Teorie komunikowania interpersonalnego

Komunikowanie w ujęciu George`a Millera

(podejście tradycyjne, bardziej lingwistyczne niż komunikacyjne, znacznie więcej mówi o języku niż o porozumiewaniu się ludzi)

Komunikowanie się - transmisja informacji z jednego miejsca do drugiego. W procesie tym można wyróżnić 5 klas:

1. Źródło - osoba, która wytwarza przekaz;

2. Emisor - biologiczny system lub sztuczne urządzenie, które przetwarza informację w jakąś formę energii możliwą do przesłania - informacji „czystej” przesłać nie można (aparat mowy);

3. Kanał - środek, dzięki któremu pokonuje się dystans czasowy i przestrzenny między nadawcą i odbiorcą (powietrze);

4. Receptor - system zmieniający sygnały emitowane w formie pewnej energii w informację;

5. Cel - odbiorca lub grupa odbiorców, do których przekaz był wysłany.

Proces przyswajania języka przez dzieci:

• koncepcja naśladowania mowy dorosłych,

• stosowanie „autoecha”, powtarzania własnych dźwięków, co przy rozwiniętym już w 16 miesiącu życia ośrodku Brooka pozwala na znaczne postępy językowe.

Problem przyswajania znaczeń poszczególnych słów i faz językowych. 4 koncepcje:

1. Koncepcja magiczna - jak u ludów prymitywnych, tak i w psychice dzieci, słowo jest w magiczny sposób związane z elementem oznaczanym. Używanie słów jest niemal równoznaczne z używaniem elementów i przedmiotów symbolizowanych.

2. Koncepcja subiektywna - znaczenie słów jest wynikiem doświadczenia osobistego z danym słowem i obiektem, które ono oznacza.

3. Koncepcja odniesienia - słowo zostaje przyswojone, gdy dysponuje się kryteriami pozwalającymi rozpoznać nazwany przedmiot.

4. Koncepcja behawiorystyczna - znaczenie, jakie ma określone słowo, jest pełnym odzwierciedleniem historii kontaktu danej osoby z danym obiektem nazywanym.
   

W odniesieniu do zagadnień społecznych Miller analizuje:

• sieci komunikacyjne w małych grupach,

• układy komunikacyjne w społecznościach

i organizacjach,

• funkcjonowanie plotki,

• motywacje sprzyjające komunikowaniu się.

Są 4 główne typy motywacji:

1. Zwiększenie jednolitości wiadomości posiadanych przez członków grupy;

2. Zwiększenie zgodności opinii wśród członków grupy;

3. Kształtowanie statusu społecznego członków grupy i całej grupy;

4. Ekspresja stanów emocjonalnych

Teoria systemowa w komunikowaniu

Interpretacja procesu komunikowania w ujęciu teorii systemów - oparta jest na przekonaniu, że ogólna teoria systemów może być zastosowana w analizie procesu komunikowania się. Podstawowe tezy tego ujęcia:

1. Komunikowanie interpersonalne - całość to więcej niż suma części. Jako system zachowanie komunikacyjne ma inne cechy niż suma elementów wchodzących w jego skład. Znaczenie zdania nie jest sumą znaczeń użytych słów, znaczenie konwersacji nie jest sprowadzone do znaczeń poszczególnych wypowiedzi rozmówców.

2. Każdy system ma pewien stopień otwartości - system komunikowania społecznego, podobnie jak każdy z wchodzących w jego skład podsystemów (np. komunikacja w rodzinie), charakteryzuje się pewnym stopniem otwartości i ograniczoności, czyli może się zmieniać jedynie w pewnych, określonych granicach. Jako system może podlegać rozwojowi, stagnacji lub regresji. System cechuje się organizacją hierarchiczną. System nadrzędny wobec danego systemu (nomenklatura Artura Koestlera) można nazwać holonem. Np. jednostka ludzka - system pierwszego poziomu, a holon - układ dwóch osób.

