Teorie pielęgnowania.

HILDEGARD PEPLAU

Urodziła się w roku 1909 w Pensylwanii. W 1931 roku otrzymała dyplom pielęgniarki, w 1947 uzyskała stopień magistra pielęgniarstwa, w 1953 tytuł doktora pedagogiki.

Teoretyczny model H. Peplau został opublikowany w 1953 roku w opracowaniu pt. "Relacje międzyludzkie w pielęgniarstwie". Autorka zwróciła w nim uwagę na naukowy charakter pielęgniarstwa i humanizm. Uważała, że rozwój pielęgniarstwa wymaga skupienia uwagi na naukowych wyjaśnieniach relacji pacjent - pielęgniarka i ciągłego stawiania pytań oraz pogłębiania koniecznych wyjaśnień w tej sprawie.

- H. Peplau zakłada, że pielęgniarka powinna być profesjonalistką podejmującą jako swoją
podstawową funkcję - funkcję terapeutyczną.

Profesjonalna pomoc pielęgniarki, umożliwiająca pacjentowi zrozumienie własnego problemu a później jego aktywne rozwiązywanie przyczynia się do rozwijania zachowań konstruktywnych w stosunku do siebie i w stosunku do innych.

Aby pomoc pielęgniarki była efektywna - konieczne jest ciągłe skupianie się na wzajemnym zrozumieniu się oraz identyfikowaniu złożonych czynników.

Zapewnienie profesjonalnej pomocy człowiekowi potrzebującemu polega na ułatwieniu mu radzenia sobie z własnymi problemami. Wymaga to od pielęgniarki wiedzy, sprawności, znajomości technik interpersonalnych i metod postępowania w sytuacjach trudnych.

Za bardzo istotną uważała sprawę zaakceptowania przez pielęgniarkę każdego pacjenta, okazywanie mu szacunku i zdobywanie szacunku pacjenta. Ten właśnie szacunek warunkuje podejmowanie wspólnych wysiłków w rozwiązywaniu problemów i w dążeniu do osiągnięcia celów. Zależy to także od osobowości pielęgniarki i tego jaki wpływ na nią wywiera samo pielęgniarstwo.

Oddziaływania terapeutyczne są możliwe dzięki właściwej komunikacji, która przebiega w kilku fazach:

• Faza orientacji — dotyczy orientacji pielęgniarki w tym, co jest dla pacjenta niejasne, nieokreślone, niezrozumiałe, co zaburza jego poczucie bezpieczeństwa, co stanowi jego problem wymagający wyjaśnienia wspólnie z pacjentem i jego rodziną i tymi, których ten problem dotyczy. Proces orientacji pacjenta powinien przebiegać tak aby budził u niego akceptację i zaufanie do pielęgniarki oraz świadczył o uznaniu jego autorytetu.

• Faza identyfikacji - pacjent uzyskuje możliwość obchodzenia się bez pomocy pielęgniarki i pomaga sam sobie. W tej fazie Autorka wymienia 3 rodzaje zachowań:

1. partycypowanie i współdziałanie.

2. niezależność lub izolowanie się od pielęgniarki.

3. bezradność i pełna zależność.

W przebiegu fazy identyfikacji duże znaczenie mają wcześniejsze doświadczenia pacjentów z różnymi ludźmi. Pacjenci łatwiej identyfikują się z tymi pielęgniarkami, które postrzegają jako podobne do kogoś, kto w ich życiu pełnił ważną rolę.

• Faza eksploatacji - pacjent osiąga zdolność do korzystania w pełni z oferowanej pomocy,
  wykazuje większe zainteresowanie rozszerzeniem samoopieki, podejmuje samodzielne
  inicjatywy, ma zwiększone poczucie odpowiedzialności za własne zdrowie i zachowania
  zdrowotne.

• - Faza rozwiązania - pacjent formułuje nowe cele, przygotowuje się psychicznie do powrotu
  do domu.

Wg H. Peplau pielęgniarka pełni określone role w relacji z pacjentem:

1. Obcego - czyli obcym jest ten kogo nie znamy, pacjent spotykając pielęgniarkę, której nie zna pyta: kim jest?, czego mogę od niej oczekiwać?, jak będzie mnie traktować?.

2. Źródło informacji - zadaniem pielęgniarki jest rozróżnienie tego, kiedy pacjent odniesie większą korzyść z uzyskania krótkiej, jasnej odpowiedzi, od tych, w którym pacjentowi bardziej pomoże dłuższa rozmowa i pobudzanie do własnych przemyśleń.

3. Nauczyciel — pielęgniarka zapewnia pomoc w konstruktywnym uczeniu się, przygotowuje pacjenta do radzenia sobie z problemami i do rozwiązywania tych problemów.

4. Przywódca - najbardziej właściwe w pielęgniarstwie jest przywództwo demokratyczne, ponieważ zapewnia aktywny udział wszystkich uczestniczących w danym przedsięwzięciu, tzn. pacjent jest aktywnym uczestnikiem rozpatrywania tego co dotyczy jego leczenia, pielęgnowania i spraw z tym związanych.

5. Zastępca- pacjent przenosi na pielęgniarkę rolę kogoś kogo kiedyś znał, w sposób nieuświadomiony przenosi na nią swoje uczucia i oczekiwania jakie wcześniej łączył z tamtą osobą a to utrudnia właściwe relacje terapeutyczne. Pielęgniarka powinna uświadomić mu, że jest kimś innym, co pozwoli na kształtowanie dojrzałej relacji pielęgniarka - pacjent.

6. Konsultant - w podejmowaniu tej roli istotne znaczenie ma wiedza, umiejętność słuchania i obserwacji, gromadzenia informacji, dzięki którym doradztwo umożliwi choremu stopniowe dokonywanie odkryć o sobie samym.

Model relacji międzyludzkich jest teorią rozwoju człowieka i cechuje go wielka przydatność w praktyce pielęgniarskiej. Podstawowymi koncepcjami w tej teorii są: proces międzyludzki, lęk i komunikowanie. W procesie kształtowania relacji pielęgniarka zapewnia taką pomoc jaka jest potrzebna pacjentowi do dynamicznego rozwoju osobowości w kierunku jej dojrzałości. Rozwój ten jest możliwy dzięki siłom jakimi dysponuje każdy człowiek, a który osiąga w procesie rozwiązywania problemów. W tym procesie dochodzi do zmiany wzorców, przyjmowania nowych doświadczeń, myślenia, rozwoju kontroli własnych zachowań. Pielęgniarka praktyk powinna być też naukowcem - w procesie zapewnienia pomocy pielęgniarka sama się rozwija.

Współczesne ujęcie komunikacji pielęgniarka - pacjent potwierdza autentyczność dzieła tej Autorki.

