Pojęcia (Maruszewski rozdz. 8)

Pojęcie - reprezentacja umysłowa, która zawiera opis istotnych właściwości pewnej klasy (kategorii)

Klasa/ kategoria - wynik pewnego podziału, o którym się coś orzeka.

Właściwości istotne:

1. Właściwości wspólne, charakteryzujące wszystkie egzemplarze należące do danej klasy pogląd klasyczny.

2. Właściwości charakteryzujące egzemplarze, które są najbardziej typowe dla danej klasy. pogląd probabilistyczny

3. Właściwości charakteryzujące jeden konkretny lub kilka egzemplarzy należących do danej klasy

Pojęcie zawiera nie tylko informację o charakterze referencyjnym - inf. na temat obiektów, do których się odnosi, lecz również inf. o charakterze relacyjnym - związek danego pojęcia z innymi pojęciami. (p-d pies jest w relacji z ssakiem, i niezależnie od tego w relacji z kotem;])

Pojęcia ogólne - stanowią reprezentacje całych klas przedmiotów lub procesów (p-d jabłko, osoba oddana czemuś). Poszczególne egzemplarze traktowane są jako równoważne; kryterium równoważności może być np. właściwość fizyczna, funkcja, pochodzenie;

Pojęcia jednostkowe -mają tylko jeden egzemplarz i w przeciwieństwie do poprzedniej grupy wydają się bardziej konkretne (p-d „moja matka”)

W obu grupach do tworzenia reprezentacji pojęciowej potrzebny jest proces abstrakcji, jednak proces ten ma inny zakres: albo odnosi się do zbioru różnych przedmiotów, albo do tego samego przedmiotu zmieniającego się w czasie. W obu przepadkach istnieje kryterium równoważności.

Abstrakcja - proces polegający na pomijaniu różnic pomiędzy różnymi egzemplarzami pojęcia lub między właściwościami tego samego pojęcia w różnych punktach czasu, jednocześnie wyodrębnia się pewne cechy wspólne.

Spór o uniwersalia (rozp. w średniowieczu) - czy i jak istnieją przedmioty oznaczone przez pojęcia ogólne.

Nominaliści - Abelard, Walter - zaprzeczali istnieniu przedmiotów pojęć ogólnych - do niego nawiązuje pogląd egzemplarzowy

Realiści - (Remigiusz z Auxerre ;p ) istnieją przedmioty określone przez pojęcia ogólne

Funkcje pojęć:

1. zapewnienie ekonomii funkcjonowania poznawczemu przez redukcję różnorodności informacji przetwarzanych

1. możliwe błędy wynikające z redukcji - niesłuszne poszukiwanie wspólnych właściwości tam, gdzie obiekty należące do klasy są bardzo zróżnicowane - stereotypy etniczne

2. rozumienie i wyjaśnienie

1. pojęcia umożliwiają analizę i interpretację nowych danych w świetle poprzednich doświadczeń

2. pojęcia teoretyczne, odnoszące się do nieobserwowanych właściwości obiektów; umożliwiają wyjaśnienie konkretnego zdarzenia i jego genezy.

3. możliwość wykonywania operacji na reprezentacjach przedmiotów a nie na samych przedmiotach

1. swobodne przekształcenia reprezentacji umysłowych

4. komunikowanie się

1. muszą być identycznie rozumiane przez różne osoby

Proces kategoryzacji

• polega na łączeniu obiektów w grupy, które cechuje względna jednorodność.

• poszczególne kategorie można łączyć ze sobą

• umożliwia określenie relacji między stworzonymi lub wyodrębnionymi kategoriami, tworzenie sieci znaczeń - co z kolei umożliwia tworzenie reprezentacji o wyższym poziomie złożoności

Pogląd klasyczny

• Pojęcie jest taką reprezentacją klasy, która obejmuje wszystkie istotne właściwości tej klasy;

• kryterium istotności - powtarzalność,

• cechy istotne - cechy, charakteryzujące wszystkie obiekty należące do danej klasy (cechy wspólne dla tych obiektów), stanowią one warunki zarówno konieczne jak i wystarczające do stwierdzenia przynależności danego obiektu. Są cechami definicyjnymi.

• cecha wtórna - granice pojęcia są ostre, tzn. nie ma żadnych wątpliwości czy danych obiekt jest pojęciem egzemplarzowym, czy też nie.

