Kompensacja naruszeń praw człowieka
System ochrony prawnej w Polsce opiera się na gwarantowanym przez Konstytucje prawie do dostępie do sądu oraz prawie do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzone przez niezgodne z prawem działanie władzy publicznej. Na tej podstawie można dochodzić odszkodowań za naruszenie przez państwo praw człowieka. Opierając się na normie konstytucyjnej każda dziedzina prawa wypracowała swój system kompensacji, Podstawowym jest model odpowiedzialności cywilnej, dla szkód wynikłych z decyzji administracyjnych stosuje się przepisy k.p.a. odwołujące się do prawa cywilnego. Istnieje również możliwość kompensacji na gruncie prawa karnego uregulowana w k.p.k. Wszystkie te instytucje nie mają za zadanie chronić obywatela przed naruszeniem jego praw tylko kompensować ewentualne naruszenia.
Na drodze cywilnej kompensacja może odbywać się w dwojaki sposób: z tytułu odpowiedzialności Skarbu Państwa za działanie swoich funkcjonariuszy lub z tytułu naruszenia dóbr osobistych.
Definicja dóbr osobistych jest różnie przyjmowana w zależności od autora, jako reprezentatywną przyjąłem definicję Z. Radwańskiego, który dobra osobiste określa jako „ wartości o charakterze niemajątkowym, ściśle związanymi z osobą ludzką, decydującymi o jej bycie, pozycji w społeczeństwie, a będącymi wyrazem jej odrębności psychicznej i fizycznej oraz możliwości twórczych uznawanych w społeczeństwie i akceptowanych przez dany system prawny”. Katalog dóbr osobistych został umieszczony w art.. 23 k.c. jednak nie jest on zamknięty. Zaliczono do niego m.in. zdrowie, wolność, nienaruszalność mieszkania, które to dobra mogą zostać naruszone w toku działań mających na celu zwalczanie przestępczości zorganizowanej. Większość dóbr osobistych pokrywa się z prawami człowieka.
Dobra osobiste są prawem podmiotowym bezwzględnym skutecznym erga omnes, a o udzieleniu ochrony decyduje spełnienie dwóch przesłanek: zagrożenie lub naruszenie dóbr osobistych i bezprawność działań. Pierwsza przesłanka nie wymaga komentarza natomiast druga przesłanka ma fundamentalne znaczenie w kontekście odpowiedzialności państwa, gdyż w swoich działaniach jego organy są legitymowane przez przepisy prawa karnego lub administracyjnego. Dlatego bezprawność w jednej dziedzinie prawa nie oznacza jeszcze bezprawności w ramach całego systemu, z tym że „ogólna kompetencja do dokonania danej czynności nie jest równoważna z kompetencją do dokonania czynności w konkretnej sytuacji” i w tym znaczeniu można mówić o bezprawności. Na korzyść osoby, której dobra zostały naruszone mają wpływ następujące instytucje prawne: domniemanie bezprawności działania, które naruszyło dobra osobiste, oraz pozostawanie pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od uregulowań innych przepisów. Początkowo Sąd Najwyższy odmówił udzielenia ochrony prawnej na zasadzie art.23 i 24 k.c. przeciwko czynności procesowej prokuratora podjętej w toku procesu karnego, pomimo że uznał tę czynność za naruszającą prawo, późniejsze orzecznictwo Sądu Najwyższego dopuściło możliwość stosowania art. 23 i 24 k.c. w przypadku karnoprocesowych naruszeń dóbr osobistych. W tej sytuacji podmiotowi, którego dobra zostały naruszone przysługują następujące środki ochrony: powództwo o ustalenie, zaniechanie naruszeń, usunięcie skutków naruszenia oraz zadośćuczynienie pieniężne. Wskazuje to wyraźnie na kompensacyjny a nie represyjny charakter środków ochrony dóbr osobistych tym bardziej, że ewentualna szkoda majątkowa dochodzona jest na zasadach ogólnych, a regulacja art. 448 k.c. to potwierdza.
Przy regulacji dotyczącej dóbr osobistych ważnym problemem jest legitymacja bierna. Sąd Najwyższy odmówił ochrony prawnej osobie, która poczuła się dotknięta „szykanami procesowymi” stwierdzając, że nie ma sędzia nie ma w tym przypadku legitymacji biernej, gdyż „szykany” można było zwalczyć środkami procesowymi. W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy stwierdził, że „ uzasadnienie postanowienia godzące w dobre imię byłoby naruszeniem dóbr osobistych w przypadku stwierdzenia przewinienia służbowego” i odmówił przyznania legitymacji biernej. O ile w pierwszym przypadku należy podzielić zdanie Sądu Najwyższego to drugie orzeczenie ogranicza korzystanie z ochrony.
