Historia PKWN

Decyzję o jego utworzeniu podjęto w Moskwie między 18 a 20 lipca 1944 [2], a samą nazwę (kopię nazwy działającego od 1943 pod przewodnictwem de Gaulle'a Francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego) osobiście zaakceptował Józef Stalin[2], decydując również o składzie osobowym komitetu i podejmując końcową decyzję o utworzeniu PKWN. 22 lipca 1944 roku Radio Moskwa poinformowało, że PKWN powstał w Chełmie (pierwszym mieście polskim na zachód od Linii Curzona zajętym przez Armię Czerwoną w ofensywie białoruskiej (od czerwca 1944) . W rzeczywistości pierwsi członkowie PKWN dotarli bezpośrednio do Lublina dopiero 27 lipca 1944.

Do PKWN weszli działacze KRN, Związku Patriotów Polskich, Robotniczej Partii Polskich Socjalistów, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Demokratycznego, Polskiej Partii Robotniczej, a także osoby bez formalnej afiliacji politycznej.

Przewodniczącym PKWN został Edward Osóbka-Morawski (PPS), jego zastępcami Wanda Wasilewska (ZPP) i Andrzej Witos (SL "Wola Ludu"; później Stanisław Janusz). W PKWN zasiadali przedstawiciele ZPP i PPR oraz partii "koncesjonowanych" przez Stalina i Moskwę, tj. PPS, SL "Woli Ludu" i SD.

PKWN był uznawany wyłącznie przez ZSRR. Przedstawicielem ZSRR przy PKWN był gen. Nikołaj Bułganin. Do końca 1944 r. (przekształcenia PKWN w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej) był on traktowany również przez Stalina jako tymczasowy organ administracyjny bez atrybutów rządowych (stąd np. ministrowie w PKWN nosili tytuł "kierowników resortów" - czyli "pełniących obowiązki ministrów").

Stalin zdecydował iż siedzibą PKWN będzie Lublin, w związku z tym już 21 lipca wydał "Dyrektywę Nr 220149" nakazującą dowódcy 1 Frontu Białoruskiego niezwłoczne zajęcie Lublina, co miało nastąpić najpóźniej do 26-27 lipca 1944. Utworzenie siedziby PKWN w Lublinie miało być dodatkowym argumentem w rozmowach ze Stanisławem Mikołajczykiem, planowanych pod koniec lipca 1944. Decyzja o powołaniu PKWN zaskoczyła krajowych komunistów z PPR, którzy dowiedzieli się o tym fakcie z nasłuchu radiostacji moskiewskiej.

Od 1 sierpnia siedzibą PKWN był Lublin. Organem prasowym PKWN była "Rzeczpospolita". Swoją działalnością PKWN objął, przekazane przez władze radzieckie (sowieckie) pod jego administrację, tereny województw: lubelskiego, białostockiego, rzeszowskiego i część warszawskiego.

31 grudnia 1944 przekształcono PKWN w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej z Edwardem Osóbką-Morawskim na czele.

Manifest PKWN

Tekst Manifestu został rzeczywiście upubliczniony 22 lipca, ale nie miało to miejsca w Chełmie, lecz w Moskwie. Ogłoszono go na antenie Radia Moskwa. Pierwszą wersję drukowaną (Manifest "trzyszpaltowy") również wydrukowano w Moskwie. W Chełmie tekst Manifestu "dwuszpaltowy" wydrukowano dopiero 26 lipca.

Z drugiej wersji Manifestu usunięto wszystkie fragmenty, które mogły wskazywać na komunistyczny lub zdecydowanie lewicowy charakter PKWN. Manifest PKWN zapowiadał radykalne przeobrażenia społeczne (reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu), dalszą walkę z Niemcami oraz korzystną granicę na zachodzie. W manifeście nie było wzmianek o wprowadzaniu realnego socjalizmu na wzór radziecki.