• stabilność charakteryzuje pojęcia zarówno w wymiarze między jak i wewnątrzjednostkowym (po przyswojeniu pojęcia, zawsze jest ono rozumiane tak samo)

Proces uczenia się pojęć (Lewicki)

• abstrakcja negatywna - pomijanie cech nieistotnych

• abstrakcja pozytywna - wyodrębnianie spośród pozostałych cech, cech istotnych

• cechy te odrywane są od obiektu i służą jako wzorzec identyfikacyjny przy klasyfikowaniu następnych obiektów

• eksperymenty różnokolorowymi kartami, z wzorkiem w środku (klipiec - karta wzorcowa)

• reakcja wybiórczo - ogólna - wskaźnik utworzenia pojęcia; wybiórczość - osobnik odpowiada reakcją tylko na takie przedmioty, które posiadają określoną właściwość; ogólność - os. odpowiada reakcją na wszystkie przedmioty;

• transfer - przeniesienie pewnego sposobu reagowania na nowe, dotychczas nieznane bodźce

• Chlewiński - w procesie uczenia się transferowi podlegają nie tylko inf. na temat konfiguracji cech określających pojęcie, ale także procesy poznawcze zaangażowane w uczenie się i identyfikację pojęć;

• szybkość uczenia się pojęć zależy od liczby cech istotnych i nieistotnych

(Miller, Johnson - Baird; Smith, Medina)

Istota pojęcia - zbiór jego abstrakcyjnych właściwości, pozwalających na określenie relacji danego pojęcia wobec innych pojęć (owoc - cześć rośliny); zazwyczaj pierwotna w stosunku do procedury ident.

Procedura identyfikacji - zawiera te cechy, które pozwalają na zaliczenie pewnego obiektu do jakiejś klasy (owocem jest coś, co rośnie na drzewie);

Pojęcie figury geometrycznej - istota pojęcia i procedura ident. pokrywają się;

Pojęcia sztuczne - nie mają swojej istoty, która byłaby źródłem obserwowalnych cech (stosowana tylko procedura ident.)

System semantyczny:

Znaczenie konotacyjne

Znaczenie denotacyjne - określanie przy użyciu nazwy zbioru jej desygnatów

• znaczenie referencyjne - wytworzenie relacji pomiędzy nazwą i zbiorem jej desygnatów

• znaczenie typu sens - wyrażenie danego pojęcia za pomocą innych pojęć

Efekt zagnieżdżenia - pojęcia podrzędne stanowią pewien podzbiór w pojęciach nadrzędnych. Cechy charakteryzujące pojęcie podrzędne zawierają cechy typowe tylko dla tego niższego poziomu hierarchii pojęciowej (kwadrat - p. podrzędne, czworobok - p. nadrzędne)

Zalety:

1. Możliwość określenia ostrych granic pojęcia

2. Łatwe określanie relacji między pojęciami - pojęcia mają ostre granice :]

3. możliwość przekazywania wiedzy drogą werbalną

Wady:

1. Utożsamianie pojęć z atrybutami percepcyjnymi. Atrybuty, na których podstawie określamy znaczenie pojęcia, nie muszą oznaczać jego głębokiego znaczenia

2. Pogląd ten nie wyjaśnia efektu typowości - niektóre formalnie należące do zakresu pojęcia są traktowane jako lepsi przedstawiciele tego pojęcia (np. jabłko - owoc)

3. W badaniach nad pojęciami sztucznymi koncentrowano się na pojedynczych pojęciach, pomijano pojęcia nadrzędne i podrzędne;

4. Nie dostrzegano, że w życiu pojęcia te stanowią rzadkość

Pogląd probabilistyczny

Pojęcie jest sumarycznym opisem pewnej klasy.

Pojęcia nie można sprowadzić do zbioru cech, które byłyby zarazem konieczne i wystarczające; sumaryczną reprezentację pojęcia stanowi miara tendencji centralnej poszczególnych wymiarów egzemplarzy pojęcia, albo też układów tych wymiarów.

(Rosch, Mervis)

Wymiar poziomy obejmuje analizę relacji między kategorią i egzemplarzami znajdującymi się na tym samym poziomie ogólności (zwierzęta: pies, żaba, krowa)

Wymiar pionowy dotyczy relacji między egzemplarzami lub podkategoriami na różnych poziomach ogólności (zwierzęta: ssaki, płazy)

Wymiar pionowy określa położenie danego pojęcia w hierarchii pojęć.

