Dzieje dramatu
Dramat jest jednym z trzech podstawowych rodzajów literackich, przeznaczonym do wystawiania na scenie. Akcja dramatu jest wyraźnie zarysowana, wokół niej skupia się świat przedstawiony utworu. Zazwyczaj jest podzielony na akty, sceny, odsłony. Na strukturę dramatu składają się część dialogowa oraz didaskalia, czyli wskazówki autora dotyczące gry aktorów, reżyserii i scenografii przedstawienia.
Przedmiotem tego opracowania będzie synteza wiedzy o jego kształtowaniu się i różnicach między głównymi nurtami tego rodzaju na przestrzeni epok od starożytności do dwudziestolecia międzywojennego.
Dramat antyczny.
W starożytnej Grecji dwa razy w roku odbywały się święta ku czci Dionizosa. Zwłaszcza Dionizje Wielkie, miejskie były obchodzone w sposób szczególnie uroczysty. Organizowano orszaki, śpiewano patetyczne pieśni na cześć boga. Według Arystotelesa dramat bezpośrednio wywodzi się od liryki chóralnej, dytyrambów.
VI - V w. przed naszą erą to okres usamodzielniania się dramatu jako rodzaju literackiego. Wiek V to już dominacja zwłaszcza tragedii, uważanej przez starożytnych za najszlachetniejszą formę uprawiania literatury. Twórcy prezentowali swoje sztuki podczas agonów ( konkursów ) tragediowych. Przedstawienia wystawiano przy świetle dziennym, w amfiteatrze o genialnej akustyce. Mimo, iż aktor mógł być słabo widziany, słyszany był doskonale. Zdarzały się spektakle trwające kilka dni. Nagrodą dla zwycięzcy był wieniec laurowy. Jeżeli chodzi o aktorów, to mogli nimi być tylko mężczyźni. Twarze zasłaniali maskami, okrywali się farbowanymi koźlimi skórami. Bardzo istotną rolę odgrywał chór jako wyraziciel opinii ludu, głos sumienia bohatera.
Najwybitniejszymi przedstawicielami wielkiej tragedii byli Ajschylos, Sofokles i Eurypides, oraz rzymski Seneka i Liwiusz. Ajschylos tworzył ogromne dramaty złożone z kilku dramatów składowych, pod jego wpływem powstawały pierwsze dzieła Sofoklesa, potem tenże usamodzielnił się na tyle, że zmodernizował tragedię zmniejszając rolę chóru i kładąc nacisk na dialog sceniczny wprowadził trzeciego aktora.
Istotą tragedii antycznej jest konflikt tragiczny, czyli istnienie przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie można dokonać wyboru. Każda decyzja przynosi bohaterowi klęskę. Często bohater popełnia jakąś zbrodnię nie będąc tego świadomym. W tym wypadku mówimy o ironii tragicznej. Tragizm to niemożność dokonania wyboru i niezależny od postępowania i charakteru postaci pęd ku katastrofie. Bohaterem tragedii był władca albo bohater, o którego losach decydowali bogowie, los , przeznaczenie, fatum.
Wspomniany już Arystoteles przypisywał tragedii rolę oczyszczenia duszy widza; “katharsis”.
Dramat antyczny miał zamkniętą fabułę. Prolog był wprowadzeniem zakończonym węzłem dramatycznym rozpoczynającym właściwą akcję. Potem było pierwsze wejście chóru - parodos. Później pięć części dialogowych - epejzodionów przeplecionych pięcioma stasimonami - pieśniami chóru. Następnie ostatnie wejście chóru - exodos i wyjaśnienie sprawy , oraz podsumowanie akcji w epilogu.
Akcja od momentu zawiązania przez różne perypetie dążyła do punktu kulminacyjnego po czym wyciszała się i zostawała zakończona.
W dramacie starożytnym obowiązywały trzy jedności: czasu - akcja trwała nie dłużej niż jedną dobę, miejsca - toczyła się w jednym miejscu, akcji - akcja miała tylko jeden wątek.
Literatura antyczna stworzyła także komedię, wcześniejszy dramat satyrowy. Komedie pisywali Arystofanes, Meander i w literaturze rzymskiej Terencjusz.