Dekrety PKWN

Głównym narzędziem sprawowania władzy przez PKWN była rozbudowana służba bezpieczeństwa i represyjne dekrety, wydawane w celu usunięcia z życia publicznego opozycyjnych organizacji niepodległościowych, organów Polskiego Państwa Podziemnego i Delegatury Rządu na Kraj oraz reprezentujących ją sił zbrojnych. Skutkiem tych represji było uwięzienie w więzieniach i obozach ok. 200 000 osób. Od lipca 1944 wydano kolejno następujące dekrety represyjne:

* Dekret z dnia 26 lipca 1944, "O rozwiązaniu tajnych organizacji wojskowych na terenach wyzwolonych" - uderzał on przede wszystkim w organizacje niepodległościowe uznające Rząd Polski w Londynie, a w szczególności w Armię Krajową.

* Dekret z dnia 23 września 1944 "O ustroju sądów wojskowych i prokuratur wojskowych" (wcześniej funkcjonował w armii Berlinga, od 1 czerwca 1944, jako Wojskowy Kodeks Karny, przygotowany przez CBKP) - kodeks ten określał definicję tzw. zbrodni stanu i kary wymierzane za jej popełnienie, dotyczył także ludności cywilnej oraz stanu gdy wymagał tego "interes obrony Państwa". Dekret został zamieniony 21 października 1944 przez Kodeks Karny Wojskowy (obowiązujący do 19 kwietnia 1969), który w 10 na 19 artykułów przewidywał karę śmierci m. in. za zbrodnię stanu. Na podstawie tego dekretu represjonowano żołnierzy Armii Krajowej i innych organizacji konspiracyjnych.

* Dekret z dnia 30 października 1944 "O ochronie Państwa" - stanowił jeden z głównych elementów terroru sądowego wobec społeczeństwa i opozycji, przy jego konstruowaniu złamano fundamentalną zasadę iż "prawo nie działa wstecz", ponieważ dekretem objęto "przestępstwa" popełnione przed 15 sierpnia 1944. Każdy z 11 artykułów przewidywał karę śmierci, przy niemalże pełnej dowolności interpretacyjnej popełnionych czynów. 5 punktów dekretu było stosowanych po wojnie wobec ludności cywilnej, która była sądzona do kwietnia 1955 także przez sądy wojskowe PRL, wymierzające z reguły bardzo surowe kary.

* Dekret z dnia 31 sierpnia 1944 "O wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną oraz dla zdrajców Narodu Polskiego" - w założeniach skonstruowany do ścigania zbrodniarzy hitlerowskich, w praktyce stał się kolejnym narzędziem terroru wymierzonego w Armię Krajową i podziemie niepodległościowe, którego członkowie skazywani byli z identycznych artykułów co zbrodniarze niemieccy (często w tych samych celach więziennych osadzano byłych esesmanów, gestapowców razem z żołnierzami AK i członkami organizacji konspiracyjnych - por. Kazimierz Moczarski). M. in. na podstawie tego dekretu popełniony został w październiku 1952 mord sądowy na generale Emilu Fieldorfie ps. "Nil".

* Dekret z dnia 16 listopada 1944 "O przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa" - przewidywał karę śmierci z 3 artykułów, pozwalał również na dowolność interpretacyjną przy określaniu "winy" i stanowił kolejny element terroru stosowanego przez PKWN.

Skład PKWN

• Edward Osóbka-Morawski (RPPS) - przewodniczący PKWN, kierownik resortu spraw zagranicznych

• Wanda Wasilewska (PPR) - wiceprzewodnicząca PKWN

• Andrzej Witos (SL) - wiceprzewodniczący PKWN, kierownik resortu rolnictwa i reform rolnych

• Stanisław Kotek-Agroszewski (SL "Wola Ludu") - kierownik resortu administracji publicznej