Są trzy poziomy hierarchii:

• najwyższy - pojęcia bardzo ogólne, charakteryzowane za pomocą niewielkiej liczby cech

• podstawowy - obiekty mają bogate charakterystyki, jednocześnie cechy występujące na tym poziomie pozwalają na stosunkowo łatwiejsze odróżnianie obiektów od siebie;

• są jako pierwsze opanowywane podczas rozwoju osobniczego;

• jako pierwsze są wymieniane przy opisie obiektów danej kategorii;

• poziom uprzywilejowany poznawczo

• podrzędny - występuje wiele cech wspólnych, ale cechy te pokrywają się w znacznym stopniu z cechami charakteryzującymi inne grupy obiektów

Pojęcia są ulokowane w sieci wzajemnie powiązanych znaczeń, występujących tylko wśród kategorii naturalnych.

Reprezentacja uosabiana jest przez prototypy - najczystsze wypadki przynależności kategorialnej. Prototypem jest egzemplarz najbardziej typowy. Prototyp może być konkretnym egzemplarzem - jabłko, może być również sumaryczną reprezentacją różnych egzemplarzy danej kategorii - stereotypy.

Aby stwierdzić przynależność kategorialną należy porównać badany obiekt z prototypem. Im większe podobieństwo, tym większe prawdopodobieństwo, że badany obiekt jest egzemplarzem pojęcia,

Prototyp można scharakteryzować jako średnią arytmetyczną egzemplarzy napotkanych dotychczas przez jednostkę (Posner, pierwotna def)

Prototyp może być takim obiektem, w którym poszczególne cechy przyjmują wartości występujące najczęściej (modalne) (Francuz).

To, w jaki sposób ludzie będą rozumieć prototyp - jako średnią czy jako modalną - zależy od wieku, wielkości wewnętrznego zróżnicowania poszczególnych kategorii, cecha jakościowa (wartość modalna) czy ilościowa (średnia arytmetyczna).

Zdolność do tworzenia prototypów pojawia się niemal bezpośrednio po urodzeniu (Walton, Bower)

Efekt typowości (Rosch)

• Ludzie wykazują zgodność w ocenie typowości obiektów należących do pewnej kategorii.

• Obiekty typowe są opanowywane jako pierwsze w uczeniu się kategorii.

Prototypy

• są wynikiem kontaktu z pewną klasą bodźców podobnych do siebie

• proces tworzenia prototypu oparty jest na mechanizmach wrodzonych

Zalety:

1. Pokazanie, że ludzie posługują się kategoriami w sposób konsekwentny, pomimo, że niekiedy nie potrafią podać kryteriów, na których się opierają (reprezentacje mają charakter niejawny albo zmienny)

1. Trzebiński - koncepcja elastyczności rdzeni pojęciowych (niewyjaśniona)

2. Kategorie naturalne - stanowią odzwierciedlenie uporządkowanej natury spostrzeganego świata.

Wady:

1. Trudno wyjaśnić pojęcia złożone. Na podstawie prototypowości pojęć prostych nie można przewidzieć prototypowości pojęcia złożonego (np. p. „zwierzę domowe”)

2. Reprezentacje oparte na prototypach wykazują silną zależność od kontekstu;

3. Prototypy nie muszą być odzwierciedleniem pewnej tendencji centralnej w danej kategorii. Mogą być wypadkami idealnymi dla danej kategorii

4. Prototyp może mieć swoje źródło w języku, jakim posługują się ludzie, może być też związany z ładunkiem emocjonalnym, jakim obdarzone są pewne pojęcia.

Pogląd egzemplarzowy

• Pogląd ten przyjmuje, że pojęcia nie stanowią sumarycznej reprezentacji pewnej klasy, ale co najmniej jednego lub kilku egzemplarzy danej klasy.

• Człowiek przechowuje w pamięci informacje na temat odrębnych egzemplarzy. Nie istnieją cechy definicyjne, które charakteryzowałyby wszystkie egzemplarze zajmujące centralną pozycję w danej klasie. Pojęcie jest reprezentacją jakiegoś egzemplarza (najczęściej jest to egzemplarz widziany jako pierwszy, który potem staje się wzorcem).

• Wyjaśnia, dlaczego szybciej przetwarzane są informacje dotyczące obiektów typowych - są bardziej podobne do egzemplarzy, więc zajmują centralną pozycję w kategorii.

• Jest wyrazem minimalizmu poznawczego; przyjmuje, że ludzie preferują informacje konkretne i nie posługują się procesami, które pozwoliłyby wyekstrahować ogólną informację na temat pewnej klasy

• Generalizacja i abstrakcja występują w fazie odtwarzania,

• Proces identyfikacji polega na ocenie podobieństwa nowego obiektu do znanego lub znanych egzemplarzy (ma miejsce tutaj efekt pierwszeństwa - sprawia on, że proces kategoryzacji jest mniej stabilny np. pies: pierwszy egz. ratlerek lub bernardyn).

