie wysoki.

1. Niedostatki kapitału społecznego i inwestycji rynku

• Kapitał społeczny (KS) opiera się na zaufaniu, uczciwości, odpowiedzialności za społeczeństwo, działaniu na rzecz wspólnoty i poszanowaniu praw obywatelskich. Kapitał społeczny umożliwia podjęcie współpracy obrębie określonej wspólnoty.

• Instytucje rynku to zbiór formalnych i nieformalnych reguł rządzących funkcjonowaniem rynku, składających się z regulacji prawnych oraz niepisanych norm i zasad komunikowania się. Współczesna ekonomia przypisuje jakości instytucji rynku kluczowe znaczenie dla funkcjonowania przedsiębiorstw i wzrostu dobrobytu.