Definicje legalne
Definicje legalne zwane także definicjami prawnymi istnieją, odkąd prawodawcy funkcjonujący we wszystkich organizmach państwowych świata wydają akty normatywne. Ich charakterystycznym przymiotem jest występowanie w aktach prawnych. Ich celem jest ułatwienie interpretacji prawa i umożliwienie realizacji określonego przez prawodawcę celu, który może mieć różnorodny wymiar (przeważnie społeczny). Tym samym pełnią doniosłą rolę nie tylko w systemie prawnym. Warto zatem wspomnieć o nich w kontekście teoretycznym, praktycznym a nawet przez pryzmat regulacji ustawowej.
Teoria definicji legalnych
Omawiając aspekt definicji legalnych oraz szereg zagadnień z nimi związanych, błędem byłoby pominięcie zagadnienia samego pojęcia definicja oraz jego systematyki. Definicja (definitio) to wyrażenie mające rodowód w łacińskojęzycznym starożytnym Rzymie i oznacza - ograniczenie, określenie, wyjaśnienie. Według doktora Uniwersytetu Gdańskiego, Oktawiana Nawrota definicja to nic innego jak wyrażenie językowe określające znaczenie pewnego wyrazu lub wyrażenia, sposób jego rozumienia. Ponadto ów wyrażenie podaje jednoznaczną charakterystykę pewnego przedmiotu bądź przedmiotów jakiegoś rodzaju, którą tym i tylko tym przedmiotom można przypisać. W doktrynie istnieje kilka podziałów definicji w zależności od określonego czynnika. Na gruncie języka prawnego, którego elementem są definicje legalne, w grę wchodzą jedynie definicje nominalne (wypowiedzi informujące o znaczeniu danego wyrażenia w danym języku). Definicje realne nie występują w ogóle, ponieważ odnoszą się do otaczającej nas rzeczywistości. Dlatego też sensowne jest rozpatrywanie innych podziałów, mających większy udział.
Biorąc pod uwagę budowę definicji, można wyróżnić:
definicje równościowe - zbudowane z trzech elementów - definiendum (definiowane pojęcie), definiens (wyrażenie definiujące) i łącznik obu elementów. Definicje te dzielą się na:
definicje klasyczne - zbudowane na schemacie „A (definiendum) jest to (łącznik) B o cechach C (definiens)”;
definicje nieklasyczne - mają charakter wyliczenia definiujących wyrażeń.
definicje nierównościowe - to wyrażenie, pozbawione budowy definicji równościowych, a w ich obrębie istnieją:
definicje indukcyjne - odnosi się do dobrze uporządkowanego zbioru, gdzie pojawia się warunek wyjściowy i warunek indukcyjny.
definicje aksjomatyczne - wyraz definiowany jest umieszczony w zdaniu wzorcowym. Legislacyjnym przykładem jest definicja umowy o dzieło w art. 627 Kodeksu Cywilnego.
Inny podział uwzględnia czynnik pełnienia funkcji w języku i wyszczególnia on:
definicje sprawozdawcze - w prawie występują sporadycznie, a gdy pojawią się stoi za tym nadmierna ostrożność prawodawcy. Są to wypowiedzi określające znaczenie pojęcia, które funkcjonuje na gruncie danego języka lub funkcjonowało dawniej;
definicje projektujące - uwidaczniają się w aktach prawnych. Polegają na tym, że wypowiedzi językowe ustanawiają znaczenie pewnego pojęcia na przyszłość. Pełnią dwojaką funkcję. Mogą objaśniać pojęcie będące novum w języku lub zmieniać już istniejące pojęcie. Z drugiej strony pełnią zadanie usuwania nieostrości określonego pojęcia.
Projektowanie definicji w praktyce nierzadko nie obywa się bez błędów. Do nich zaliczają się:
błąd błędnego koła (circulus in definiendo) - polegać może na tym, że wyraz definiowany pojawia się w definiensie, czyli zachodzi to samo prze to samo albo pojęcie A jest definiowane przez pojęcie B, które z kolei definiowane jest przez pojęcie C, a te z kolei definiowane jest przez pojęcie A;
błąd niezrozumiałego przez niezrozumiałe (ignotum per ignotum) - definiens zawiera wyrażenie, które jest niezrozumiałe dla odbiorcy;
błąd nieadekwatności - zakres definiendum oraz zakres definiensa nie równoważą się, co ma kilka postaci, takich jak zbytnia szerokość definicji, zbytnia jej wąskość albo za szerokość i za wąskość jednocześnie (krzyżowanie się);
błąd przesunięcia kategorycznego - desygnaty definiendum i definiensa należą do różnych kategorii ontycznych.