Znaczenie podstawowych pojęć:

Człowiek:

- rozwijający się system o charakterystycznych właściwościach fizjologicznych,
biochemiczny i interpersonalnych,

• unikatowa struktura biologiczna, psychiczna, duchowa, społeczna,

• zdolny do rozwoju, samorealizacji i do współżycia ze środowiskiem,

• o jego odrębności decyduje niepowtarzalność jego potrzeb, reakcji na sam bodziec i specyficzny sposób redukcji napięcia wytwarzanego przez potrzeby,

• ma własną siłę umożliwiającą zmiany i rozwój, który zachodzi w procesie interakcji z innymi osobami i ze środowiskiem, które także zmieniają się bardzo dynamicznie,

• w czasie życia nabywa specyficzną wiedzę, opanowuje własne mechanizmy percepcji i reagowania na otaczające zjawiska, które pozwolą na zachowanie tożsamości i wypełnianie określonej roli życiowej,

• jego rozwój wynika z lęku, który wywołuje zachowania mobilizujące do zachowania zdrowia i takie, które to zdrowie osłabiają.

Zdrowie:

- to siła, która umożliwia rozwój osobowości, kreatywności, konstruktywnego i
produktywnego myślenia,

-jego wskaźnikiem są umiejętności interpersonalne człowieka,

-jest stopniowane w zależności od poziomu lęku jaki człowiek odczuwa,

• to zdolność człowieka do przekształcania odczuwanego lęku w zachowania produktywne,

• rozumiane jest w wymiarze społecznym.

Środowisko:

- można je rozpatrywać jako: mikroświat ( czyli procesy psychiczne, kultura, które wpływają
na przyjmowanie przez człowieka wierzeń i obyczajów),

- jako środowisko terapeutyczne ( czyli środowisko fizykosocjalne w relacjach
pielęgniarka/pacjent, w którym pielęgniarka odpowiedzialna jest za kształtowanie tego
środowiska, może promować wzorce zachowań zdrowotnych i wpływać na przedłużenie
zachowań zdrowotnych pacjentów),

-jako środowisko ustrukturalizowane ( różny urządzenia, regulaminy),

- środowisko nieustrukturalizowane ( interakcje międzyludzkie wpływające na zdrowie
psychiczne człowieka, na kształtowanie jego wzorów samoopieki i samo wiedzy).

Pielęgnowanie:

- to proces terapeutycznej i interpersonalnej relacji pielęgniarka- pacjent,

-jego celem jest osiągnięcie zdrowia poprzez wykorzystanie procesu interpersonalnego

( czyli dojrzewającej, przemyślanej, kształtującej siły, kierującej rozwojem pacjenta w

zakresie umiejętności rozwiązywania problemów),

- pielęgnowanie to pomaganie w rozwoju osobowości, konstruktywnym życiu, życia w
łączności ze środowiskiem, w przywracaniu zdrowia, w zaspokajaniu potrzeb, w radzeniu
sobie w rozwiązywaniu trudnych sytuacji i w rozwiązywaniu konfliktów, w radzeniu sobie z
frustracją i stresem, w rozumieniu własnych problemów, w rozwijaniu możliwości kontroli
własnych zachowań pacjenta,

-jest uwarunkowane unikatowością człowieka wynikającą z ogromnej złożoności czynników, które na niego oddziałują (środowiskowych, kulturowych, obyczajowych, religijnych).

VIRGINIA HENDERSON

V.H. żyła w latach 1897 - 1996, była pielęgniarką, nauczycielem, autorką wielu publikacji z zakresu pielęgniarstwa. Była kontynuatorką idei F. Nightingale. W opracowaniu Pt. „Podstawowe zasady pielęgniarskiej troski" przedstawiła definicję unikatowej funkcji pielęgniarki oraz 14 podstawowych potrzeb człowieka, wokół których skupiały się zasadnicze komponenty pielęgniarstwa.

Cyt. „ unikatową funkcją pielęgniarki jest asystowanie pojedynczemu człowiekowi zdrowemu lub choremu w podejmowaniu tych aktywności, znaczących zarówno dla zachowania i przywracania zdrowia, albo spokojnego umierania, które mógłby on podejmować bez pomocy, gdyby miał potrzebną do tego siłę, wolę i wiedzę. Pomoc ta jest zapewniona w taki sposób, aby mógł on odzyskać zupełną niezależność - tak szybko jak to jest tylko możliwe".

Unikatowe funkcje stawiają przed pielęgniarką trudne i złożone zadania. Zapewnienie pomocy wymaga odpowiedzi na konkretne oczekiwania człowieka zgodnie z jego indywidualnymi potrzebami fizycznymi, emocjonalnymi i reedukacyjnymi a także z jego ograniczeniem występującym w różnych sytuacjach. Zapewnienie pomocy wymaga właściwego reagowania wtedy kiedy pacjent potrzebuje natychmiastowej pomocy i wtedy kiedy konieczne jest planowanie długoterminowego asystowania.

Potrzeby człowieka wg V. Henderson:

1. Normalne oddychanie.

2. Odpowiednie odżywianie i dostarczanie płynów.

3. Wydalanie.

4. Poruszanie się i zachowanie właściwej postawy: chodzenie, leżenie, siedzenie, zmiana pozycji.

5. Sen i odpoczynek.

6. Dobieranie odpowiedniej odzieży i bielizny.

7. Utrzymanie prawidłowej ciepłoty ciała poprzez dobieranie odzieży i wprowadzanie zmian w środowisku.

8. Utrzymanie czystości i schludnego wyglądu oraz zabezpieczenie ciała przed urazami.

9. Unikanie zagrożeń ze strony środowiska i unikanie ranienia innych.

10. Komunikowanie się z innymi oraz wyrażanie emocji, potrzeb, lęków.

11. Podejmowanie praktyk religijnych zgodnie z własnymi wierzeniami.

12. Podejmowanie pracy zapewniającej zyskiwanie poczucia osiągnięć.

13. Zabawa i uczestniczenie w różnych formach rekreacji.

14. Uczenie się, odkrywanie, zaspakajanie pragnienia poznania nowego jako niezbędnych dla zdrowia i dla normalnego rozwoju.

Pielęgniarka asystuje choremu w zaspokajaniu potrzeb biologicznych (1-9), psychospołecznych(10-14) wtedy, kiedy jemu samemu brakuje koniecznej do tego siły, chęci, wiedzy w taki sposób, aby mógł to czynić sam, w pełni niezależnie.

Jako istotny warunek efektywności pielęgnowania V. Henderson wskazywała konieczność jego pisemnego planowania, które wymusza na tych, którzy je przygotowują, refleksyjne przemyślenia indywidualnych potrzeb pacjenta a także rozważenie czynników substytucyjnych, związanych ze środowiskiem, w którym te potrzeby mają być zaspokojone. Pisemne planowanie zapewnia ciągłość opieki i umożliwia świadczenie jej w określony sposób. Zdaniem V. Henderson wszystkie pielęgniarki powinny posiadać wysokie kwalifikacje, nie powinno być podziału na lepiej i gorzej kwalifikowane. W zapewnieniu pomocy opiekuńczej konieczna jest wrażliwość, wiedza i refleksja.

Kompetencje pielęgniarki stanowią istotny warunek możliwości modyfikowania postępowania opiekuńczego w zależności od przemian zachodzących w potrzebach pacjentów.

