Skorny Z. (1978) Obserwacja psychologiczna dzieci i młodzieży. Obserwacja kliniczna s.178-208

1.Zakres stosowalności obserwacji psychologicznych

Metoda obserwacji ma zastosowanie w praktyce przy poznawaniu zachowania dzieci i młodzieży oraz w badaniach naukowych. Pozwala na poznanie przebiegu rozwoju psychicznego, wykrycie w nim prawidłowości, opisanie i dokonanie klasyfikacji zaburzeń zachowania oraz wykrycie determinujących je czynników.

Można ją stosować:

• przy opracowywaniu norm dotyczących określonych form zachowania

• w badaniach z psychologii rozwojowej (badanie rozwoju dzieci; połączone np. z fotografowaniem dzieci)

• łącznie z eksperymentem naturalnym lub pedagogicznym (kształtowanie się procesu zainteresowań dzieci, badanie rozwoju mowy i analizowanie jego zależności od kierowanego przez wychowawcę działania dziecka)

• Przy poznawaniu rodzajów zaburzeń zachowania dzieci i młodzieży, uzupełniane przez inne metody

• przy rozpatrywaniu spontanicznie występujących zaburzeń w zachowaniu się

Z badań Wrighta wynika, że metodę obserwacji zastosowano w 8% badań naukowych w latach 1890-1958. Jest tak ponieważ:

• zebranie materiałów jest żmudne

• muszą być prowadzone przez dłuższy okres, rejestrowane i dokładnie opisywane

• wymaga zespołu obserwatorów

• wymaga zastosowania innych środków jak np. film, fotografia, magnetofon

• przedmiotem obserwacji mogą być tylko niektóre formy zachowania

Stąd też częstsze stosowanie kwestionariuszy i testów.

Obserwacje spontanicznego zachowania oraz obserwacje kliniczne pozwalają na opis jakościowy.

Obserwacji przy użyciu skali ocen umożliwiają uzyskanie danych liczbowych, ale mniej ścisłych niż w badaniach eksperymentalnych (np. badanie sprawności umysłowej dziecka przy użyciu skali vs przy użyciu testu inteligencji).

2.Obserwacje a opis zachowania się oraz kierujące nimi prawidłowości

Badania diagnostyczne - badania mające na celu dokonanie opisu i klasyfikacji.

Badania heurystyczne - badania zmierzające do wykrycia prawidłowości.

• Obserwacja w warunkach naturalnych jest stosowana przede wszystkim przy formułowaniu problemu badań oraz dokonywaniu opisu poznawanych zjawisk. Stanowi ona podstawę badań diagnostycznych mających na celu dokonywanie opisu i klasyfikacji zjawisk występujących w zachowaniu.

• W badaniach heurystycznych - przy ustalaniu zależności zachowania się od określonych czynników zewnętrznych i wewnętrznych (np. zależność między podnietami oddziałującymi na dzieci a występującymi u nich reakcjami agresywnymi).

• Obserwacje dostarczają materiałów dotyczących wpływu środowiska społecznego na zachowanie. Opierając się na obserwacjach stwierdzamy występowanie faktów w zachowaniu, a następnie ustalamy ich związek z różnymi warunkami środowiskowymi czy wychowaniem.

• Obserwacja ma zastosowanie przy ustalaniu związków zachodzących między zachowaniem a określonymi czynnikami wewnętrznymi (nieobserwowalnymi bezpośrednio) np. procesami fizjologicznymi.

3.Główne etapy badań naukowych

1. Sformułowanie problemu badań po zapoznaniu się z literaturą naukową oraz ustalenie teoretycznych podstaw

2. Dobór podstawowych zmiennych (zależne, niezależne, pośredniczące).

- Pożądane jest przedstawienie zmiennych za pomocą modelu graficznego

-Fakty pełniące funkcję zmiennych określamy za pomocą terminów naukowych. -Formułując problem należy ustalić znaczenie tych terminów.