• Stanisław Radkiewicz (PPR) - kierownik resortu bezpieczeństwa publicznego

• Jan Stefan Haneman (RPPS) - kierownik resortu gospodarki narodowej i finansów

• Stefan Jędrychowski (PPR) - kierownik resortu informacji i propagandy

• Jan Michał Grubecki (SL) - kierownik resortu komunikacji, poczt i telegrafów

• Wincenty Rzymowski (SD) - kierownik resortu kultury i sztuki

• gen. broni Michał Żymierski (PPR) - kierownik resortu obrony narodowej

• Emil Sommerstein (bezpartyjny) - kierownik resortu odszkodowań wojennych

• Stanisław Skrzeszewski (PPR) - kierownik resortu oświaty

• Bolesław Drobner (PPS) - kierownik resortu pracy, opieki społecznej i zdrowia

• Jan Czechowski (SL "Wola Ludu") - kierownik resortu sprawiedliwości

Zmiany w składzie PKWN

• 9 października 1944 r.:

• Andrzej Witos odwołany ze stanowiska wiceprzewodniczącego PKWN i kierownika resortu rolnictwa i reform rolnych;

• Stanisław Janusz (SL) powołany na wiceprzewodniczącego PKWN,

• Edward Osóbka-Morawski powołany na kierownika resortu rolnictwa i reform rolnych.

• 4 listopada 1944 r.:

• Jan Michał Grubecki odwołany ze stanowiska kierownika resortu komunikacji, poczt i telegrafów, a na jego miejsce powołano Jana Rabanowskiego (SD) - dotychczasowego zastępcę.

• 20 listopada 1944 r.:

• Stanisław Kotek-Agroszewski odwołany ze stanowiska kierownika resortu administracji publicznej.

• 1 grudnia 1944 r.:

• Przekształcenie resortu gospodarki narodowej i finansów w resort przemysłu, resort skarbu, resort aprowizacji i handlu oraz resortu komunikacji, poczt i telegrafów w resort komunikacji i resort poczt i telegrafów.

• 5 grudnia 1944 r.:

• Teodor Piotrowski (PPS) - powołany na kierownika resortu aprowizacji i handlu,

• Jan Rabanowski (SD) - powołany na kierownika resortu komunikacji,

• Tadeusz Kapeliński (SL) - powołany na kierownika resortu poczt i telegrafów,

• Hilary Minc (PPR) - powołany na kierownika resortu przemysłu,

• Jan Stefan Haneman (PPS) - powołany na kierownika resortu skarbu.

Rząd Tymczasowy RP został powołany przez KRN 31 grudnia 1944 roku w miejsce PKWN. Przemiana miała znaczny ciężar gatunkowy. Polscy komuniści działający pod patronatem ZSRR oficjalnie powołali swój własny rząd, konkurencyjny wobec legalnego i powszechnie uznawanego na forum międzynarodowym Rządu RP na uchodźstwie i przejmujący faktyczną władzę nad zajmowanymi przez Armię Czerwoną ziemiami polskimi leżącymi na zachód od Linii Curzona. Było to ze strony Józefa Stalina polityczne przygotowanie przed zimową ofensywą Armii Czerwonej, która miała przynieść zajęcie reszty ziem polskich w granicach sprzed wojny. Jednocześnie był to dowód usztywnienia stanowiska sowieckiego wobec Anglosasów w kwestii roli przedstawicieli Rządu RP na uchodźstwie w kształtowaniu powojennych władz Polski poprzez stworzenie faktu dokonanego.

Premierem Rządu Tymczasowego został dotychczasowy przewodniczący PKWN - Edward Osóbka-Morawski (kierował również sprawami zagranicznymi); wicepremierami zostali Władysław Gomułka z PPR i Stanisław Janusz z koncesjonowanego SL; ministrem obrony narodowej został generał Michał Rola-Żymierski, zaś ministrem bezpieczeństwa publicznego Stanisław Radkiewicz.