W modelu V. Henderson za nadrzędne pojęcia uznawane są:

1. Osoba — niezależna całość, cechująca się 14 uniwersalnymi potrzebami, które to potrzeby człowiek zaspokaja w sposób swoisty i w pełni zindywidualizowany, osobę ludzką cechują relacje między ciałem a umysłem.

2. Zdrowie - czyli zdolność człowieka do niezależnego funkcjonowania w zaspokojeniu jego 14 podstawowych potrzeb zdrowotnych.

3. Środowisko - to wszystko co wpływa na zdrowie człowieka i warunkuje zaspokajanie jego potrzeb, podkreśla znaczenie zdrowego środowiska , rodziny, zwraca uwagę na interakcje oraz komunikowanie się oraz znaczenie relacji terapeutycznych, odnosi się do sprawiedliwości społecznej w odniesieniu do zabezpieczenia wszystkim ludziom takich warunków socjalno-bytowych, jakich wymaga zaspokojenie ich podstawowych potrzeb.

4. Pielęgnowanie - zostało zdefiniowane jako unikatowe funkcje pielęgniarki: asystowanie i pomaganie człowiekowi zdrowemu lub choremu w wykonywaniu tych czynności, które są znaczące dla zdrowia jego utrzymania lub odzyskania a także dla zapewnienia człowiekowi warunków spokojnej śmierci,

-to pomaganie w podejmowaniu przez pacjenta czynności bez pomocy pielęgniarki - w pełni niezależnie i w specyficzny dla pacjenta sposób,

- to pomaganie w taki sposób, aby pacjent mógł odzyskać pełną niezależność najszybciej jak
to tylko możliwe.

V Henderson wyraźnie określiła miejsce i rolę pielęgniarki w opiece nad zdrowiem człowieka w różnych środowiskach ( dom, szkoła, szpital, zakład pracy). Definiuje pielęgniarstwo jako naukę, która zapewnia korzystanie w praktyce z twierdzeń pewnych uzasadnionych i racjonalnych . Pielęgniarstwo jest też sztuką bo zapewnia zindywidualizowaną pomoc, która wymaga od pielęgniarki twórczego planowania. Autorka uzasadniała potrzebę kształcenia pielęgniarek na poziomie akademickim, nie posługiwania się teoriami innych nauk, stosowania metod rozwijających refleksyjność pielęgniarek.

Praktyka pielęgniarska w opracowaniach V. Henderson wymaga od pielęgniarek:

• pełnej samodzielności i odpowiedzialności,

• dysponowanie wysokim poziomem wiedzy,

• podejmowania badań naukowych,

• sprawności intelektualnych,

• sprawności interpersonalnych,

• opracowywania koniecznych technik,

• uczestniczenia w zespołach interpersonalnych.

Metodyczne postępowanie pielęgniarki zmierzające do profesjonalnej opieki powinno opierać się o :

• gromadzenie danych,

• pisemne i szczegółowe opracowanie planu opieki,

• dokładne wykorzystanie planu i dokonanie w nim modyfikacji,

• ocena osiąganych rezultatów.

Opracowania i koncepcje V. Henderson ukierunkowały rozwój nowoczesnego pielęgniarstwa oraz umiejscowiły go w całokształcie opieki nad zdrowiem i podejmowania działań na rzecz efektywności i jakości.

W roku 1960 V. Henderson wydała w USA „ Podstawowe zasady opieki pielęgniarskiej". Wg Autorki niezbędne cechy pielęgniarki to:

• wysoka wrażliwość,

• umiejętność interpretacji sygnałów,

• umiejętność kształtowania konstruktywnych relacji,

• umiejętność planowania,

• twórcze podejście do swojej pracy,

• znajomość siebie,

• szacunek dla samej siebie,

• umiejętność rozwiązywania własnych problemów .

Uważała, że na sposób zaspokajania potrzeb chorych ma wpływ :

• wiek chorych,

• temperament,

• stan socjalny ( osoba samotna, z rodziną itd.),

• stan kultury ( przystosowany społecznie lub nie),

• cechy fizyczne człowieka ( ciężar, właściwości motoryczne..),

• możliwości intelektualne,

• funkcje receptorów (wzrok, słuch ....).

5. Henderson uważała, że pielęgniarka powinna koncentrować się na potrzebach związanych z codzienności pacjenta, jego aktywnością życiową. Ostrzegała przed rutyną, której nie można usprawiedliwiać codziennymi problemami.

DOROTHEA OREM

Urodziła się w 1914 r. w Baltimore w USA. Uzyskuje dyplom pielęgniarki w roku 1930,

dyplom bakalarza nauki w edukacji pielęgniarskiej w roku 1939, tytuł magistra w 1945.

W roku 1954 otrzymuje stanowisko profesora nadzwyczajnego uniwersytetu. W roku 1971

opracowuje i publikuje model samoopieki / deficytu samoopieki. „ Pielęgniarstwo -

koncepcje praktyki".

Teoria ta składa się z trzech powiązanych ze sobą teorii:

1. samoopieki,

2. deficytu samoopieki,

3. systemów pielęgniarstwa.

Samoopieka -to te aktywności i zachowania człowieka, jakie on sam inicjuje, realizuje aby zachować życie, utrzymać zdrowie i osiągnąć dobrostan. Człowiek podejmuje je sam dla siebie i tych, których otacza swoją troską. Sam określa czego potrzebuje, sam podejmuje decyzje, sam je realizuje, sam ocenia efekty działania. Może wpływać na własne myśli, uczucia i zmieniać wewnętrzne aspekty samego siebie, może zmienić swoje środowisko zewnętrzne.

D. Orem wprowadziła koncepcję agendy samoopieki (ludzkie możliwości zapewnienia opieki samemu sobie - człowiek jest agentem samoopieki.

Wyróżnia trzy typy zapotrzebowania na samoopiekę:

l.Typ uniwersalny - obejmuje zapewnienie powietrza, wody, pożywienia( i modyfikowania

go ) , wydalania, wykonywania czynności higienicznych, równowagi pomiędzy samotnością a

interakcją społeczną aktywności i odpoczynku, zapobieganie zagrożeniom życia, dobrostanu,

funkcjonowania, promowanie rozwoju i dobrego funkcjonowania (wzorce pod względem

fizycznym i psychicznym), społecznego talentu, dążenia do normalności i równowagi

wewnętrznej.

2. Typ rozwojowy - tworzenie i zapewnienie warunków do życia jaki są niezbędne do promowania procesów rozwojowych człowieka, zapewnienie opieki umożliwiającej zapobiegania szkodliwym wpływom tych warunków na rozwój człowieka od narodzin do śmierci, ochrona przed czynnikami szkodliwymi, możliwość edukacji, adaptacja społeczna i socjalna(np. w przypadku utraty pracy lub osób bliskich).