3. Złożoność organizacyjna (strukturalna) - reprezentuje stopień zróżnicowania elementów wewnątrz systemu. Najprostsza organizacja polega na tym, że łańcuch zdarzeń jest tak ściśle określony, że każde konkretne zdarzenie można przewidzieć na podstawie zdarzenia poprzedniego. Odniesienie do fraz językowych - te, które zawierają informację przewidywalną, są systemami prostymi, a te, które zawierają treści nieprzewidywalne, są systemami złożonymi. Zrytualizowane konwersacje są systemami prostymi, zaś konwersacje, w których kolejne posunięcia rozmówców są nieprzewidywalne - systemami złożonymi.

4. Zdolność autoregulacji - każdy system jest w pewnym stopniu niezależny od otoczenia, może więc samodzielnie kształtować swe działania i określać cele. Jest to szczególnie oczywiste w odniesieniu do komunikowania interpersonalnego, w którym stan relacji zależy od decyzji podejmowanych przez partnerów (np. decyzja o zaangażowaniu emocjonalnym, o unikaniu bolesnych tematów itd.)

Ujęcie systemowo - pragmatyczne (tzw. szkoła Palo Alto)

• zastosowanie: psychoterapia rodzin (teza: choroba psychiczna stanowi wynik zaburzenia stosunków interpersonalnych wewnątrz rodziny - stwierdza się to co się dzieje, a nie dlaczego to się dzieje)

• „jakaś piąta” część całej komunikacji - to wymiana informacji; reszta - proces definiowania, potwierdzania, negocjowania i redefinicji istoty relacji z innymi

• główne założenia systemowe tej koncepcji:

• Istnieje tworzony przez komunikację system społeczny, do którego należy każdy człowiek (proces komunikacji jest stały)

• Akty komunikacyjne to zachowania obserwowalne (wnoszą wkład w proces wymiany interpersonalnej i kształtują takie stosunki społeczne, które bez komunikowania nie istniałyby)

• System komunikowania jest sekwencją wydarzeń, zachodzą one jedne po drugim w danym czasie - nie można przerwać procesu komunikowania w trakcie kontaktu z druga osobą, gdyż każdy akt obserwowalnego zachowania może być źródłem informacji dla obserwatorów tego zachowania. Milczenie też jest komunikowaniem

• Każdy akt komunikowania ma dwa aspekty:

• zawartości merytorycznej

• określenia relacji miedzy rozmówcami

Trzy najbardziej destrukcyjne zjawiska komunikacyjne (w odniesieniu do zagadnień patologii)

• dyskwalifikacja - poniżanie partnera

dziecko (z dumą): Popatrz mamo, złapałem robaczka!

Matka (z potępieniem): Natychmiast idź umyć te brudne łapy!

• dyskwalifikacja transakcyjna - druga wypowiedź nakłada się na pierwszą w sposób enigmatyczny, niejasny

dorastający syn (z wyrzutem): Traktujesz mnie ciągle, jakbym był dzieckiem. Przecież mam 18 lat!

matka z pobłażliwością: Ależ jesteś moim dzieckiem.

• zasada mieszania w głowie - budzenie u rozmówcy niepewności wobec jego własnych odczuć, poglądów, spostrzeżeń:

„To, co wiesz, czujesz, myślisz, dostrzegasz, słyszysz itd. jest fałszywe. Ja Ci powiem, jak to jest naprawdę.”

Taka komunikacja może wytworzyć stały nawyk niewiary we własne siły, w swe możliwości poznawcze i spowodować zerwanie bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością.

• przekaz paradoksalny - zawiera w sobie błąd logiczny i powoduje dwuznaczność, niemożliwą do rozwiązania bez dodatkowej pomocy ze strony nadawcy.

• „Wszyscy Kreteńczycy kłamią”

• Matka (do córki): „Żądam, byś była bardziej samodzielna”

Wypowiedzi paradoksalne tworzą „sytuację bez wyjścia”, gdy zachodzą następujące warunki interpersonalne:

• relacja komplementarna, najczęściej rodzic - dziecko

• przekaz zbudowany na wewnętrznej sprzeczności (neguje to co afirmuje, afirmuje to co neguje)

• istniejąca sytuacja jest nie do uniknięcia, relacje są trwałe, partnerzy nie są zdolni lub nie chcą rozwiązania sytuacji poprzez działania na poziomie metakomunikacyjnym

Koncepcja ta zakłada cykliczność systemu przekazu: ani środowisko, ani sam pacjent nie jest wyłącznym źródłem komunikacji patogennej.