Definicje legalne to przepisy, które zawierają normy nakazujące uwzględnianie przyjętego przez prawodawcę znaczenia określonych pojęć. W normach tych mieszczą są dyrektywy wykładni określone przez samego prawodawcę. Znaczy to, że należy najpierw poszukiwać definicji zawartych w tekście prawnym, a w następnej kolejności można odwoływać się do takiego znaczenia danego zwrotu, jaki ma on w języku ogólnym (etnicznym). Przepisy, w których są one zawarte, poddawane są takim samym zasadom interpretacji, jak wszystkie inne przepisy w aktach prawnych. Są one więc metanormami, czyli normami mówiącymi o innych normach. Nie formułują zakazów czy nakazów i nie nawiązują do zauważalnych zachowań.
Różnie prezentuje się zasięg definicji legalnej. Gdy jest ona umieszczona w przepisie Konstytucji, jej zasięg dotyczy całego systemu prawa. Definicja legalna może objąć całą gałąź prawa, gdy umiejscowiono ją w ustawie o nazwie „kodeks” (definicja zobowiązania w prawie cywilnym). W mniejszym zakresie zasięg objąć może całość bądź część ustawy.
Spojrzenie okiem ustawodawcy
Konstruowanie i używanie definicji legalnych zostało w Polsce unormowane przez samego ustawodawcę za sprawą działu VIII (Typowe środki techniki prawodawczej) Rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z 20 czerwca 2002 roku w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”.
Warunki, jakie muszą być spełnione, by definicja legalna pojawiła się w akcie normatywnym są wymienione w paragrafie 146. Wymienia on cztery następujące przesłanki formułowania definicji legalnych:
dane określenie musi być wieloznaczne;
dane określenie jest nieostre, a jest pożądane ograniczenie jego nieostrości;
znaczenie danego określenia nie jest powszechnie zrozumiałe;
ze względu na dziedzinę regulowanych spraw istnieje potrzeba ustalenia nowego znaczenia danego określenia.
Stosowanie definicji legalnej w stosunku do danego aktu normatywnego ma swoje zasady ogólne. Mianowicie, jeżeli jest ona umiejscowiona w części ogólnej aktu, to stosuje się ją do interpretacji całego aktu. Natomiast jeśli prawodawca umiejscowił ją w części szczegółowej, to tylko w jej obrębie znajduje swoje zastosowanie. Można ograniczyć jeszcze bardziej zakres używania definicji legalnej do zespołu przepisów poprzez jej umieszczenie w sąsiedztwie owych przepisów. Zakazane jest stosowanie definicji legalnej w akcie wykonawczym do aktu głównego. W razie zdefiniowania pewnego określenia w danym akcie prawnym, nie można używać tego określenia w innym znaczeniu. Wyjątkowo można odstąpić od tej reguły na rzecz używania alternatywnego określenia danego pojęcia, przy czym musi mieć to wyraźny charakter i określać zakres odniesienia. Podobny mechanizm ma zabieg odstąpienia w konkretnej ustawie od określenia, którego znaczenie zawarto w akcie prawnym określanym jako „kodeks” lub „prawo”. Należy wówczas pamiętać o stosowaniu zwrotów:
„w rozumieniu niniejszej ustawy określenie ... oznacza ...” lub
„ilekroć w niniejszej ustawie jest mowa o ... należy przez to rozumieć ...”.
W ustawie uregulowano również brzmienie łącznika definiendum i definiensa definicji legalnej. Dopuszczone są takie konstrukcje jak:
„Określenie „a” oznacza przedmioty b”,
„Określenie „a” znaczy tyle co wyrażenie „b”,
„Określenie „a” jest to (...),
„Określenie „a” jest równoznaczne (...)”
Prócz definicji klasycznych dopuszczalne jest stosowanie definicji nieklasycznych, przede wszystkim definicji przez wyliczenie. Dopuszcza ją artykuł 151 rozporządzenia, mówiąc że dopuszczalne jest wyliczenie elementów składowych, formułowane następnie w ramach jednego przepisu prawnego i objęcie nim całego zakresu definiowanego pojęcia. Gdy nie jest możliwe wskazanie elementów wyliczenia w jednym przepisie, można odwołać się do uzupełniających definicję elementów wskazanych w innych przepisach tej samej lub innej ustawy, stosując wyrażenie „... i inne wskazane w przepisach ...”. Może się zdarzyć, że nawet wówczas definicji przez wyliczenie nie da się skonstruować w kompletnej formie. W takim wypadku dopuszcza się wyliczenie zakresu, wskazując przykładowy charakter wyliczenia za pomocą zwrotów:
„w szczególności” lub
„zwłaszcza”.