Podczas gdy PKWN był uznawany wyłącznie przez ZSRR, Rząd Tymczasowy został oficjalnie uznany przez ZSRR,Czechosłowację i Jugosławię oraz wymienił przedstawicieli z Francją. 1 lutego 1945 roku rząd przeniósł się z Lublina do Warszawy.

Komuniści podkreślali, że Rząd Tymczasowy ma charakter koalicyjny, była to jednakże mistyfikacja, ponieważ kluczowe resorty były kontrolowane przez komunistów. Specjalnym nadzorcą (komisarzem) Rządu Tymczasowego ze strony władz radzieckich został gen. Iwan Sierow,początkowo nieoficjalnie, później (6 marca 1945) mianowany formalnie doradcą NKWD przy Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego (MBP).

Powołanie Rządu Tymczasowego przyjęto na Zachodzie bez złudzeń. Rząd RP na uchodźstwie wydał deklarację, w której stwierdzono, że ZSRR dokonał "zamachu na suwerenne prawa narodu polskiego". Protesty przeciwko postępującemu zniewoleniu Polski przez ZSRR wyrazili zarówno Winston Churchill, jak i Franklin Delano Roosevelt, a przede wszystkim opinia publiczna Anglii i Stanów Zjednoczonych. Na konferencji jałtańskiej w lutym 1945 roku Wielka Trójka ustaliła że nowy rząd Polski powstanie przez uzupełnienie składu Rządu Tymczasowego ( na jego bazie) , poprzez wprowadzenie do niego indywidualnych "Polaków z kraju i zagranicy" - całkowicie przemilczano istnienie Rządu RP na emigracji jako podmiotu prawa międzynarodowego . Rząd RP na uchodźstwie oświadczył w konsekwencji:

Cytat:

"W memorandum złożonym przed konferencją rządom Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych rząd polski wyraził przekonanie,że nie wezmą one udziału w żadnych decyzjach dotyczących sprzymierzonego państwa polskiego bez konsultowania i zgody rządu polskiego.Jednocześnie zgłosił on gotowość szukania rozstrzygnięcia sporu wszczętego przez Rosję Sowiecką w drodze normalnych metod w procedurze międzynarodowej, opartych na poszanowaniu praw obu państw będących w sporze.Pomimo to decyzje Konferencji Trzech zostały przygotowane i powzięte nie tylko bez udziału i upoważnienia rządu polskiego, ale i bez jego wiedzy (...)Rząd polski oświadcza,że decyzje Konferencji Trzech dotyczące Polski nie mogą być uznane przez rząd polski i nie mogą obowiązywać narodu polskiego."

Oświadczenie to zostało zignorowane - protest miał charakter symboliczny. W tych warunkach 21 lutego 1945r. Rada Jedności Narodowej, czyli parlament Polski Podziemnej, postanowiła uznać ustalenia z Jałty, mimo że jej zdaniem warunki oznaczają dla Polski nowe, niezmiernie ciężkie i krzywdzące ofiary. Ostatnią nadzieją dla polskich ugrupowań niepodległościowych stało się ich wejście do deklarowanego w Jałcie rządu "jedności narodowej", aby nie zdominowali go komuniści podporządkowani Stalinowi. 28 marca 1945 r. zaproszeni przez sowieckiego płk. Pimienowa (deklarującego się jako pełnomocnik marszałka Żukowa) na rozmowy o współpracy przedstawiciele Polskiego Państwa Podziemnego z Delegatem Rządu na Kraj Janem Stanisławem Jankowskim, komendantem głównym Armii Krajowej Leopoldem Okulickim, przewodniczącym RJN Kazimierzem Pużakiem i całym składem Krajowej Rady Ministrów , których nazwiska zostały uprzednio przekazane przez Brytyjczyków Stalinowi ( jako tożsamość potencjalnych partnerów negocjacyjnych - "Polaków z kraju " - dla realizacji postanowień jałtańskich ) , zostali po przybyciu na umówione miejsce rozmów w Pruszkowie aresztowani przez NKWD i wywiezieni samolotem na moskiewską Łubiankę. Operacją kierował Iwan Sierow.

