Pytanie nr 42: Wymowa i artyzm Wielkiej Improwizacji z III cz. ,,Dziadów” A. Mickiewicza
Czas więzienia i procesu filomatów został ukazany w utworze jako moment zwrotny w krystalizacji świadomości narodowej. Tylko Bóg może odwrócić kierunek dziejów, przywrócić sprawiedliwość; lecz Bóg zachowuje dystans, odwraca się od ludzi, oddaje ich pod władzę szatana. Stąd gwałtowny bunt bohatera w Wielkiej Improwizacji, zakwestionowanie wiary w dobroć Boga, pytanie o przyczyny zła.
Do monologu Konrada Mickiewicz wprowadza paradoksy unicestwiające możliwość pojednania z Bogiem. Konrad powołuje się w ,,Improwizacji” na swą miłość do narodu, ma to być decydujący argument w jego walce z Bogiem o panowanie nad światem. Pojawia się tu ostry zgrzyt: Konrad wierzy w Boga, a zarazem go przeklina, odrzuca; mówi o uszczęśliwieniu narodu, ale sam traktuje ludzi z bezbrzeżną pogardą despoty, przemocą narzucającego swoją wolę: ,,Niechaj cierpią i przepadną”. Nie sprawiedliwa, boska dobroć prowadzi bieg myśli i uczuć bohatera, lecz opętanie szatańskie. By zachować wiarę i ufność, Konrad musi pojąć Boga lub mocny swą miłością podjąć przeciw Niemu zwycięską walkę. To kolejny paradoks: Boga nie można zwyciężyć ani wbrew Jego woli do Niego się zbliżyć.
Trzecia część ,,Dziadów” ukazuje nadprzyrodzony sens dziejów, głosi filozofię mesjanistyczną. Martyrologia narodu jest w tym kontekście zapowiedzią jego zmartwychwstania. Obok pojawia się pytanie o postawę indywidualnego człowieka wobec przeznaczenia i historii. Odrębne, sprzeczne racje prezentują dwaj główni bohaterowie dramatu- Konrad i Ksiądz Piotr. Konrad uosabia bunt przeciw Bogu, który zsyła nadmiar nieszczęść na Polaków oraz romantyczną wolę czynu. Ksiądz Piotr- postawę bezwzględnej pokory i akceptacji wyroków Bożych.
U końca Improwizacji, w momencie najwyższej egzaltacji, Konrad upada pod brzemieniem grzechu. Pokazują się groteskowe postacie szatanów, spierających się o jego duszę (jakże świetnie rozładowują napięcie!).
Niby to tylko o Konradzie, ale Wielka Improwizacja niezwykle jasną przestrogą ukazuje ogólną prawdę o człowieku, o sprzężeniach między pychą a dążeniem do władzy. Jakże łatwo zaciera się granica między szlachetnością zamiarów a tyranią! Polityczne dzieje współczesnego nam świata potwierdzają diagnozę Mickiewicza.
Potem Konrad pojawia się jeszcze pod koniec utworu wyprowadzany z więzienia na zesłanie, spotyka Księdza Piotra. Ważne jest to milczące spotkanie. Sugeruje bowiem utożsamienie postaci Konrada z osobą autora, Mickiewicza. To Mickiewicz był poetą wśród filomatów, został uwięziony i zesłany i jako pierwszy z nich odzyskał wolność, czyli wydostał się poza granice rosyjskiego imperium. Stąd krok tylko do utożsamiania przez czytelników Konrada z Mickiewiczem i tajemniczym ,,czterdzieści i cztery” z proroctwa Księdza Piotra.