- Badane zmienne mogą być poznawane bezpośrednio (wtedy określamy jej obiektywne korelaty) lub ujmowane za pomocą pojęć abstrakcyjnych (wtedy ustalamy obiektywne i empirycznie stwierdzalne wskaźniki.)

- Proces przyporządkowywania zmiennym wskaźników = operacjonalizacja

3. Ustalenie metody badań, wyznaczonej przez problem badań ( metoda to funkcja problemu)

4. Ustalenie badanej próby z populacji.

Badania dotyczą zwykle wybranej z populacji próbki. Próbka ta ma być

1) reprezentatywna dla całej populacji

- rozkład zmiennej musi być zgodny w populacji i badanej próbie

- dobór musi być losowy(na zasadzie przypadku) lub celowy (świadome wybieranie z populacji osób spełniających określone warunki)

2) jednorodna - wszyscy członkowie nie różnią się pod względem podstawowych właściwości.

5. Problem + założenia teoretyczne + metody + ustalenia dotyczące populacji = program badań

Czynności związane z wypracowaniem programu to planowanie badań. Bez dokładnego zaplanowania nawet bardzo bogate materiały empiryczne nie mają wartości naukowej

6. Uporządkowanie, opracowanie i analiza zebranych materiałów empirycznych.

Analiza może być jakościowa lub ilościowa

7. Formułowanie wniosków.

-Mogą one mówić o częstości występowania pewnych faktów. Można również określić zależność zachowania od działania popędów, sytuacji lub warunków środowiskowych, a także ustalić mechanizmy kierujące danym zachowaniem

- Wnioski można też porównywać z wnioskami uzyskanymi w innych badaniach

- Na wnioskach ogólnych można sformułować wnioski wdrożeniowe pozwalające na wykorzystanie i zastosowanie w praktyce uzyskanych wyników.

4. Sformułowanie problemu i hipotez

• Problem wyznacza kierunek i przebieg dalszych badań oraz określa rodzaj zebranych materiałów empirycznych. To tzw koncepcja wiodąca - pomaga ona wybrać te aspekty obserwowanych zjawisk, które dostarczają przydatnych informacji.

• Czynniki sprzyjające dostrzeganiu i poprawnemu formułowaniu problemu badań:

- praktyczny kontakt z dziedziną rzeczywistości będącą przedmiotem badań

- znajomość właściwej literatury naukowej, pozwalająca na opracowanie teoretycznych podstaw problemu

- zainteresowanie podejmowaną problematyką

- zainteresowanie faktami występującymi w ludzkim zachowaniu

- zdolność twórczego myślenia

• Przy wyborze problemu należy uwzględnić:

- stopień opracowania danego problemu w literaturze (jeżeli mało doświadczony badacz to lepiej już opracowany niż nowy problem)

- sposób formułowania problemu:

1) w formie pytania - to tzw indukcyjna droga badań przyjmowana głównie gdy mamy do czynienia z nowymi zjawiskami

2)w formie hipotezy - niesprawdzonego dotychczas przypuszczenia dotyczącego istnienia określonych rzeczy lub zjawisk

• Często etap budowania hipotezy zaczyna się podczas dokonywania obserwacji

• Poprawnie sformułowaną hipotezę cechuje:

1) niesprzeczność - w jej ramach nie mogą występować twierdzenia sprzeczne

2) zupełność- wyjaśnia całokształt faktów, których dotyczy

3) rozstrzygalność - istnieje możliwość empirycznej weryfikacji prawdziwości hipotezy

• Hipotezy umożliwiają przewidywanie przebiegu danej formy zachowania w określonych warunkach. Formułując je określamy zależność badanej normy zachowania od czynników spełniających funkcję zmiennej niezależnej lub pośredniczącej

• Model badań opartych na hipotezie:

Wstępne poznanie faktów sformułowanie weryfikacja

wstępujących w danej → hipotezy → hipotezy → zastosowanie w praktyce

dziedzinie rzeczywistości

Przejście od zaobserwowanych faktów do hipotezy dokonuje się na drodze rozumowania indukcyjnego.