Podstawowe założenia na temat relacji patologicznych w stosunkach wewnątrzrodzinnych:

• system komunikacyjny podporządkowany jest pewnym regułom grupowym, regularnościom wzajemnych zachowań (każde złamanie obowiązujących aktualnie reguł wymaga przeciwdziałania w celu utrzymania stabilności systemu)

• systemy komunikowania działające prawidłowo, zdrowo, cechują się mniejszą sztywnością, są elastyczniejsze niż systemy nieprawidłowe, „chore”

• systemy „chore” nie dopuszczają zmiany - nie ma reguł metakomunikacji, które dopuszczają możliwość zmiany

• funkcja terapii podobna jest do funkcji metakomunikacji - inspiruje system do wprowadzenia nowych zasad porozumiewania się i kontaktowania. Tworzy się perspektywę spojrzenia z dystansu - pozwala ona członkom rodziny spojrzeć na sytuację z innego poziomu, z zewnątrz.

Stałe, ugruntowane wzory komunikowania się, funkcjonalne dla jednych członków rodziny, lecz niebezpiecznie ograniczające innych, można zmienić wprowadzając bardziej partnerskie, demokratyczne sposoby komunikowania się, dając prawo głosu słabszym i nakaz słuchania silniejszym.

Teoria konstruktywistów

• U jej podstaw znajduje się teza, że procesy poznawcze to nie odzwierciedlenie rzeczywistości, lecz interpretacja i nadawanie znaczeń światu społecznemu, fizycznemu i psychicznemu

• Zaliczyć tu można:

• symboliczny interakcjonizm

• teorię „konstruktów osobistych” Kelly`ego

• Najważniejszymi czynnikami wpływającymi na proces komunikowania się są tzw. konstrukty osobiste

• Credo konstruktywistów: „Człowiek jest istotą komunikującą się, uczestniczącą w stałym procesie tworzenia, dzięki któremu zachodzi proces zmian społecznych (...). Istoty ludzkie są aktywne i kreatywne, niezdeterminowane przez swe doświadczenia ubiegłe, lecz we współdziałaniu z innymi dokonują interpretacji sytuacji codziennych (...). Człowiek odnosi się do rzeczywistości jedynie poprzez proces komunikowania wzajemnego, w trakcie którego dochodzi do interpretacji obiektów fizycznych, społecznych i kulturowych.

• Przykład ubogich systemów konstruktów osobistych: zjawisko stereotypów narodowych - osoby o silnym uprzedzeniu wobec np. Cyganów czy Słowian będą klasyfikować każdego przedstawiciela tej grupy do jednej i tej samej kategorii np. wszyscy Cyganie to złodzieje, natomiast osoby o rozbudowanym systemie konstruktów poznawczych będą dokonywać subtelniejszego rozgraniczenia przedstawicieli tej narodowości.

Symboliczny interakcjonizm

• Terminu „symboliczny interakcjonizm” po raz pierwszy użył Herbert Blumer w 1937 roku. Nazwa ta dobrze oddaje podstawowy obszar zainteresowania całej orientacji koncentrującej się na analizie procesów wzajemnych oddziaływań, pojętych jako wymiana symbolicznych znaczeń. Wymiana zachodzi miedzy świadomymi, ciągle definiującymi sytuacje partnerami. Konsekwencją tych procesów jest ukształtowanie osobowości partnera i funkcjonowanie grup społecznych.