Przykładem dramatu antycznego niech będzie tragedia Sofoklesa “Antygona”. Zderzają się tutaj dwie racje: Antygony, która według prawa boskiego i miłości siostrzanej chce pochować brata i z drugiej strony broniącego prawa Kreona, który zabrania grzebać zdrajcę. Ironią tragiczną jest to, że gdy Kreon pod wpływem przepowiedni wróżbity o śmierci syna jako kary za niepogrzebanie Polinika i zamurowanie Antygony chce to cofnąć, okazuje się, że Antygona popełniła samobójstwo, Haimon zrobił to samo, a żona króla podążyła za synem.
Zachowane są jedności klasyczne, budowa tragedii jest zgodna z zasadami kompozycji. Nowością jest nadanie postaci kobiecej przymiotu odwagi.
Dramat liturgiczny i misterium.
Uczeni średniowieczni już w XI w. sformułowali ogólne reguły pisarskie. Była mowa o takich gatunkach klasycznych jak tragedia, komedia, satyra, pieśń. Jednak najbardziej istotną sprawą było utworzenie się w literaturze średniowiecza nowych gatunków. Między innymi dramatu.
Na podstawie Starego i Nowego Testamentu oraz apokryfów powstawały sztuki dramatyczne zwane misteriami ( łac. `tajemnica' ). Związane były także z obrzędami religijnymi. Zbudowane były najczęściej w ten sposób, że na początku pokazany był upadek człowieka, odkupienie było punktem kulminacyjnym, a zakończeniem oczekiwanie na sąd ostateczny. Historie biblijne wzbogacone często o informacje legendarne przedstawiać miały tragizm dziejów chrześcijaństwa. Poza tym misteria miały wymowę dydaktyczną, czasem zawierały elementy farsy społecznej, groteski, farsy. ( przykład: “Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” Mikołaja z Wilkowiecka ). Dzisiejsze jasełka oparte są na tradycji misteriów.
Inną formułą dramatu średniowiecznego były moraliety o charakterze alegoryczno -dydaktycznym. Ukazywały walkę uosobionego dobra i zła ( bohaterami bywały Cnota, Piękno, Pycha, Wiara ). Utwory te niosły przesłanie moralne i popularyzowały dogmaty wiary. ( przykład: “Everyman” )
Poza wyżej wymienionymi gatunkami wystawiane bywały mirakle opowiadające cudowne zdarzenia z żywotów świętych.
W przerwach przedstawień średniowiecznych grywano intermedia, krótkie utwory dialogowe lub pantomimiczne o tematyce humorystycznej i społecznej.
Dramat szekspirowski.
Zarówno dramat szekspirowski, zwany inaczej elżbietańskim ( od imienia panującej królowej ) i omawiany za chwilę dramat klasyczny powstały w epoce odrodzenia. Jednak Szekspir mimo powracających tendencji antycznych zrywa w swojej sztuce z jednościami klasycznymi, wprowadza do dramatu postacie niskiej kondycji, styl zbliżony niemal do farsowego. Przedmiotem sztuki szekspirowskiej najczęściej bywała walka o władzę, jej cena i zmiana jaką owa władza powoduje w ludziach. Kolejną cechą dramatu szekspirowskiego jest zmienność postaci, które z łatwością przechodziły od jednego skrajnego stanu emocji, do innego. Targane były wątpliwościami, wyrzutami sumienia, przeżywały tragedię uświadomienia sobie popełnionych zbrodni. Jeżeli chodzi o formułę sztuki to charakterystycznym jest przemieszanie elementów lirycznych i tragicznych. Obok bohaterów realistycznych pojawiły się duchy.
Najbardziej typowym, znanym mi dramatem elżbietańskim jest “Makbet”. Prawy rycerz skuszony przez przepowiednią czarownic i wspierany przez żonę morduje króla aby posiąść tron. Rozpoczyna pasmo zbrodni dla ugruntowania władzy, ale jednocześnie cierpi moralnie. Jego żona szaleje, a on wyzwala się z pułapki stając do ostatniego pojedynku. Pełno tu duchów, trupów, czarownic. “Makbet” to historia moralnego upadku i cierpienia z nim związanego.