Przykłady definicji legalnych
Opisywanie definicji legalnych nie byłoby kompletne, gdyby nie przedstawiono ich przykładów, funkcjonujących w polskim systemie prawnym. W aktach normatywnych figurują zazwyczaj na początku aktu (w przepisach ogólnych) lub w jego części szczegółowej. Ich redakcja ma postać jednego zdania w ramach oddzielnego przepisu merytorycznego, jak np.:
Art. 4. ustęp 1 ustawy o obligacjach. Obligacja jest papierem wartościowym emitowanym w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obligatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia.
Odmianą tej formy jest umieszczanie definicji legalnej w przepisie merytorycznym. Różnicą jest nie umieszczenie jej expressis verbis, ale w nawiasie jako definicja nawiasowa. Obrazuje to przykład:
Art. 46. § 1 Kodeks Cywilny. Nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności.
Występuje też technika grupowania definicji legalnych w postaci słowniczka. Pod jednym z wybranych przez ustawodawcę artykułów umieszcza się od kilku do kilkudziesięciu definicji legalnych. Przykładem tego rozwiązania jest np.:
Art. 2 ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Użyte w ustawie określenia oznaczają:
1) areszt w celu wydalenia - areszt w celu wydalenia w rozumieniu ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (Dz. U. Nr 128, poz. 1175);
2) bezpieczny kraj pochodzenia - kraj pochodzenia cudzoziemca, w którym ze względu na system prawa i jego stosowanie oraz ze względu na stosunki polityczne w nim panujące nie występują prześladowania z powodu rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub przekonań politycznych, a organizacjom pozarządowym i międzynarodowym umożliwia się działanie na rzecz przestrzegania praw człowieka;
3) bezpieczny kraj trzeci - państwo, niebędące krajem pochodzenia cudzoziemca, które ratyfikowało i stosuje Konwencję Genewską oraz Protokół Nowojorski, w szczególności państwo, w którym:
a) nie występuje zagrożenie dla życia lub wolności cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy, zgodnie z art. 33 Konwencji Genewskiej,
b) zapewnia się cudzoziemcom dostęp do postępowania o nadanie statusu uchodźcy,
c) nie występują faktyczne ani prawne ograniczenia wykonywania zadań organizacji pozarządowych działających na rzecz przestrzegania praw człowieka,
d) zapewnia się organizacjom międzynarodowym udział w postępowaniu o nadanie statusu uchodźcy,
e) cudzoziemiec ubiegający się o nadanie statusu uchodźcy korzysta z ochrony przed wydaleniem, zgodnie z Konwencją Genewską,
f) cudzoziemiec ubiegający się o nadanie statusu uchodźcy nie jest narażony na tortury lub niehumanitarne albo poniżające traktowanie;
4) cudzoziemiec - cudzoziemca w rozumieniu ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach;
5) dokument podróży - dokument uznany przez właściwy organ Rzeczypospolitej Polskiej, uprawniający do przekroczenia granicy, wydany przez organ państwa obcego, organ polski lub organizację międzynarodową albo podmiot upoważniony przez organ państwa obcego lub obcą władzę o charakterze państwowym;
6) granica - granicę państwową Rzeczypospolitej Polskiej w rozumieniu ustawy z dnia 12 października 1990 r. o ochronie granicy państwowej (Dz. U. Nr 78, poz. 461, z późn. zm.1));
7) karta pobytu - dokument wydany cudzoziemcowi, który uzyskał zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony, zezwolenie na osiedlenie się, status uchodźcy lub zgodę na pobyt tolerowany;
8) Konwencja Genewska - Konwencję dotyczącą statusu uchodźców, sporządzoną w Genewie dnia 28 lipca 1951 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 119, poz. 515 i 516);
9) kraj pochodzenia - państwo, którego obywatelem jest cudzoziemiec, a w przypadku cudzoziemca, którego obywatelstwa nie da się ustalić lub który nie posiada obywatelstwa żadnego państwa - państwo, w którym stale zamieszkuje;
10) strzeżony ośrodek - strzeżony ośrodek w rozumieniu ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach;
11) Protokół Nowojorski - Protokół dotyczący statusu uchodźców, sporządzony w Nowym Jorku dnia 31 stycznia 1967 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 119, poz. 517 i 518).