• Podstawowe założenia:

1. Ludzie działają na bazie znaczeń, jakie maja dla nich rzeczy.

2. Znaczenia pochodzą z interakcji.

3. Znaczenia są modyfikowane przez interpretacje, dokonywane przez ludzi w aktualnych sytuacjach.

• Trzema podstawowymi dla interakcjonizmu społecznego kategoriami analizy są:

1. Jaźń - jednostkowa tożsamość z samym sobą, świadomość swojej odrębności.

2. Interakcja - wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch lub więcej jednostek, polegające na obustronnym wpływaniu na swoje zachowania

3. Społeczeństwo - forma życia zbiorowego ludzi, oparta na interakcjach pomiędzy jednostkami, które tworzą samowystarczalną zbiorowość.

W tej koncepcji szczególną wagę przywiązuje się do procesu tworzenia się obrazu samego siebie. Ważny jest tu proces etykietowania - stosowania określeń w celu zakwalifikowania osoby do jakiejś klasy. Kategoriami tymi mogą być etykiety w rodzaju: bogacz, garbus, czarnuch, wariat, stara panna, geniusz, skąpiec itd. Jeśli człowiek często spotyka się z daną etykietą, staje się ona częścią jego osobowości, „przylepia się” do jego psychiki.

• Sprawnie przeprowadzona komunikacja nie może doprowadzić do pełnego, wzajemnego porozumienia, ale może poprawić to zrozumienie. Wymaga to właściwego pełnienia ról konwersacyjnych nadawcy - mówcy i odbiorcy - słuchacza. Dobry mówca jest dobrym nadawcą dopiero wtedy, gdy potrafi „słuchać siebie uszami własnego słuchacza”.

Teoria samoświadomości - „skryptów”

• Punkt wyjścia - poszukiwanie granicy między świadomą kontrolą własnego zachowania a działaniami nieświadomymi, niepodlegającymi procesom werbalizacji

• Pojęcie podstawowe - skrypt - spójna sekwencja wydarzeń, których oczekuje się w danej sytuacji. To wyobrażenie scen, osób i ich zachowań, które mają być zrealizowane w danych warunkach. Skrypt odnosi się do oczekiwania wydarzeń w sytuacjach typowych, powtarzalnych.

• Sekwencje komunikacyjne podlegają także konwencjonalizacji

• Wraz z doświadczeniem życiowym ludzie doskonalą swe „scenariusze” i w sytuacjach konwencjonalnych realizują je coraz sprawniej, następuje automatyzacja zachowań, mechanicznie powtarzanych w kolejności przewidzianej „scenariuszem”. Poziom samoświadomości jest bardzo niski, wzrasta dopiero wtedy, gdy coś nie pasuje, tzn. gdy:

• Sytuacja jest całkowicie nowa, dotychczas wykorzystywane skrypty do niej nie pasują

• Czynniki zewnętrzne blokują zastosowanie istniejącego i adekwatnego „scenariusza”

• Sytuacja dopuszcza zastosowanie „scenariusza” gotowego, lecz łączy się to ze szczególnie dużymi kosztami, wysiłkiem

• Istnieją dane, by przypuszczać, że zastosowanie się do gotowego „skryptu” przyniesie negatywne skutki

• Sytuacja jest wieloznaczna, nie wiadomo więc, który z możliwych skryptów uruchamiać

• W centrum zainteresowana tej teorii leży problematyka:

• autoprezentacji społecznej (self-monitoring - autokreacja interpersonalna) odnosi się do wiedzy o własnych sposobach prezentowania się wobec innych i wykorzystania tej wiedzy do kreowania takiej wersji samego siebie, jaką uważa się za najbardziej pożądaną w danej sytuacji i komunikowania w warunkach wysokiego poziomu samoświadomości

• Osoby o wysokiej zdolności do autokreacji:

• z większą łatwością odczytują wymagania sytuacji i dostosowują się do niej, tj. mówią to, co trzeba i we właściwy sposób

• łatwiej i wyraźniej przejawiają swe uczucia

• maja silną potrzebę utrzymywania intensywnych kontaktów społecznych, są gadatliwe, nie wytrzymują milczenia w rozmowie

• są bardziej wrażliwe na reakcje innych osób, tj. na działanie sprzężenia zwrotnego

• wykazują większą sprawność w podejmowaniu zachowań komunikacyjnych i lepsze wywiązywanie się z ról tak nadawcy, jak odbiorcy. Najlepiej jednak porozumiewają się ludzie o podobnym natężeniu „autokreacji”

• człowiek preferuje zachowania quasi-automatyczne, chce stosować schematyczne scenariusze wszędzie tam, gdzie można. Nowe i w pełni uświadomione postępowania komunikacyjne pojawiają się stosunkowo łatwo, gdy zawodzą sposoby już dawno opanowane.