Drugim sposobem kompensacji szkód jest odpowiedzialność Skarbu Państwa za działania funkcjonariuszy uregulowana w artykułach 417-421 k.c. Ogromne znaczenie dla odtworzenia normy z tych przepisów ma orzeczenie Trybunał Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001, które stwierdza niezgodność z Konstytucją art. 418 k.c. Oraz uznaje za zgodny z Konstytucją, art. 417 k.c. pod warunkiem rozumienia go w ten sposób, że: Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonej mu czynności. Niezgodność z Konstytucją grupy przepisów normujących odpowiedzialność Skarbu Państwa sygnalizowano już wielokrotnie w doktrynie jednak dopiero orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wyjaśniło ostatecznie tą kwestie. Obecnie Skarb Państwa za działania funkcjonariuszy odpowiada na zasadzie ryzyka nie jak dotychczas na zasadzie winy. Stawia to w lepszej sytuacji osobę chcącą dochodzić roszczeń z tytułu działania funkcjonariuszy państwa gdyż w wielu przypadkach wykazanie winy było nie możliwie lub bardzo utrudnione. Obecna regulacja ma charakter przejściowy - już jest przygotowana nowelizacja kodeksu cywilnego, która obecnie znajduje się w komisjach sejmowych.
Na drodze administracyjnej możliwe jest dochodzenie odszkodowania na podstawie art. 160 k.p.a. Według tej regulacji o odszkodowanie przysługuje w przypadku stwierdzenia nieważności decyzji, a przyznaje je organ, który stwierdził nieważność decyzji, przy czym od jego decyzji w części dotyczącej wysokości odszkodowania przysługuje odwołanie do sądu powszechnego. Do odszkodowania stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, z wyłączeniem art. 418 tego kodeksu. Policja jest organem administracyjnym, który wydaje decyzje administracyjne poza postępowaniem karnym np. zatrzymanie, legitymowanie, jednak dochodzenie odszkodowania z tytułu szkody wyrządzonej przez policje decyzją administracyjną jest w praktyce niespotykane ze względu na to, że działania tego organu nie wiążą się z wydawaniem decyzji administracyjnych, a przeplatają się one z postępowaniem karnym, dochodzenie roszczeń jest łatwiejsze w przypadku stosowania instrumentów prawa karnego lub cywilnego.
W polskim prawie możliwa jest również kompensacja naruszeń praw człowieka wynikająca z przepisów procedury karnej. W rozdziale 58 Kodeksu postępowania karnego uregulowana jest kwestia odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Jest to instytucja prawa karnego o charakterze kompensacyjnym, jej celem jest wynagrodzenie złamania podstawowych praw jednostki: prawa do wolności i nietykalności osobistej. Odpowiedzialność jest ponoszona na zasadzie ryzyka w granicach damnum emergens i lucrum cessans. Stan majątkowy i fakt jego nie pogorszenia nie mają wpływu na ustalenie zadośćuczynienia. Przy zatrzymaniu i tymczasowym aresztowaniu ustawodawca stwierdza, że musi być ono niewątpliwie niesłuszne. W doktrynie podkreśla się, że chodzi tu nie tylko o spełnienie przesłanek z art. 244 k.p.k., ale także nie uchylenie aresztu, gdy odpadła przyczyna zatrzymania, przekroczenie czasu dopuszczalnego zatrzymania, zatrzymanie osoby na podstawie tych samych dowodów lub faktów w sytuacji, gdy wcześniej ją zwolniono. Termin do wniesienia żądania odszkodowania wynosi rok od daty uprawomocnienia się orzeczenia dającego podstawy do odszkodowania. Jest on dość krótki, ale postanowienie Sądu Najwyższego z 5 września 1995 zgłoszenie żądania po terminie ulega oddaleniu tylko po podniesieniu przez prokuratora zarzutu przedawnienia i to pod warunkiem, że podniesienie tego zarzutu nie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Niezbędna jest forma pisemna wniosku, przy czym nie ma zgody w doktrynie czy ma on być w formie pozwu czy pisma procesowego wnoszonego w postępowaniu karnym. Pismo z żądaniem wnosi się do Sądu Okręgowego w okręgu, którego wydano orzeczenie w pierwszej instancji lub nastąpiło zwolnienie zatrzymanego lub tymczasowo aresztowanego. Sprawy o odszkodowanie są zwolnione z opłat oraz powinny być rozpatrywane w pierwszej kolejności. Ograniczeniem tej instytucji jest postanowienie Sądu Najwyższego z 10 sierpnia 1981, które mówi, że umorzenie postępowania przygotowawczego nie jest jeszcze podstawą do wnoszenia o odszkodowanie.