5. Zmienne i ich definiowanie

• Główny cel badań: wykrycie zależności i związków przyczynowych zachodzących między badanymi zjawiskami (zmiennymi). Zmienna to kategoria zjawisk, których wielkość, intensywność i częstość występowania może ulegać zmianom w zależności od okoliczności.

• Uwzględniając rodzaj zjawisk spełniających funkcję zmiennych wyróżniamy zmienne

1) środowiskowe - zjawiska zachodzące poza organizmem

2) osobowościowe - składniki osobowości

3) behawioralne - fakty występujące w ludzkim zachowaniu

• W badaniach eksperymentalnych podział na zmienne:

1) kontrolowalne

2) niekontrolowalne

• Przy badaniach oddziaływania wychowawczego wyróżniamy zmienne :

1) wychowawczo modyfikowalne - metody i środki oddziaływania wychowawczego, które możemy świadomie dobierać

2) wychowawczo niemodyfikowalne (płeć, wiek)

• Z uwagi na sposób poznawania zmiennych i używane metody badań wyróżniamy zmienne:

1) jakościowe - określane przy pomocy opisu słownego na podstawie danych empirycznych uzyskanych zwykle za pomocą obserwacji

2) ilościowe - ujęte liczbowo; liczba pozwala na określenie ich nasilenia lub częstości występowania.

• Ponadto wyróżniamy zmienne:

1) obserwowalne

2) nieobserwowalne (ukryte)

oraz

1) zależne - przedmiot badań

2. niezależne - wpływające na powstanie i przebieg zjawisk będących zmiennymi zależnymi;

3. pośredniczące (modyfikujące lub interweniujące) - np. fizjologiczne właściwości organizmu, motywacja, samopoczucie osób badanych lub ich stan zdrowia itp.

• Formułując problem należy określić znaczenie pojęć. Wymaga to ujęcia ich za pomocą pojęć naukowych oraz zdefiniowania.

Definicja ma formę twierdzenia wyjaśniającego znaczenie danego terminu. Definiowany termin określany jest mianem definiens, twierdzenie wyjaśniające zaś - definiendum.

• Przy definiowaniu zjawisk będących zmiennymi wyróżniamy definicje:

1) sprawozdawczą- jak dany termin określany jest przez pewne osoby

2) projektujące (projektujące) - zawierające propozycje dotyczące znaczenia danego terminu. Zmieniają system pojęciowy istniejący w danej nauce, stosowane przy nowych pojęciach

3) regulujące - zawierają propozycje dotyczące wprowadzania zmian lub przyjęcia nowego znaczenia pojęć już istniejących w nauce

• Najbardziej poprawna - definicja określająca termin nadrzędny oraz różnice gatunkową

• Definiowanie kontekstowe- sposób definiowania polegający na wprowadzaniu danego terminu w pewien kontekst zdań określających jego znaczenie.

6. Wskaźniki zmiennych

• wskaźniki definicyjne to obserwowalne zjawiska wymieniane w definicji, mogące stać przedmiotem badań. Wskazuje na określone zjawiska obserwowalne, pozwalające nam stwierdzić, że zaszło zjawisko, które wskaźnik określa.

• Wskaźnikami zmiennych zatem są zjawiska obserwowalne.

• Dla określenia badanej zmiennej ograniczamy się nieraz do ustalenia jednego odpowiadającego jej wskaźnika, a dla bardziej wiarygodnego określenia tej zmiennej przyjmujemy kilka różnych wskaźników.

• Wyróżniamy wskaźniki:

1) przedmiotowe - określamy badaną zmienną za pośrednictwem obiektywnych, intersubiektywnie sprawdzalnych zjawisk.