Technicznie dramat elżbietański wystawiany był na scenie w rodzaju barbakanu z miejscami dla gawiedzi i lożami dla znaczniejszej publiczności. Dekoracje były ubogie, natomiast stroje aktorów bogate i zawsze współczesne. W pozyskiwaniu publiczności pomagał fakt, że posługiwano się symboliką jasną, zrozumiałą dla widza.
Dramat klasyczny.
Opiera się na ogólnym trendzie powrotu do kultury starożytnej i idei humanizmu. Twórcy renesansowi, którzy nawiązywali w swojej twórczości do tradycji literackiej starożytności bardzo skrupulatnie przestrzegali zasad budowy dramatu antycznego. Mimo, iż często wystawiano spektakle w pomieszczeniach zamkniętych, konstrukcja sceny oparta była na wzorach antycznych. Do zasady jedności czasu dodano sprecyzowanie długości trwania akcji. Ta powinna być równa czasowi przedstawienia, by widz nie był łudzony rzekomym upływem lat. Dopuszczano jednak przedłużenie czasu trwania akcji do dwudziestu czterech lub czterdziestu ośmiu godzin.
Przykładem dramatu klasycznego jest “Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego. Autor pominął pierwsze i ostatnie wejście chóru ( parados i exodos ), całość podzielona na pięć części (epeisodionów ze stasimonami ), zachowane są jedności czasu, miejsca i akcji, Kochanowski wprowadził na scenę czterech aktorów.
Dramat siedemnastowieczny, konwencja klasycystyczna.
Na wiek siedemnasty przypada gwałtowny rozwój dramatu dworskiego, szkolnego teatru jezuickiego, teatru ludowego i opery. Szczególnej uwagi wymaga właśnie dramat muzyczny, którego geneza sięga średniowiecznych misteriów. Na gruncie opery ukazała się charakterystyczna dla epoki dążność do syntezy sztuk, a sposób jej wystawiania obrazował barokowy przepych i ozdobność.
Jednak głównym nurtem rozwoju dramatu był klasycyzm. Jego żródeł upatruje się w renesansowym powrocie do wartości antycznych. Klasycyzm kultywował utworzone w starożytności gatunki dramatu: tragedię i komedię. Rozwój tego rodzaju sztuki najbardziej zaznaczył się we Francji, natomiast w większości krajów, również w Polsce rozkwit dopiero w osiemnastym wieku.
Dramat klasycystyczny był tworzony według dokładnie ustalonych reguł, przestrzegał zasady trójjedności klasycznej, szczególny nacisk kładł na moralną prawdę oraz piękno języka.
Najznakomitszymi pisarzami literatury klasycystycznej byli Molier, komedie, oraz twórcy tragedii Corneille ( “Cyd” ) i Racine ( “Fedra” ).
Molier tworzył komedie zawierające prawdy i obserwacje obyczajowe, społeczne, i psychologiczne. Umiejętność obiektywnego spojrzenia na życie ludzkie pozwalało mu na tworzenie trafnych i zrozumiałych sztuk. Molier piętnował uniwersalne ułomności człowieka, tworząc postacie charakterystyczne i wyraziste. Nie wahał się publikowania utworów obrazoburczych, satyr na kościół, szlachtę, mieszczaństwo.
Znakomitym przykładem jest “Świętoszek” atakujący kościół i godzący w fałszywą pobożność.
Dramat osiemnastowieczny, konwencja klasycystyczna.
Dramat w oświeceniu nawiązywał do tradycji molierowskiej. Zgodnie z założeniami komedii klasycystycznej utwór powinien zawierać morał, co często prowadziło do ogólnikowego przedstawiania zagadnień i postaci, a to z kolei do powstawania utworów o podobnej tematyce i konstrukcji fabuły.
Ilustracją niech będzie dramat Juliana Ursyna Niemcewicza “Powrót posła”. Dwóch kawalerów stara się o rękę panny. Jeden z nich to młodzieniec szlachetny, drugi dorobkiewicz. Kiedy wszystkie matactwa dorobkiewicza wychodzą na światło dzienne, ten traci jakiekolwiek szanse poślubienia dziewczyny. Charaktery postaci są jednoznaczne, czarne lub białe, podkreślone nazwiskami: Szarmantcki, Gadulski. Podobny rodzaj komedii tworzył Franciszek Bohomolec, jednak innowacją Niemcewicza w tym dramacie było podjęcie aktualnej tematyki politycznej.