• Powtarzalność i związany z nią automatyzm to wynik zasady ekonomiczności działania

Teoria reguł społecznych - Donald Crushman

Crushman zakłada, że:

• najważniejszym elementem organizacji społecznej wśród ludzi są uzgodnione przepisy postępowania, zwane przez niego „regułami społecznymi”

• człowiek jest twórcą własnego życia, istotą obdarzoną pełną świadomością swych intencji, wolną w wyborze celów i ich osiągania

Teoria ta interesuje się tymi rodzajami zachowań, w których istnieje możliwość wyboru, a wybór jednego z dwóch lub kilku możliwych kierunków działania zmusza do podejmowania decyzji. Reguły społeczne istnieją w tych sytuacjach, w których istnieją wzajemne oczekiwania i wiedza o nich jest uzgodniona. Uzyskanie zgodności między oczekiwaniami społecznymi i zachowaniami indywidualnymi wymaga sprawnego aparatu samokontroli. Jest nim obraz samego siebie, na który składają się:

• autoidentyfikatory - zawierają informacje o tym, kim jestem w sieci społecznej: mężczyzną, czytelnikiem, ojcem, itd.,

• autoewaluacje - zawierają oceny samego siebie pod względem przypisywanych sobie cech: „jestem dobrym ojcem”, „uważnym czytelnikiem”, itd.,

• przekonania o swoich możliwościach - „umiem pływać”, „mogę rzucić palenie”, „za trzy miesiące nauczę się angielskiego” itd.

Obraz samego siebie wpływa bezpośrednio na aktywność komunikacyjną ludzi. W związku z tym ustalono kilka zależności:

• osoby o dobrze rozbudowanym i zorganizowanym obrazie samego siebie lepiej dopasowują wypowiedzi do swego audytorium zarówno pod względem formy, jak i treści;

• zaufanie do siebie, pewien stopień pewności siebie poprawia komunikowanie się dzięki zmniejszeniu lęku przed autoekspresją;

• zaufanie do siebie zwiększa jakość odbioru informacji i przekazów, umożliwia lepsze pełnienie roli słuchacza;

• nawiązanie bliższej znajomości jest bardziej prawdopodobne, gdy partnerzy komunikują sobie uznanie dla swych silnych stron

Analiza transakcyjna Erica Berne`a

• Potrzeba kontaktu społecznego jest równie ważna jak potrzeby biologiczne,

• człowiek jest istotą potrzebującą do życia przede wszystkim uwagi i aprobaty ze strony innych,

• we wczesnym dzieciństwie kontakt odbywa się dzięki dotykowi, w okresie późniejszym miejsce dotyku zajmują najróżniejsze formy komunikowania się, głownie przez język i system znaków niewerbalnych

• utrata kontaktu dotykowego z rodzicami wymaga kompensacji, człowiek uczy się wielu świadomych i nieświadomych sposobów zdobywania uwagi otocznia. Podstawowym sposobem staje się prowadzenie gier.

• „GRY” polegają na wciągnięciu partnera w kontakt, na nawiązaniu bezpośredniej komunikacji, która potrwa tak długo, aż doprowadzi do uzyskania „wypłaty”, pożądanej gratyfikacji.

