Ludzie zmieniają pozycje społeczne, a także przynależność grupową. Gdy przemieszczają się pomiędzy pozycjami i grupami ulokowanymi na różnych szczeblach hierarchii stratyfikacyjnych, mówimy o ruchliwości społecznej. A dokładniej - o ruchliwości pionowej, dla odróżnienia od przemieszczania się ludzi w przestrzeni - migracji, podróży, turystyki, dojazdów do pracy - co nazywamy ruchliwością poziomą. Najprostszy przykładem ruchliwości pionowej to awans zawodowy, czyli uzyskanie wyższej pozycji zawodowej lub wejście do wyższej grupy zawodowej niż ta, z którą jest się aktualnie związanym. Kierunek zmian może być przeciwny, ludzie mogą przechodzić do grup niżej ulokowanych w stratyfikacji, spadać na niższe pozycje. Nazywamy to degradacją. Ruchliwość społeczna może mieć charakter międzypokoleniowy- zakres przemieszczeń wykonują dzieci w porównaniu z pozycją swoich rodziców, lub wewnątrzpokoleniowy- przemieszczenia jakie jednostki wykonują w trakcie życia i od momentu wejścia jednostki na rynek pracy. Ruchliwość dzielimy na indywidualną (będącą najczęstszym przedmiotem badań) i zbiorową Pitrim Sorokim posługując się metaforą statku na morzu wyjaśnią tę różnicę w następujący sposób: ruchliwością indywidualną (w dół) jest wypadnięcie pasażera za burtę, podczas gdy zatonięcie statku jest odpowiednikiem ruchliwości (degradacji) zbiorowej.
Klasyczna definicja Pitrina Sorokima o ruchliwości społecznej brzmi: „Przez ruchliwość społeczną rozumie się każde przejście jednostki, obiektu lub wartości- wszystkiego co stworzyła lub zmodyfikowała ludzka aktywność - z jednej pozycji na drugą”
Sorokim jako pierwszy ,opierając się na danych zawartych w księgach, rejestrach i dokumentach źródłowych podjął próbę całościowego wyjaśnienia mechanizmów ruchliwości, jej wpływu na funkcjonowanie społeczeństw i historycznych tendencji rozwoju. W swojej książce „Social Mobility” (wyd. w 1927r) na podstawie swoich badań sformułował większość współczesnych
hipotez na temat ruchliwości społecznej, ,dotyczących problemów kulturowego wyobcowania i asymilacji do nowych środowisk, jak również o roli ruchliwości jako czynnika wpływu na rozładowywanie napięć społecznych i legitymizacji systemu.
Dzięki prowadzonym przez niego badaniom ukierunkowano sposób badań : ruchliwość bada się przez porównywanie pozycji zajmowanych w kolejnych punktach cyklu życiowego jednostek. Przytoczę przykładowy sposób badania: Respondentom zadaje się pytania na temat ich obecnej pozycji i pozycji zajmowanych w różnych punktach w przeszłości . Następnie osoby te przypisuje się do poszczególnych kategorii określających ich miejsce w strukturze społecznej ,kategorie te krzyżuje się z kategoriami identyfikującymi ich wcześniejsze pozycje, zapisując je w postaci tabeli. W główce tabeli najczęściej umieszcza się kategorie zawodowe, ustalone w momencie badania, w boczku - kategorie charakteryzujące wcześniejsze punkty ich losów życiowych np. pochodzenie społeczne, sytuację rozpoczęcia kariery.
Najprostszą metodą badania ruchliwości społecznej jest ustalenie odsetka osób, które zmieniły kategorię zawodową w stosunku do liczebności ogółu badanych. Odsetek ten uzyskuje się przez zsumowanie liczebności pól leżących poza główną przekątną tabeli i podzielenie tak uzyskanej wielkości przez liczebność ogółem. Zwiększenie pól w tabeli(liczby kategorii) ,zwiększa ilość pól poza przekątną przez co otrzymuje się wyższe wskaźniki ruchliwości co utrudnia formułowanie jednoznacznych ustaleń.
W wyniku badań nad ruchliwością wyłoniono dwa podejścia, ogniskujące się wokół rozróżnienia na ruchliwość „absolutną” i „względną”. Ruchliwość absolutna odnosi się do osób, które zmieniły pozycję. Ustalono, że wzory przepływów są wypadkową dwóch aspektów, odzwierciedlają zmiany liczebności kategorii np. między pokoleniami rodziców i dzieci, równocześnie utożsamiają komponent ruchliwości „względnej”. Zdaniem badaczy drugi składnik informuje o otwartości struktury społecznej i ostrości dystansów. Oddzielnie należy traktować ruchliwość „względną” i ruchliwość „strukturalną”, wymuszoną przez zmiany kategorii.
Alternatywnym schematem analiz stało się modelowanie tabel ruchliwości log-liniowe, polegające na sformułowaniu modelu tabeli, w którym liczebność każdego z pól tabeli ruchliwości są funkcją parametrów dwojakiego rodzaju -parametry wyznaczone dla poszczególnych wierszy i kolumn, odpowiadających danemu polu tabeli. Parametry drugiego rodzaju wykazują wielkość przepływów w danym polu co wykazuje interakcję między zmiennymi. Na podstawie wyniku testu postawiony model można przyjąć lub odrzucić.
Modelowanie log-liniowe jest popularnym, ale nie jedynym schematem analiz nad ruchliwością. Precyzyjniejszą metodą jest analiza struktury wzorów ruchliwości za pomocą wielowymiarowego skalowania, analizy kanonicznej, analizy dyskryminacyjnej i analizy maksymalnej korelacji .
Innym podejściem do analiz nad ruchliwością stała się „analiza ścieżkowa”, statystyczne rozpatrywanie perspektywy cyklu życiowego jednostek. W modelach „ historii wydarzeń” dokonano dekompozycji zmiennych wyjaśnianych i wyjaśniających na aspekty składowe, takie jak czas zatrudnienia w kolejno wykonywanych zawodach , zdobywanie dodatkowych kwalifikacji na kursach, okresy bezrobocia czy zmiany poziomu zarobków. Zwiększyło to rzetelność pomiaru wyznaczników karier życiowych jednostek.