Możliwe jest również dochodzenie roszczeń w procesie adhezyjnym, w przypadku, gdy funkcjonariusz państwa swoim działaniem popełnił przestępstwo. W takich przypadkach stosuje się przepisy rozdziału 7 k.p.k., co ogranicza stosowanie tej instytucji ze względu na zapis, że powództwo cywilne jest nie dopuszczalne, gdy zachodzi konieczność współuczestnictwa koniecznego z instytucją państwową, która nie występuje w charakterze oskarżonego.
Standardy polskie dotyczące wynagradzania szkody nie odbiegają od standardów europejskich. Ratyfikowane przez Polskę umowy międzynarodowe gwarantują w przypadku naruszenia praw człowieka dochodzenia swoich roszczeń przed organami międzynarodowymi. Wejście w życie konstytucji znacznie poprawiło sytuacje podmiotów chcących dochodzić swoich praw na gruncie prawa materialnego, choć przeszkoda jest przewlekłość procedur. Sytuacja ta ma ulec zmianie w wyniku zapowiadanych reform sądownictwa oraz zapowiedzi wprowadzenia skargi na opieszałość sądów rozpatrywanych przez sądy krajowe.
W kontekście kompensacji naruszeń praw człowieka przez funkcjonariuszy państwa należy też zwrócić uwagę na potrzebę wprowadzenia powszechnego systemu ubezpieczeń funkcjonariuszy państwowych od odpowiedzialności za naruszenie praw człowieka ze względu na możliwość roszczeń regresowych ze strony państwa przewidzianych w art. 557. k.p.k. i art. 415 k.c., których wysokość może opiewać na setki tysięcy złotych. Przy obecnym stanie budżetu kwestia ta nie ma szans realizacji, zainteresowanym pozostaje ubezpieczyć się na własny koszt albo czekać na realizacje tego postulatu.
Z. Radwański „zarys części ogólnej prawa cywilnego” s.132
Cześć dóbr osobistych jest dorobkiem doktryny n.p. prawo do życia, nietykalności osobistej czy ochrony danych osobowych
S. Stachowiak cyt. za P. Hofmański „ Ochrona praw człowieka” Białystok 1994
Nie jest konieczne przytaczanie podstawy prawnej
Wyrok z 30 sierpnia 1974 OSPiKA 1977, nr 10, poz. 161
Uchwała siedmiu sędziów z 10 listopada 1986 III CZP 17/86
Z. Radwański „ Prawo Cywilne Część Ogólna” Warszawa 2002
Nie dopuszczne uchwała SN z 24 lutego 1967 III PZP 41/66 co spotkało się ze zmasowaną krytyką doktryny
Orzeczenie z 9 stycznia 1979 I Cr 467/78
Z 8 lutego 1991 I CR 791/90
SK 18/00, OTK ZU 2001/8/256
Taka sam teza w orzeczeniu Sądu Najwyższego z 8 stycznia 2002 I CKN 581/99
M.in. E. Łętowska, W kwestii zmian przepisów kc o odpowiedzialności za szkody wyrządzone działaniem władzy publicznej, PiP 1999, z. 7; M. Kępiński, R. Szczepaniak, O bezpośrednim stosowaniu artykułu 77 ust. 1 Konstytucji, PiP 2000, z. 3; P. Granecki, Odpowiedzialność cywilna Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną działaniem swojego funkcjonariusza (wybrane zagadnienia), Palestra 2000, nr 11-12; M. Safjan, Odpowiedzialność państwa na podstawie art. 77 Konstytucji RP, PiP 1999, z. 4
Decyzja administracyjna to władcze i jednostronne rozporządzenie o prawach lub obowiązkach jednostki
Uzyskanie odszkodowania tez jest możliwe na podstawie ustawy z 23 lutego 1991 roku o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego Dz. U. nr.34 poz. 149
T. Grzegorczyk Kodeks Postępowania Karnego Komentarz, Feliks Prusak Komentarz do Kodeksu Postępowania Karnego
Teza 3 uch. 7 sędziów Sądu Najwyższego z 18 czerwca 1987 VI KZP 14/87
Wz 141/95
IV KZ 81/81
Wypowiedź Ministra Sprawiedliwości Grzegorza Kurczuka podczas debaty w sejmie w dniu 28 marca 2003 oraz informacja rządu o stanie wymiaru sprawiedliwości, w której jest mowa o tym, że w roku 2002 sądy po raz pierwszy od 12 lat załatwiły więcej spraw niż do nich wpłynęło- za Rzeczpospolitą nr 70 z 24 marca 2003 i 75 z 29 marca 2003
Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego przygotowała projekt odpowiedniej ustawy, który obecnie znajduje się w komisjach sejmowych
5