2) podmiotowe - zjawiska występujące w świadomości danej osoby np. emocje, sady, oceny

3) realne - pozostają w rzeczywistych relacjach ze zjawiskami przyjętymi w badaniach jako zmienna

4) inferencyjne - zjawiska świadczące o występowaniu zmiennej, nie są bezpośrednio obserwowalne, mogą to być składniki osobowości. np. neurotyzm i skłonność do konfliktów jako wskaźniki niedostosowania.

• Wskaźniki mogą być przyczynowo powiązane ze zjawiskiem spełniającym funkcję zmiennej lub być jego korelatem

7. Przeprowadzanie obserwacji i ich analiza

• dążąc do zaobserwowania licznych faktów należy równocześnie dokonywać wśród nich selekcji wyznaczonej przez cel badań.

• Przystępując do analizowania materiałów należy ustalić rzetelność

Rzetelność w sposób empiryczny określa się jako zgodność między osobami, które prowadzą obserwację jednocześnie i niezależnie od siebie. Mierzy się ją za pomocą współczynnika korelacji między ocenami różnych obserwatorów oraz procentem zgodnych wyników. Można ją zwiększyć poprzez dłuższy trening obserwacyjny, szczegółowe poznanie planu obserwacyjnego, założeń i charakteru zjawisk.

• Obserwacje mogą być przedmiotem analizy:

1) jakościowej

2) ilościowej - polegająca na liczbowym ujęciu wyników obserwacji. Może przyjąć formę liczenia częstości

• Analiza ilościowa połączona z liczeniem faktów występujących w zachowaniu wymaga ich późniejszej kategoryzacji (np. gdy przedmiotem są ruchy u dziecka to można podzielić ze względu na uczestniczące w nich części ciała)

• Po przeprowadzeniu kategoryzacji następuje ilościowe zestawienie badanych zjawisk. Można opracować zbiorcze zestawienie częstości występowania poszczególnych kategorii

• Funkcję pomiaru mogą spełniać skale ocen, którymi posługujemy się przy obserwacji w celu ilościowego określenia danej zmiennej.

• Współcześnie istnieje tendencja do ilościowego ujmowania badanych zjawisk. Ilościowe ujęcie pozwala na uściślenie uzyskanych wniosków.

• Analiza jakościowa jest szczególnie przydatna w przypadku opisu, wyodrębniania głównych rodzajów występujących w nim faktów, wstępnym określaniu prawidłowości.

8. Formułowanie wniosków i weryfikacja hipotez.

• Treść wniosków zależy od tego czy celem naszego badania był sam opis zachowania czy też wykrycie prawidłowości. W przypadku opisu wnioski dotyczą głównych czynności, ich przebiegu oraz częstości występowania w danej populacji.

• Treść również zależy od tego czy nastąpiła analiza jakościowa czy ilościowa.

Analiza jakościowa - wnioski przyjmują postać twierdzeń

Analiza ilościowa - wnioski zawierają dane liczbowe

• Jeżeli była postawiona hipoteza wnioski są jej potwierdzeniem lub zaprzeczeniem

• Obserwacja i eksperyment uzupełniają się nawzajem stanowiąc kolejne etapy badań. Zdaniem niektórych autorów obserwacja poprzedza eksperyment , stanowiący bardziej zaawansowane stadium badania naukowego.

• Przyjmując powyższy tok:

1. zachowanie jest najpierw przedmiotem obserwacji, klasyfikujemy jego rodzaje i dokonujemy wstępnie rozróżnienia czynników wpływających na jego powstanie.

2. formułujemy hipotezy dotyczące prawidłowości kierujących zachowaniem

3.ustalamy wskaźniki zmiennych

4. zebrane materiały pozwalają nam obalić lub potwierdzić hipotezę i sformułować wnioski

Jeżeli opieramy się na wynikach badań eksperymentalnych to stawiamy hipotezę zerową i następnie przeprowadzamy badanie na dwóch grupach kontrolnej i eksperymentalnej.

Po analizie statystycznej następuje obalenie lub potwierdzenie hipotezy zerowej

---