3. Typ w dewiacjach - Autorka przez dewiację rozumie choroby, zranienia, różne defekty i upośledzenia. Ich występowanie powoduje, że człowiek staje się częściowo lub całkowicie zależny od innych. Aby utrzymać życie z agenta samoopieki staje się samym pacjentem. Mogą to być także skutki diagnozowania i leczenia, niemożność normalnego funkcjonowania. W kategorii dewiacji świadomości wyróżnia 6 elementów niezbędnych do zapewnienia samoopieki: szukanie pomocy, świadomość skutków, akceptacja własnej osoby, realizowanie leczenia, uczestniczenie w działaniach, wdrażanie nowego stylu życia.

Teoria deficytu samoopieki — ograniczenie możliwości samoopiekowania się sobą przyczynia się do tego, że niezbędna staje się pomoc pielęgniarki. Pielęgniarka dokonuje rozpoznania, określa możliwości oraz ograniczenia samoopieki. Na tej podstawie stwierdza zapotrzebowanie na opieką. Pomoc pielęgniarki obejmuje:

• rozpoznanie relacji pielęgniarka - pacjent (od pojedynczych działań po plan do systemu),

• stwierdzenie czy i jakiej pomocy pacjent potrzebuje,

• odpowiadanie na prośby, oczekiwania, potrzeby pacjentów przez zapewnienie kontaktów i asystowanie( właściwe relacje terapeutyczne),

• formułowanie zaleceń pielęgniarskich i ich realizowanie,

• koordynowanie i integrowanie świadczeń pielęgniarskich z rodzinnym życiem pacjenta

W zapewnieniu pomocy pielęgniarka posługuje się następującymi metodami:

- wpływ na działanie drugiego człowieka (poczucie bezpieczeństwa),

- przewodzenie i kierowanie(pomoc w podejmowaniu decyzji, zamiana wzorca na
asystowanie),

• wsparcie fizyczne i psychiczne (wzrost aktywności),

• kształtowanie środowiska wspierającego rozwój człowieka,

• uczenie ( dotyczy aspektów fizycznych, psychicznych, poznawczych, emocjonalnych).

Systemy pielęgniarstwa - to system zapewnienia pomocy, w którym D. Orem wyróżnia trzy typy:

1. Kompensacyjny — występuje, kiedy pacjent wykazuje pełną zależność od pielęgniarki jako ktoś niezdolny do zapewnienia sobie samoopieki.

2. Częściowo kompensacyjny - pojawia się gdy zarówno pacjent i pielęgniarka podejmują aktywności w zapewnieniu samoopieki.

3. Wspierająco - uczący - znajduje zastosowanie gdy pielęgniarka podejmuje rolę promowania pacjenta jako agenta samoopieki.

Ogólna teoria D. Orem ma u podstaw stwierdzenie, że w warunkach normalności ludzie sami troszczą się o swoje życie i zdrowie. W sytuacji kiedy nie mogą tego czynić (niemowlęta, dzieci, osoby chore) wymagają asystowania innych ludzi lub pełnego zastępowania siebie w zapewnieniu opieki.

Teoria systemów pielęgniarstwa: elementami tworzącymi podstawowe uwarunkowania pielęgniarstwa jako systemu są:

1. Status pielęgniarki - pielęgniarki dysponują określoną agendą podstawową chcą z niej korzystać dla dobra innych, profesjonalny poziom pielęgniarek pozwala na określenie zapotrzebowania na taką pomoc jaką one zapewniają.

2. Status pielęgniarka - pacjent - oznacza to wszystko, czego pacjent potrzebuje od pielęgniarki oraz to czym ona dysponuje, czyli atrybuty w zapewnieniu pomocy.

3. Interakcje czyli to co między nimi zachodzi - akcje są podejmowane przez pielęgniarkę i pacjenta oraz wspólnie, a wszystkie zmierzają do zaspokojenia wymagań samoopieki terapeutycznej konkretnego pacjenta.

Model D. Orem zajmuje czołowe miejsce w rozwoju pielęgniarstwa, znajduje zastosowanie w edukacji pielęgniarek na wszystkich poziomach edukacji. Podstawową wartość i znaczenie tej teorii wyraża i uzasadnia:

- wyprowadzenie jej z praktyki pielęgniarskiej, uznanie jako teorii naukowej,

- wyjaśnienie odrębności pielęgniarstwa, potrzeby jego profesjonalizacji oraz określenia
miejsca w opiece nad zdrowiem,

- opisanie pielęgniarstwa jako dyscypliny naukowej oraz jako złożonej domeny praktycznej
w służbie człowiekowi.

Pielęgniarki kształcone wg tej teorii wyżej oceniają znaczenie roli pacjenta, osiągają wyższy poziom satysfakcji zawodowej.

Proces pielęgnowania (D. Orem ujmuje trzystopniowo):

1. Ustalenie diagnozy - dlaczego pacjent wymaga opieki pielęgniarskiej?

2. Ustalenie systemu - pomocy, która przyczyni się do osiągania przez pacjentów celów zdrowotnych.

3. Zarządzanie - planowanie i kontrolowanie działań.

Autorka przedstawia praktykę pielęgniarską jako następujące po sobie akcje podejmowane przez pielęgniarkę w sposób przemyślany, uporządkowany oraz ukierunkowany na osiąganie celów zdrowotnych przez tych, którym świadczą swoją opiekę i pomoc. Aby osiągnąć cele opieki pielęgniarka musi skupić uwagę na systematycznym dawaniu odpowiedzi na pytania: dlaczego pacjent potrzebuje tej opieki a potem na podejmowaniu analizy i interpretacji własnych możliwości w dokonywaniu wyborów właściwych aktywności terapeutycznych. Celem procesu pielęgnowania jest:

• pacjent sam będzie mógł zaspokajać zapotrzebowanie na samoopiekę,

• dzięki akcjom pielęgniarki będzie odzyskiwał niezależność w procesie przystosowania się do różnych ograniczeń,

• ci, którzy będą pacjentowi pomagać, będą osiągać coraz wyższe kompetencje.

Znaczenie podstawowych pojęć: Człowiek:

- to integralna jedność cechująca się dużym zróżnicowaniem strukturalnym i funkcjonalnym
dotyczącym sfery fizycznej, psychicznej, społecznej i kontaktów interpersonalnych,

• cechą każdego człowieka jest zdolność do uczenia się, rozwoju, dążenie do samorealizacji,

• każdy dysponuje mechanizmami umożliwiającymi przystosowanie się do środowiska. Zdrowie:

• to stan pełnej integracji strukturalnej i funkcjonalnej,

• to dobrostan odczuwany w codziennym życiu, poczucie zadowolenia, przyjemności, szczęścia

• to dobrostan towarzyszący różnym formom aktywności człowieka i obejmuje wszystkie sfery życia,

• to stan, w którym człowiek odczuwa że jest zdrowy, pomimo tego, że nie ma u niego pełnej integracji strukturalnej i funkcjonalnej.

Środowisko:

- obejmuje wiele czynników różnego pochodzenia, w tym fizyczne, chemiczne, biologiczne,
społeczne,

- środowisko i człowiek to funkcjonalna jedność i dlatego człowiek nie może się wyizolować
ze środowiska, w którym żyje.

Pielęgnowanie:

• to służenie człowiekowi, zajmowanie się nim, troszczenie się o niego, jego zdrowie, jeśli nie jest on w stanie zapewnić sobie samoopieki.