W epoce oświecenia zostały sformułowane zasady dramatu mieszczańskiego, którego rozwój przypadł na kolejne okresy dziejów literatury.
Dramat romantyczny.
I znowu w dramacie epoki romantyzmu można rozróżnić dwa kierunki ewolucji. Pierwszy to nawiązanie do konwencji klasycystycznej, drugi to nowy gatunek - dramat otwarty.
Po pierwsze, jaka była rola dramatu romantycznego w Polsce? Otóż autorzy podejmowali w swoich dziełach wartki dla społeczeństwa problem walki o wolność, przedstawiając różne koncepcje dążenia do jej osiągnięcia. Próbowali ocenić przyczyny klęski powstania listopadowego, przygotowując tym samym grunt do następnego zrywu narodowego. Dramaty niosły przesłanie o wyższości dobra narodu nad szczęściem osobistym. Dawały nadzieję na wyzwolenie się spod obcego panowania.
Bohaterem jest patriota skazujący się nieraz na samotną walkę dla zapewnienia innym wolności - tu mówimy o prometeizmie. Powtarza się mesjański pogląd o wybraniu Polski spośród ludów świata, jej wyjątkowości i cierpieniu za winy innych narodów. Silnie zaznacza się kult artysty. Pojawiają się nowe elementy jak nastrojowość, tematyka ludowa. Występują postacie fantastyczne, dzieją się rzeczy niewytłumaczalne.
Dramat otwarty jest zbudowany w ten sposób, że sceny są ze sobą luźno powiązane, różne rzeczy mogą się dziać w tym samym momencie, akcja nie jest ograniczona limitem czasu, ani miejsca - następuje zerwanie z jednościami klasycznymi.
Wzorem dla twórców polskiego dramatu otwartego był “Faust” Johanna Wolfganga Goethego.
Najbardziej znanymi utworami tego typu były “Dziady cz. III” Mickiewicza oraz “Kordian” Juliusza Słowackiego. W obu spoiwem łączącym luźno powiązane części dramatu jest główny bohater. Obaj przeżywają ją przemianę duchową rezygnując z prywatnego szczęścia i rozpoczynają walkę o wolność. Różne są dla nich idee drogi ku niej - Konrad wybiera walkę samotną, jako istota wybrana, poeta, chce rządu dusz, natomiast Kordian próbuje organizować spisek. Obaj jednak przegrywają Konrad osamotniony przez Boga, Kordian przez towarzyszy- aluzja do przyczyn upadku powstania.
W nurcie klasycystycznym powstawały utwory o mniej rygorystycznym przestrzeganiu zasad budowy niż w epoce poprzedniej.
W “Dziadach cz. II” Adam Mickiewicz opisuje obrzęd ludowego święta zmarłych, z wywoływaniem duchów, ucztą dla dusz błąkających się wciąż po ziemi. Występuje chór, zachowane są jedności klasyczne.
Innym przykładem, tym razem komedii, są “Śluby panieńskie” Aleksandra Fredry, wzorowane na dramaturgii osiemnastowiecznej i współczesnym Fredrze teatrze francuskim. Jednakże w przeciwieństwie do powyższych sztuka Fredry nie skupiała się na moralizatorstwie, lecz było to przedstawienie pełne naturalnego humoru sytuacyjnego i postaci. Także przeciwnym do typowego dramatu romantycznego było przedstawianie miłości szczęśliwej i swobodnej.
Dramat pozytywistyczny.
Pozytywizm był epoką prozy i nie pozostawił wybitnych dzieł dramatycznych. Tłumaczyć to można szczególną polską sytuacją, pod zaborami i po upadku kolejnego powstania. Sytuacja ta uniemożliwiała zwłaszcza w zaborze rosyjskim prezentowanie dramatów romantycznych. Teatry grywały więc repertuar łatwy i dosyć płytki.
Na takim gruncie wykształcił się gatunek dramatu mieszczańskiego, podejmujący opis życia mieszczan, schematy i stereotypy w nim obowiązujące. Piętnował przesądy stanowe, dorobkiewiczostwo, zachłanność. Propagował ideał solidaryzmu klasowego.
Innym był dramat historyczny wykorzystujący, a wręcz powtarzający wzorce klasycystyczne i romantyczne.