Do końca wojny (8 maja 1945) Rząd Tymczasowy ustanowił swoją administrację na całym powojennym terytorium Polski z wyjątkiem Szczecina, pozostającego pod bezpośrednią wojskową administracją sowiecką do zakończenia konferencji w Poczdamie w lipcu 1945 r.

Rząd Tymczasowy nie uczestniczył ( w braku uznania międzynarodowego) w konferencji w San Francisco, konstytuującej ONZ.

28 czerwca 1945 po konferencji w Moskwie z udziałem Stanisława Mikołajczyka RTRP przekształcił się w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, TRJN poprzez wprowadzenie do niego pięciu ministrów związanych z Mikołajczykiem, którzy objęli drugorzędne resorty z wicepremierem i ministrem rolnictwa Stanisławem Mikołajczykiem na czele. Równolegle do konferencji w Moskwie toczył się pokazowy proces szesnastu aresztowanych pod pretekstem rokowań dla wykonania postanowień jałtańskich przywódców Polskiego Państwa Podziemnego.

Skład rządu

• Edward Osóbka-Morawski (PPS) - prezes Rady Ministrów, minister spraw zagranicznych

• Władysław Gomułka (PPR) - I wiceprezes Rady Ministrów

• Stanisław Janusz (SL) - II wiceprezes Rady Ministrów

• Józef Maślanka (SL) - minister administracji publicznej

• Teodor Piotrowski (PPS) - minister aprowizacji i handlu

• Stanisław Radkiewicz (PPR) - minister bezpieczeństwa publicznego

• Stefan Matuszewski (PPS) - minister informacji i propagandy

• Jan Rabanowski (SD) - minister komunikacji

• Wincenty Rzymowski (SD) - minister kultury i sztuki

• gen. broni Michał Żymierski - minister obrony narodowej

• Stanisław Skrzeszewski (PPR) - minister oświaty

• Tadeusz Kapeliński (SL) - minister poczt i telegrafów

• Wiktor Trojanowski (PPS) - minister pracy, opieki społecznej i zdrowia

• Hilary Minc (PPR) - minister przemysłu

• Edward Bertold (SL) - minister rolnictwa i reform rolnych

• Konstanty Dąbrowski (PPS) - minister skarbu

• Edmund Zalewski (SL) - minister sprawiedliwości

Zmiany w rządzie

• 1 kwietnia 1945 r.:

• Józef Maślanka odwołany ze stanowiska ministra administracji publicznej.

• 7 kwietnia 1945 r.:

• Teodor Piotrowski odwołany ze stanowiska ministra aprowizacji i handlu.

• Edward Ochab (PPR) powołany na ministra administracji publicznej (dotychczas podsekretarz stanu w ministerstwie),

• Jerzy Sztachelski (PPR) powołany na ministra aprowizacji i handlu (dotychczas wojewoda białostocki).

• 11 kwietnia 1945 r.:

• Przekształcenie Ministerstwa Pracy, Opieki Społecznej i Zdrowia w Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej - minister Wiktor Trojanowski, oraz Ministerstwo Zdrowia - minister Franciszek Litwin (SL).

• 2 maja 1945 r.:

• E. Osóbka-Morawski odwołany ze stanowiska ministra spraw zagranicznych,

• W. Rzymowski odwołany ze stanowiska ministra kultury i sztuki,

• E. Zalewski odwołany ze stanowiska ministra sprawiedliwości,

• Edmund Zalewski powołany na ministra kultury i sztuki,

• Wincenty Rzymowski powołany na ministra spraw zagranicznych,

• Henryk Świątkowski (PPS) powołany na ministra sprawiedliwości.

• 24 maja 1945 r.:

• Utworzenie ministerstwa odbudowy - ministrem został prof. Michał Kaczorowski (PPS).

---