• to gotowość do pomagania, którego zakres powinien być dostosowany do sytuacji zdrowotnej potrzebującego,

- obejmuje złożone działania ukierunkowane na rozpoznanie potrzeb zdrowotnych pacjenta
przy uwzględnieniu jego sytuacji życiowej,

• polega na uczeniu pacjenta wykonywania czynności związanych z pielęgnacją na
  pomaganiu przy czynnościach, których pacjent sam nie może wykonać, na wykonywaniu
  wszystkich czynności u pacjenta całkowicie niepełnosprawnego.

CALISTA ROY.

Urodziła się w 1939 roku w Los Angeles w USA . W roku 1963 uzyskuje tytuł licencjata z zakresu pielęgniarstwa, w 1965 tytuł mgr nauk pielęgniarskich, w 1973 tytuł mgr w zakresie socjologii, w 1985 doktorat z nauk filozoficznych z zakresu socjologii, w 1988 otrzymuje tytuł profesora i nominację na kierownika Zakładu Teorii Pielęgniarstwa na Uniwersytecie w Bostonie. Teoretyk pielęgniarstwa, członek wielu organizacji pielęgniarskich, min. Północnoamerykańskiego Towarzystwa ds. Diagnoz Pielęgniarskich NANDA.

C. Roy jest autorką tzw. modelu adaptacyjnego. Ujmuje w nim cztery podstawowe elementy, które definiuje, określa zależności i związki między nimi (osoba, środowisko, zdrowie, pielęgnowanie). Model C. Roy nawiązuje do holistycznego ujmowania osoby, która jest rozumiana jako system, czyli całość składająca się z poszczególnych części. Jednak całość ta jest czymś więcej niż tylko sumą tych części.

Osoba - wg C. Roy człowiek jest otwartym systemem adaptacyjnym, całością biologiczno-psychiczno-społeczną. Człowiek to holistyczny system adaptacyjny wyposażony w podsystem regulacyjny i poznawczy dla utrzymania adaptacji w zakresach (podsystemach):

• funkcji fizjologicznych,

• koncepcji samego siebie,

• pełnionych ról,

• współzależności, wzajemności.

Człowiek pozostaje w pełnej integracji ze środowiskiem. Między nim a środowiskiem zachodzi ciągła wymiana informacji, materii, energii, oraz sprzężenie zwrotne, co oznacza, że człowiek nie tylko posiada zdolność przystosowania się do środowiska, ale także może sam wpływać na to środowisko. Na człowieka wpływają bodźce ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego, pod wpływem których uruchamia mechanizmy obronne. Każdy człowiek ma swoją indywidualną sferę adaptacyjną lub poziom adaptacji czyli zdolność przystosowania, który rozwija się pod wpływem stymulacji przez bodźce.

Adaptacja określa zdolności odpowiedniego reagowania w określonej sytuacji. W wyniku gromadzenia różnego rodzaju reakcji na bodźce, człowiek osiąga określony poziom adaptacji. Im wyższy poziom adaptacji, tym większa jest zdolność do wytworzenia reakcji adaptacyjnej w przyszłości. Jeżeli bodziec oddziaływuje w obrębie sfery adaptacyjnej człowieka i jego zakresu radzenia sobie, wówczas do osiągnięcia równowagi wystarczą zwykle stosowane przez niego mechanizmy obronne. Adaptacja jest procesem pozytywnym prowadzącym do rozwoju.

Zdaniem Autorki człowiek dąży do osiągnięcia stanu adaptacji w czterech wymiarach:

1. Fizjologicznym - zaspokojenie potrzeb fizjologicznych ( zaopatrzenie w tlen, odżywianie, wydalanie, aktywność, wypoczynek, ochrona, narządy zmysłów, płyny, elektrolity, funkcje neurologiczne, endokrynologiczne).

2. Koncepcji samego siebie (obrazu własnej osoby) - ,ja" fizyczne poczucie własnego ciała, idealne wyobrażenie o tym, kim człowiek chciałby być, co chce osiągnąć, racjonalne dążenie do utrzymania samorealizacji i unikania zaburzeń równowagi, moralne duchowe, etyczne przekonania, systemy wartości, samoocena.

3. Pełnionych ról - osiągnięcie integracji społecznej jest podstawową potrzebą każdego człowieka. Role pierwszoplanowe są zdeterminowane przez wiek, płeć, stan rozwojowy. Role drugorzędowe to przyjmowanie zadań związanych z pełnieniem ról podstawowych, tj. praca zawodowa. Role trzeciorzędowe to te dobrowolnie wybrane, związane z realizacją zainteresowań, hobby.

4. Współzależności, wzajemności- obejmuje relacje z innymi ludźmi. Osobę zintegrowaną w sferze współzależności cechuje wyrównany stan emocjonalny oraz umiejętność budowania trwałych i wartościowych związków uczuciowych z innymi osobami.

Wg.C.Roy: Środowisko:

to wszystkie warunki , okoliczności i oddziaływania zewnętrzne wpływają na rozwój i zachowanie człowieka. Są źródłem stymulacji wpływającej na człowieka. Każda stymulacja jest częścią środowiska człowieka. Środowisko oddziałuje na człowieka poprzez bodźce:

• ogniskowe — nagłe bodźce, powodujące, że człowiek skupia na nich uwagę i mobilizuje energię do ich przezwyciężenia,

• sytuacyjne- oddziałujące w określonej sytuacji i mogące mieć wpływ na efekt działania bodźców ogniskowych,

• rezydualne - wpływające na zdolność jednostki do zmagania się z zaistniałą sytuacją (posiadana wiedza, umiejętności, intuicja).

Zdrowie:

• to stan i proces bycia i stawania się osobą w pełni zintegrowaną,

• osoba zintegrowana jest zdolna do osiągania takich celów jak przeżycie, wzrost, rozwój, rozmnażanie, czy też mistrzostwo w jakiejś dyscyplinie,

• jego ostatecznym celem jest osiągnięcie pełnego rozwoju swoich potencjalnych możliwości,

• jest funkcją adaptacji każdego człowieka do działających na niego stresorów, które mogą być pochodzenia biologicznego, psychicznego, społecznego,

• brak integracji oznacza brak zdrowia.

Pielęgnowanie:

- to proces zapewnienia człowiekowi zdrowia poprzez :

• ocenę zachowania człowieka i wyłonienie tych obszarów, w których występują objawy zaburzeń w adaptacji ( objawy zaburzenia w adaptacji po zadziałaniu stresorów określamy jako problemy pielęgnacyjne pacjenta),

• analizowanie jakie czynniki ( stresory, stymulacje) wywołują określone reeakcje i zachowania pacjenta,

• asystowanie i pomaganie człowiekowi w procesie adaptacji do stresorów, na które jest narażony.

C. Roy dzieli pielęgniarstwo na:

1. naukowe — opisuje procesy życiowe człowieka, które obejmują procesy regulacyjne, myślenie, wartościowanie, pozostawanie w relacjach, odczuwanie i działanie.