Przedstawicielami polskiej dramaturgii pozytywistycznej są Michał Bałucki, Józef Bliziński i Aleksander Świętochowski.
Dramat modernistyczny.
Dzielimy go na dramat naturalistyczny, symboliczny i ekspresjonistyczny.
Dramat naturalistyczny wywodzi się od suchego, realistycznego dramatu poprzedniej epoki. Charakteryzuje się zaznaczaniem istnienia w świadomości człowieka praw natury, walki o byt. Jednostki silne, dążące do realizowania kariery, bogacenia się nie zważają na nic i nikogo na swojej drodze. Niechętny jest warstwie mieszczan, filisterstwu. Konkretne jest miejsce i czas trwania akcji, a wszystkie wydarzenia są prawdopodobne.
Przykład: “Moralność pani Dulskiej” - obraz z życia mieszczaństwa. Pod pozorami uczciwości, dbałości o wartości moralne kryje się obłuda.
Dramat symboliczny wzorowany na twórczości Maurycego Maeterlincka. Dąży do wywołania nastroju tajemniczości, pojawiają się w nim postacie symbolizujące stany uczuciowe, postawy moralne. Wydarzenia nadprzyrodzone mieszają się z rzeczywistością. Czasem odwoływał się do symboliki dramatu romantycznego.
“Wesele” Stanisława Wyspiańskiego obfituje w niesamowite sceny, pojawiają się postacie Wernyhory, Chochoła , Szeli. Gospodarz otrzymuje Złoty Róg jako zapowiedź czynu, ale zaprzepaszcza szansę, Złoty Róg zostaje zgubiony. Po weselnej nocy zjawy znikają, a ludzie wykonują dziwny taniec do melodii granej przez Chochoła.
Dramat ekspresjonistyczny miał pokazać uwikłanie człowieka w wielki procesy zbiorowe, wyświetlić jego problemy i kontrastowo przedstawić pojęcia dobra i zła, piękna i brzydoty.
Dramat dwudziestolecia międzywojennego.
Twórczość tradycyjna, czyli bliska tradycji młodopolskiej zaowocowała kilkoma znaczącymi utworami, jak “Uciekła mi przepióreczka” Stefana Żeromskiego, gdzie bohater zrzeka się miłości dla sprawy wyższej, “Dom kobiet” Zofii Nałkowskiej o kobietach owdowiałych lub porzuconych i o ich cierpieniach, wreszcie komedia Jerzego Szaniawskiego “Żeglarz” ukazujący mechanizm tworzenia się i burzenia mitów, relatywizm ocen, rolę legendy w życiu ludzi, i nie zawsze najlepszą prawdę..
Kolejny rodzaj to dramat epicki. To sztuka, która zmusza do myślenia. Bohaterowie maja złożoną osobowość, na którą oddziałują różne czynniki zewnętrzne. Nie daje możliwości jednoznacznej oceny postępowania postaci.
Przykładem jest komedia antywojenna Bertolda Brechta “Matka Courage i jej dzieci”. To opowieść o losach kobiety, która, żyje dzięki wojnie, potrzebuje jej, traci przez nią dzieci, ale nadal ją kocha.
Zupełnie inny charakter mają awangardowe dramaty Witkacego. Jego teoria “czystej formy” mówi o tym, że człowiek zagubiony w świecie szuka odpowiedzi na pytania o sens swojego istnienia i tylko sztuka nie związana z życiem może mu pomóc go odnaleźć.
Jego dzieła to w zasadzie ta sama sztuka wieszcząca zbliżającą się katastrofę.
Na widza Witkacy chce oddziaływać wyłącznie za pomocą słowa, barwy. Widz nie może być rozpraszany dekoracjami, interpretacją aktorską. Dlatego ograniczono je do minimum. Nie powinien się nawet przejmować losami bohatera. Witkacy zrywa z dotychczasową wizją teatru, na scenie dzieją się niedorzeczności niby z pozlepianych marzeń sennych.
“Szewcy” to obraz trzech etapów rewolucji. Choć każdy jest niszczycielski dla poprzedniego porządku, nie przynosi zmian na lepsze, których po nim oczekiwano. Każda kolejna rewolucja jest coraz bardziej niewydarzona. Świat dąży ku skarleniu. Narasta groteska sytuacji.