Niejednokrotnie zdarza się, że to samo pojęcie wprowadzone do języka prawnego posiada kilka definicji legalnych, istniejących w całym systemie prawnym. Świetnym tego przykładem jest definicja legalna przedsiębiorcy. W polskim systemie prawnym funkcjonuje obecnie siedem definicji odnoszących się do tego podmiotu. Brzmią one następująco:
Przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w np. 33 1 § 1, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. - (art. 43 1 Kodeks Cywilny).
Przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną - wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą. - (art. 4 ust. 1 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej).
Przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy jest osoba fizyczna, osoba prawna albo jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. - (art. 5 Prawa upadłościowego i naprawczego).
Przedsiębiorcami, w rozumieniu ustawy, są osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, które prowadząc, chociażby ubocznie, działalność zarobkową lub zawodową uczestniczą w działalności gospodarczej. - (art. 2 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji).
Ilekroć w ustawie jest mowa o przedsiębiorcy - rozumie się przez to przedsiębiorcę w rozumieniu przepisów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, a także:
osobę fizyczną, osobę prawną, a także jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną, organizującą lub świadczącą usługi o charakterze użyteczności publicznej, które nie są działalnością gospodarczą w rozumieniu przepisów o swobodzie działalności gospodarczej,
osobę fizyczną wykonującą zawód we własnym imieniu i na własny rachunek lub prowadzącą działalność w ramach wykonywania takiego zawodu,
osobę fizyczną, która posiada kontrolę, w rozumieniu pkt 4, nad co najmniej jednym przedsiębiorcą, choćby nie prowadziła działalności gospodarczej w rozumieniu przepisów o swobodzie działalności gospodarczej, jeżeli podejmuje dalsze działania podlegające kontroli koncentracji, o której mowa w art. 13,
związek przedsiębiorców w rozumieniu pkt 2 - na potrzeby przepisów dotyczących praktyk ograniczających konkurencję oraz praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. - (art. 4 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów).
Przedsiębiorca - podmiot prowadzący działalność gospodarczą w rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, a także osoby prowadzące działalność wytwórczą w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego. - (art. 3 ustawy o cenach).
Przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna albo jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. - (art. 479² Kodeks Postępowania Cywilnego).
Z uwagi na to, że każda z nich brzmi inaczej, może rodzić to w systemie prawnym pewien chaos. Najlepiej byłoby, gdyby były ujednolicane.
Podsumowanie
Reasumując powyższe wywody teoretyczne i nawiązanie do sfery praktycznej, definicje legalne są pożądanym elementem przepisów prawnych. Pełnią one w nich doniosłą rolę interpretacji prawa. Wprowadzają w prawie porządek i jasność pojęciową. Zawierają one wyjaśnienia pojęć używanych w danych aktach prawnych. Zdarza się, że są to terminy tworzone od postaw. Natomiast, gdy dane pojęcie już istnieje, ale posiada różnorodne definicje, warto umieszczać w akcie normatywnym tę definicję, która akurat ma mieć zastosowanie i wedle niej dane pojęcie powinno być rozumiane. Nadany jest wówczas sens, który najbardziej odpowiada celowi, jaki prawodawca chce osiągnąć regulując określoną sferę życia społecznego. Jednocześnie rodzi się konieczność wyeliminowania nieostrości i sprecyzowania, co miał na myśli prawodawca, wprowadzając dane pojęcie do aktu normatywnego. Definicja legalna właśnie ogranicza lub usuwa nieostrości.
Bardzo pozytywnym zjawiskiem jest to, gdy w przypadku wybierania jednego ze znaczeń danego pojęcia albo tworzenia go od podstaw na potrzebę danego stosunku, definicja legalna ma idealny charakter. Nie powinna być ani zbyt wąska, ani za szeroka. Powinna być jak najbardziej wyostrzona i dokładna, by stosowanie prawa nie stwarzało pola do nadużyć lub luk prawnych, powstałych poprzez niedookreślenie. Niestety w praktyce nie zawsze tak się dzieje. Wiele definicji jest nieostrych i ma błędny zakres. Szczególnie tyczy się to kwestii, gdy to samo pojęcie posiada różne definicje legalne w różnych aktach normatywnych (np. przedstawione powyżej pojęcie). Osobiście uważam, że tworzenie definicji legalnej w danym akcie prawnym i umieszczenie jej odmiennego określenia w innej części tego samego aktu prawnego jest ryzykowne. Może tworzyć nieład utrudniający interpretacje prawa. Podobny efekt mniejszej przejrzystości prawa powstaje, gdy w danym akcie jest zbyt dużo definicji legalnych.