2. praktyczne - bazuje na wyjaśnieniach naukowych i koncentruje się na rozpoznawaniu efektywnych i nieefektywnych reakcji adaptacyjnych oraz na interwencjach, które wspomagają proces adaptacji zarówno w zdrowiu jak i w chorobie (przedmiotem szczególnej troski pielęgniarki jest człowiek znajdujący się w sytuacji, gdy jego mechanizmy obronne nie spełniają swojej roli) a działania pielęgniarki są zorientowane na utrzymanie dobrostanu i możliwie pełny rozwój człowieka.

Proces pielęgnowania wg C. Roy:

1. Zbieranie danych obiektywnych i subiektywnych o zachowaniach będących wynikiem uruchomienia mechanizmów obronnych.

2. Gromadzenie danych o działających bodźcach, które wywołały określone zachowanie.

3. Diagnoza, która jest wynikiem analizy zebranych danych i polega na rozpoznaniu stanu adaptacj i j ednostki.

4. Ustalenie celów, które pozwolą człowiekowi na osiągnięcie pełnej adaptacji.

5. Interwencje - oddziaływanie na bodźce, czyli ich eliminowanie, potęgowanie,
minimalizowanie ich działania, utrzymanie lub zmiana w zależności od rodzaju i wpływu na
człowieka.

6. Ocena - porównanie osiągniętych przez człowieka zachowań z założonym poziomem
adaptacji i dokonanie modyfikacji wcześniejszych etapów procesu pielęgnowania.

Rola pielęgniarki w modelu adaptacyjnym polega na pomaganiu człowiekowi w osiąganiu

stanu adaptacji poprzez oddziaływanie na określone bodźce lub pomoc w wytworzeniu reakcji

adaptacyjnej.

Model adaptacyjny jest przydatny w praktyce pielęgniarskiej, zwłaszcza w opiece nad

przewlekle chorym. Daje podstawy do szerokiego, holistycznego podejścia do człowieka.

MADELAINE LEININGER - model pielęgniarstwa transkulturowego.

Urodziła się w 1924 roku w Santon w USA. W roku 1948 uzyskała dyplom pielęgniarki, w roku 1950 licencjat z nauk biologicznych. W 1954 uzyskała tytuł mgr z zakresu pielęgniarstwa psychiatrycznego i podjęła studia z zakresu antropologii. Otrzymuje następnie stopień doktora w zakresie antropologii. Zostaje profesorem pielęgniarstwa i antropologii (1960-65).

U podstaw modelu znalazło się przekonanie Autorki, że istotą pielęgniarstwa jest pielęgniarska troskliwość, okazywanie pielęgniarskiej troskliwości a te wymagają szerokiej wiedzy o jej podstawach kulturowych.

M. Leininger „troskliwość pielęgniarską" uznała za pojęcie nadrzędne, bowiem ono określa naturę pielęgniarstwa. Troskliwość jest esencją pielęgniarstwa oraz centralną , dominującą i jednoczącą cechą pielęgniarstwa. Cyt." Ludzie rodzą się, żyją, chorują umierają z systemem wierzeń i praktyk kulturowych a w swoim wzrastaniu i przeżyciach są zależni od ludzkiej troskliwości".

Model ten wskazuje, ukierunkowuje podejmowanie w różnych kulturach systematycznych badań, zmierzających do odkrywania ich własnych esencji i wzorców ekspresji ludzkiej troskliwości ludowej (tradycje, praktyki lokalne), oraz troskliwości profesjonalnej (asystowanie, wspieranie, ułatwianie, dostosowanie do kulturowych wartości, wierzeń i sposobów życia ludzi).

Celem tej teorii jest podnoszenie jakości praktyki pielęgniarskiej dzięki wiedzy naukowej wzmacniającej zapewnienie troskliwości pielęgniarskiej - zgodnej kulturowo.

M. Leininger zdefiniowała podstawowe pojęcia modelu:

1. Kultura - wyuczone i przekazywane wierzenia, normy, praktyki życiowe grupy, które we wzorcowy sposób są przewodnikami myślenia , decyzji i aktywności.

2. Troskliwość - asystowanie, wspieranie lub ułatwienie zachowań innemu człowiekowi lub grupie lub podejmowania ich za kogoś kto przejawia potrzeby zmian na lepsze.

3. Troszczyć się - akcja skierowana na asystowanie, wspieranie i poprawę.

4. Troskliwość kulturowa - określenie tych poznanych wartości i wierze i wzorców ekspresji, które asystują, wspierają lub ułatwiają innemu człowiekowi zachowanie dobrostanu, poprawienie kondycji lub sposobów życia oraz radzenie sobie z kłopotami życia i ze śmiercią.

5. Różnorodność kulturowa troskliwości - jest określeniem dla zmienności znaczeń,
wzorców, wartości, symboli troskliwości, które zostały wytworzone w ludzkiej kulturze dla
zachowania dobrostanu człowieka, poprawiania ludzkiej kondycji i sposobów radzenia sobie
w życiu.

6. Uniwersalizm kulturowy troskliwości - to określenie tego co wspólne, podobne albo tego co ujednolica znaczenie wzorców, wartości albo symboli troskliwości wyprowadzanych przez ludzi z kultury dla zachowania dobrostanu lub poprawy kondycji i sposobów życia lub radzenia sobie ze śmiercią.

7. Światopogląd - określenie tego sposobu patrzenia ludzi na świat, które umożliwia im ukształtowanie jego obrazu lub postawy w stosunku do wartości jaką stanowi ich własne życie oraz świat ich otaczający.

8. Struktura społeczno-kulturowa - jest określeniem dynamicznej natury, określeniem
czynników strukturalnych oraz organizacyjnych danej kultury lub społeczności, które
pozostają ze sobą we wzajemnych relacjach oraz określeniem tego jak one funkcjonują w
kształtowaniu znaczenia i porządku strukturalnego z równoczesnym włączeniem czynników religijnych, wzajemnych związków politycznych, kulturowych, ekonomicznych, edukacyjnych, kulturowych.

9. Kontekst etnohistoryczny - jest określeniem tych faktów, sytuacji, przypadków albo
doświadczeń jednostek, grup, kultur i instytucji, które są zogniskowane wokół ludzi i które
opisują wyjaśniają i interpretują ludzkie sposoby życia w określonym kontekście
kulturowym, w krótkich lub długich okresach czasu.

10. Kontekst środowiskowy - określa w sposób całościowy zdarzenia, sytuacje, pojedyncze doświadczenia, które nadają znaczenie ludzkim ekspresjom przez włączenie poszczególnych interakcji społecznych z ich złożonymi wymiarami fizycznymi, ekologicznymi , emocjonalnymi, kulturowymi.

11. System zdrowia ludowego - określa te tradycyjne lub lokalne praktyki troszczenia się o zdrowie lub leczenie, w którym przypisywane jest specjalne znaczenie, podejmowane dla przywracania zdrowia lub dla asystowania ludziom, prowadzone w domach rodzinnych, w środowisku społecznym, z włączeniem do tego lokalnych praktyków.