• Wersja skrajna modelu (Reed) - pojęcia reprezentowane są za pomocą konkretnych egzemplarzy, z którymi zetknęła się jednostka

• Wersja umiarkowana - pojęcia reprezentowane są przez ich najlepsze egzemplarze (może ich być kilka)

Zalety:

1. Dobrze wyjaśnia proces kategoryzacji

2. Wyjaśnienie procesu tworzenia pojęć bez konieczności odwoływania się do bardzo złożonych procesów poznawczych (Brookes). Ma on charakter nieanalityczny. Po napotkaniu egzemplarza osoba uaktywnia nieświadomy proces wnioskowania. Pojęcia mogą ulegać ewolucji w toku nabywania nowych informacji.

3. Zachowanie pełnej puli informacji.

4. Wrażliwość na kontekst. Pełna informacja na temat egzemplarzy może być reorganizowana przez jednostkę w zależności od potrzeb wyznaczonych przez kontekst sytuacji.

1. Barsalou - koncepcja kategorii zdefiniowanych przez cel/ ad hoc. Kategorie tworzone w elastyczny sposób, z wykorzystaniem takiej konfiguracji cech, które wcześniej nie były wyodrębniane (kategoria: „rzeczy potrzebne na randce”)

Wady:

1. Ignorowanie zdolności człowieka do abstrakcji oraz do innych złożonych procesów poznawczych

2. Nie ma żadnych ograniczeń dotyczących tego, jakie egzemplarze mogą konstytuować kategorię

Pojęcia jako teorie naiwne

Teoria podobieństwa Tversky'ego

Wielkość podobieństwa można wyrazić za pomocą proporcji cech wspólnych i cech różnicujących dwie kategorie. Im więcej cech wspólnych oraz mniej cech różnicujących, tym bardziej kategorie są do siebie podobne. + Waga cech - określana jest na podstawie wyrazistości albo na podstawie ważności danej cechy. (teoria ta nie stanowi wyjaśnienia :])

Rosch

Pojęcia naturalne dzielą świat na wiązki skorelowanych atrybutów „nacinające świat w jego stawach” :]. Ludzie, wyodrębniając wiązki skorelowanych atrybutów z możliwych kombinacji, kierują się swoimi przekonaniami na temat tego, dlaczego akurat te atrybutu korelują ze sobą.

Medin, Wettenmaker i inni

Oddziaływanie własnej uprzedniej wiedzy na wybór kierunków poszukiwań i selekcji hipotez. (vide eksperyment z pociągami wschód - zachód) zasada etykietowania

Pojęcia są reprezentowane przez skorelowane atrybutu wraz z regułami określającymi, które z możliwych atrybutów zostaną dostrzeżone.

Kategorie definiowane są przez zasadę wyjaśniającą, wspólną dla wszystkich egzemplarzy, a nie przez wspólne atrybuty czy podobieństwo.

Niekiedy zasady wyjaśniające zbudowane są na podstawie analogii między jedną dziedziną a drugą (Closkey) (eksperyment z wydmuchiwaniem kulki z zwiniętej w spiralę rurki - przewidywana trajektoria - linia krzywa ;) )

Rozwój pojęciowy nie jest interpretowany jako przyswajanie sobie kolejnych atrybutów, ale jako zmiana organizacji pojęć i zmiana reguł wyjaśniających wyprowadzonych z wiedzy na temat świata.

Co kieruje doborem teorii naiwnych

• Reguła oszczędności

• Brak wcześniejszych doświadczeń

• Są wynikiem interakcji organizmu ze środowiskiem - powstają w wyniku uruchomienia prostych procesów spostrzegania, uczenia się i pamięci.

Pojęcia odnoszące się do stanów, zjawisk i procesów.

Charakterystyczna właściwość pojęć odnoszących się do procesów - muszą one w pewien sposób kodować kolejność zdarzeń (zmiana kolejności może sprawić, iż znaczenie nabiera innego sensu). Zasadą ukierunkowującą tworzenie pojęcia jest cel lub sens zdarzenia.

Pojęcia graniczne - znajdują się na pograniczu świata społecznego, w którym dominuje kategoria celu, i pozaspołecznego, w którym dominować mogą różne zasady (np. p. AIDS)

Wielowarstwowość pojęcia:

Warstwa kodu obrazowego (najbardziej konkretnego) - pogląd egzemplarzowy

Warstwa kodu werbalnego - pogląd prototypowy

Warstwa abstrakcyjna - pojęcia jako ukryte teorie

5

---