• w skarbcu gier Berne wyróżnia takie ich rodzaje:

1. Gry życiowe, trwające całymi latami (np. Alkoholik, Dłużnik, Kopnij mnie, Teraz cię mam, ty sukinsynu, Patrz, co przez ciebie zrobiłem)

2. Gry małżeńskie (np. Kozi róg, Sąd, Oziębła kobieta, Udręczona, Gdyby nie ty, Patrz, jak bardzo się starałem, Kochanie)

3. Gry seksualne (np. Perwersja, Walczcie ze sobą, Gwałt, Gra w pończoszkę, Awantura)

4. Gry towarzyskie (np. Wada, Ależ to okropne, Spryt, Dlaczego ty nie - tak ale)

5. Gry przestępcze (np. Policjanci i złodzieje, Jak się stąd wydostać, Wytnijmy numer Józkowi)

6. Gry terapeutyczne (np. Cieplarnia, Ja tylko próbuję ci pomóc, Ubóstwo, Wieśniaczka, Psychiatria, Głupi, Drewniana noga)

7. Gry konstruktywne (np. Pracowite wakacje, Szarmancki, Filantrop, Lokalny mędrzec,  Będziecie jeszcze dumni, że mnie znacie)

• We wszystkich tych grach podstawą jest system komunikowania, uzależniony od jednej z trzech struktur osobowości, stanów ego:

1. STAN RODZIC (R) Zawiera postawy i zachowania pochodzące od rodziców. „R” karze, nagradza, krytykuje, ochrania. Odpowiada za wychowanie, tradycję, wartości, kulturę, etykę, sumienie.

2. STAN DZIECKO (DZ) Zawiera popędy, uczucia, zachowania z dzieciństwa.

3. STAN DOROSŁY (D) Obiektywnie ocenia rzeczywistość, zbiera informacje, wysnuwa wnioski, podejmuje decyzje. Jest zorganizowany, elastyczny, inteligentny.

"...Jednostkę stosunków społecznych nazywamy transakcją. Jeżeli dwoje lub więcej ludzi spotyka się w gromadzie, prędzej czy później któryś z nich przemówi lub w inny sposób okaże, że zauważa inne osoby. Nazywa się to bodźcem transakcyjnym. Wówczas inna osoba odezwie się albo uczyni coś, co będzie w pewien sposób związane z tym bodźcem, a co nazwiemy reakcją transakcyjną. Prosta analiza transakcyjna polega na postawieniu diagnozy stwierdzającej, który ze stanów ego wysłał bodziec transakcyjny i który wykonał reakcję transakcyjną...

• Analizując typy sytuacji komunikacyjnych Berne wyróżnia:

1. Transakcje komplementarne (charakteryzują się płynnym, bezkonfliktowym przebiegiem komunikacji np. dziecko - dziecko, rodzic - rodzic)

2. Transakcje skrzyżowane, konfliktowe (np. rodzic - dziecko)

• POSTAWY ŻYCIOWE Każdy człowiek od urodzenia potrzebuje kontaktu fizycznego i psychicznego z innymi ludźmi. Udzielanie wsparcia (zauważanie potrzeb) jest najważniejszą treścią stosunków między ludźmi. Wsparcie może być:

1. Pozytywne: „Ty jesteś OK.”, zaspokaja potrzebę bezpieczeństwa, własnej wartości

2. Negatywne: „Ty nie jesteś OK.” („Ty i Twoje potrzeby nie liczą się”), obniża poczucie własnej wartości.

• Już w dzieciństwie kształtuje się poczucie własnej wartości i sądy o wartości innych. Te sądy potwierdzane lub korygowane przez doświadczenie kształtują określoną postawę życiową w relacjach międzyosobowych.

• Ludzie w relacjach prezentują cztery główne filozoficzne postawy życiowe:

1. Ja jestem OK. - Ty jesteś OK.
   - mocna, zdrowa realistyczna postawa „wygrywającego” (osobowość integralna, asertywna)

2. Ja nie jestem OK. - Ty jesteś OK.
   - postawa osoby bezradnej, z poczuciem niższości, wycofującej się

3. Ja jestem OK. - Ty nie jesteś OK.
   - postawa osoby, która czuje się ofiarą wykorzystywaną przez innych. Prowadzi do izolacji lub agresji.

4. Ja nie jestem OK. - Ty nie jesteś OK.
   - postawa przegrywającego, osoby, która utraciła radość i sens życia

20

---