12. Zdrowie — taki poziom dobrostanu, który jest zdefiniowany w danej kulturze, wysoko wartościowany i praktyczny a równocześnie możliwy do osiągnięcia przez jednostki lub grupy w podejmowanych przez nie codziennych aktywnościach zgodnie z ich wolą , w sposób kulturowo satysfakcjonujący.

13. Profesjonalny system zdrowia - to określenie tych służb profesjonalnej troskliwości lub leczenia, które są świadczone przez personel przygotowany w różny sposób, w ramach programów formalnych, odbywane w specjalnych instytucjach edukacyjnych.

14. Zachowanie lub utrzymanie troskliwości kulturowej - określa te akcje i decyzje profesjonalnego asystowania, wspierania, które zapewniają pomoc ludziom określonej kultury w zachowaniu stanu zdrowia lub przywracaniu zdrowia oraz radzeniu sobie ze śmiercią.

15. Przystosowanie albo negocjowanie troskliwości kulturowej - określa te profesjonalne akcje i decyzje dotyczące asystowania, wspierania lub ułatwienia, które pomagają ludziom określonej kultury w przystosowaniu się albo w negocjowaniu zmierzającym do uzyskania przez nich korzystnego stanu zdrowia.

16. Wprowadzenie zmian do wzorców albo restrukturalizowanie troskliwości kulturowej określa te akcje profesjonalne, które pomagają ludziom w zmianie ich dotychczasowego stylu życia poprzez wprowadzanie nowych wzorców lub zmianę na takie, które są kulturowo akceptowane, satysfakcjonujące i które wspierają korzystne dla zdrowia sposoby życia.

17. Kulturowo zgodna troskliwość pielęgniarska - to te znane aktywności albo decyzje dotyczące asystowania , wspierania, ułatwiania, które są właściwie dostosowane do kulturowych wartości wierzeń i sposobów życia jednostki, grupy albo instytucji po to, aby zapewnić im znaczące wsparcie, korzystną opiekę nad zdrowiem.

18. Pielęgniarstwo - to profesja naukowa i wyuczona, skoncentrowana na fenomenie ludzkiej troskliwości kulturowej, i na aktywnościach asystowania, wspierania, umożliwiania jednostkom lub grupom utrzymanie lub odzyskanie dobrostanu lub zdrowia a także na pomaganiu ludziom w radzeniu sobie ze śmiercią w sposób akceptowany kulturowo i przynoszący inne korzyści.

Autorka w swojej teorii rozważała zagadnienia dla pielęgniarstwa ogromnie ważne:

Człowiek:

- jest całością, rozumianą w sposób holistyczny,

-jako całość charakteryzuje się ścisłym powiązaniem z kulturą

• w sposób szczególny cechuje go troskliwość, która przejawia się w opiece nad innymi od
  urodzenia do starości.

Zdrowie :

-jest to taki poziomem dobrostanu, jaki jest możliwy do osiągnięcia,

• jest w danej kulturze wysoko wartościowane zarówno przez jednostki jak przez grupy społeczne, w sposób kulturowo satysfakcjonujący,

• każdą kulturę charakteryzują własne formy, wzorce, sposoby wyrażania w codziennym życiu troski o zdrowie, co daje możliwość poznania społeczeństwa i przewidywania zdrowia w odniesieniu do każdego człowieka żyjącego w określonym społeczeństwie,

• ma charakter uniwersalny ale zróżnicowany, ponieważ jest różnie zdefiniowane a to jest uwarunkowane kulturowo.

Zapewnienie opiekuńczej troskliwości w sposób profesjonalny wymaga gromadzenia wiedzy i pogłębiania rozumienia tego, co jest uniwersalne w jej przejawianiu, jak i tego, co w różnych kulturach jest zróżnicowane. Troskliwość w procesie leczenia i pielęgnowania odgrywa bardzo ważną rolę. Te świadczenia nie mogą się bez niej obyć.

Środowisko :

• to miejsce o bardzo dużym społecznym znaczeniu,

• miejsce wywierające wpływ na zdrowie,

- o zdarzenia, sytuacje, pojedyncze doświadczenia, które nadają znaczenia ludzkim
interakcjom.

Pielęgnowanie:

- to wyuczone opiekowanie się polegające na asystowaniu ludziom różnych kultur i warstw
społecznych,

- opiekowanie się ukierunkowane na pomaganie ludziom w kształtowaniu korzystnego dla
zdrowia trybu życia, zapobieganie chorobom i odzyskiwanie zdrowia,

- naukowa i wyuczona profesja skoncentrowana na fenomenie ludzkiej troskliwości
kulturowej,

- to opiekowanie się skoncentrowane na aktywności polegającej na asystowaniu , wspieraniu,
ułatwianiu, umożliwianiu utrzymania lub odzyskania dobrostanu = zdrowia, pomaganiu
ludziom w radzeniu sobie z chorobą, niepełnosprawnością, śmiercią w sposób akceptowany
kulturowo i przynoszące człowiekowi różne korzyści.

Autorka przyjęła, że braki w zapewnieniu troskliwej opiekuńczości, zgodnej z kulturą, wywołują stres, kulturowe konflikty i/łub trudności etyczne, zaburzające współdziałanie.

Proces pielęgnowania wg M. Leiniger:

Autorka krytycznie odnosi się do takiego ukierunkowania procesu pielęgnowania jaki jest nadawany przez NANDA, Północnoamerykańskie Towarzystwo Diagnozy Pielęgniarskiej. Uważa, że w takiej formie jak proponowana nie może znaleźć zastosowania ( dominacja wartości świata zachodniego, ograniczenia językowe, różnice kulturowe - także w stanach emocjonalnych i fizycznych, formalne zogniskowanie wokół modelu medycznego, mało zagadnień etycznych i moralnych).

Wg Autorki zachodzi konieczność dokonania przepracowania dotychczasowych osiągnięć NANDA z perspektywy pielęgniarstwa transkulturowego.

BETTY NEUMAN

Urodziła się w roku l924 w Ohio w USA . Dyplom pielęgniarski otrzymała w 1947 roku, w roku 1957 uzyskała dyplom bakałarza w pielęgniarstwie. Tytuł mgr z zakresu zdrowia publicznego otrzymała w roku 1966, w roku 1973 - nommację na stanowisko konsultanta w dziedzinie zdrowia psychicznego .Doktorat z psychologii klinicznej otrzymała w roku 1985.

B. Neuman jest uważana za pionierkę rozwoju pielęgniarstwa środowiskowego w zakresie zdrowia psychicznego. Opracowała i wdrożyła , udoskonaliła pionierski program kształcenia dla pielęgniarek środowiskowych w opiece nad pacjentem i jego zdrowiem psychicznym. .Podkreślała funkcję pielęgniarki jako doradcy - opisała ją i rozwinęła w praktyce tę funkcję pracując w środowiskowym centrum kryzysowym dla osób w trudnej sytuacji życiowej.

Koncepcyjny model pielęgniarstwa B. Neuman został opublikowany w 1972 roku „ Model systemowy Neuman: zastosowanie w edukacji i praktyce pielęgniarskiej". Założenia jej modelu stanowią podstawę edukacji i praktyki w blisko 50 krajach. Wykorzystywany jest w kształceniu pielęgniarek na poziomie wyższym i w badaniach naukowych oraz w praktyce pielęgniarskiej . Opracowane na tym modelu treści podstawowe programu opierają się na logicznym przechodzeniu od zagadnień związanych ze strukturą podstawową poprzez poszczególne sfery człowieka, stresory działające na człowieka i sposoby reagowania na nie, do interwencji ujętych w kategoriach prewencji pierwotnej, wtórnej i trzeciorzędowej. Model znalazł zastosowanie w badaniach naukowych. Prowadzono badania nad stresem związanym z pracą zawodową satysfakcją z pracy, wpływem udzielania informacji przed operacją na przebieg okresu pooperacyjnego, stresorami postrzeganymi przez pacjentów onkologicznych i ich rodziny oraz wiele innych.

W praktyce pielęgniarskiej posłużył do opracowania narzędzi do gromadzenia danych , określania diagnoz i zakresu interwencji pielęgniarskich. Wykorzystany był także w opracowaniu teorii zarządzania.

Wg B. Neuman centralnym elementem systemu człowieka jest umieszczone centralnie źródło energii systemu, zdefiniowane jako struktura podstawowa. Tę strukturę i energię w niej zgromadzoną tworzą procesy fizjologiczne odpowiadające za podstawowe funkcje życiowe( oddychanie), procesy intelektualne oraz dziedziczone sposoby reagowania na bodźce ( reakcja płaczem na uraz mechaniczny). Poziom zgromadzonej energii jest gwarantem życia, zdrowia i dobrego samopoczucia. Człowiek ochrania posiadaną energię wykorzystując pięć linii obrony. Trzy z nich są liniami odpornościowymi a ich uszkodzenie może stanowić zagrożenie życia. Dalej położona jest linia obronna, która gwarantuje zachowanie stabilności systemu i jego integrację, co przejawia się min. w dobrym samopoczuciu. Zewnętrznie położona jest elastyczna linia obronna określana mianem buforu lub filtra. Jej zmienność warunkowana jest różnymi okolicznościami niedożywieniem, osłabieniem, niedospaniem) a jej uszkodzenie powoduje zaburzenie równowagi systemu. Każda z linii obronnych i cały system zbudowany jest z pięciu podsystemów:

• fizjologiczny- obejmuje funkcjonowanie narządów i układów,

• psychologiczny - dotyczy procesów poznawczo-emocjonalnych, osobowości,

• socjokulturowy - uwzględnia zakres i charakter pełnionych ról społecznych, zwyczaje i tradycje kulturowe,

• rozwojowy - obejmuje rozwój człowieka od narodzin do śmierci i procesy z nim związane,

• duchowy — umożliwia poczucie świadomości i istnienia w celu kontroli umysłu i ciała.. Wszystko to tworzy swoisty i niepowtarzalny jeden system jakim jest człowiek i jest zgodne z holistycznym postrzeganiem osoby pacjenta.

• Podstawowe pojęcia dla potrzeb teorii B. Neuman Człowiek:

• to ożywiony i otwarty system stale dążący do zachowania stanu równowagi, zakłócanej przez działanie stresorów,

• stresory te pochodzą ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego ,

• określenie odnosi się nie tylko do pojedynczej osoby ale także do grupy i społeczności, -jest systemem w stałej integracji z systemami środowiska społecznego i przyrodniczego, -jest złożony z wielu elementów, między którymi zachodzą różne procesy (jądro, ochrona).

Zdrowie:

zdrowie jest dobrostanem, który należy rozumieć w ujęciu holistycznym , jako stan
utrzymania w pełnej równowadze i harmonii elementów, fizycznych, psychospołecznych i
duchowych człowieka,

• zdrowie ma zróżnicowany wymiar uwarunkowany wiekiem i prowadzonym trybem życia,

• zdrowie jest zmienne ponieważ codziennie zmieniają się warunki życia, stresory działające na człowieka i wytrzymałość linii obrony chroniących podstawową strukturę źródeł energii.

Środowisko:

-jest systemem składającym się ze środowiska:

• wewnętrznego - wszelkie siły i wpływy pochodzące z wnętrza człowieka (otwarty system ograniczony granicami, tzw. liniami obrony),

• zewnętrznego - siły i wpływy pochodzące spoza człowieka,

* wykreowanego — mechanizmy obronne nieświadomie rozwinięte przez człowieka dla
własnej obrony i równowagi systemu, jest to nieświadoma mobilizacja wszystkich sfer
człowieka i zasobów energetycznych w celu utrzymania integralności systemu, obejmuje
mechanizmy obronne sfery psychologicznej, fizjologicznej, socjokulturowej, duchowej,

- środowisko zmienia się w zależności od potrzeb człowieka

- rozumiane jako system oddziałuje na człowieka poprzez stresory wywierające wpływ
pozytywny lub negatywny.

Autorka wymienia następujące stresory:

1. intrapersonalne ( wewnątrzosobowe), pochodzące ze środowiska wewnętrznego, np. ból, smutek, radość,

2. ekstrapersonalne ( zewnątrzosobowe), wywodzące się ze środowiska zewnętrznego, np. zmiana miejsca zamieszkania, obniżenie temperatury otoczenia,

3. interpersonalne (międzyludzkie), np. utrata bliskiej osoby.

Odczuwanie dobrostanu przez człowieka warunkowane jest oddziaływaniem aktualnych lub potencjalnych stresorów środowiskowych, które wpływają na poziom energii systemu.

Gospodarowanie zasobami energii organizmu może prowadzić do dwóch skrajnych zjawisk:

1. NEGENOTROPII - występuje wówczas, gdy system człowieka wyprodukuje więcej energii niż jest w stanie wykorzystać dla potrzeb funkcjonowania organizmu, co jest bliskie odczuciu człowieka, które określamy mianem pełnego dobrostanu.

2. ENTROPII - to sytuacja kiedy organizm produkuje mniej energii w stosunku do zapotrzebowania człowieka, co jest równoznaczne z chorobą lub gdy system utracił zbyt dużo energii, taka sytuacja może doprowadzić do śmierci organizmu.

Pielęgnowanie:

Pielęgnowanie to asystowanie człowiekowi. Polega na :

• rozpoznaniu zdolności człowieka do walki ze stresorem,

• pomaganiu człowiekowi w redukowaniu stresora,

• pomaganiu w osiąganiu równowagi organizmu i stabilności ze środowiskiem,

• eliminowaniu warunków niekorzystnych dla człowieka.

Pomagając człowiekowi w osiąganiu stanu równowagi należy zrozumieć znaczenie ( i wspierać jego rozwój) środowiska wykreowanego, ponieważ u podłoża wielu chorób leżą określone przekonania i ukrywane lęki.

Pielęgniarstwo wg. B. Neuman jest unikatową profesją, która koncentruje się na wszystkich czynnikach wpływających na indywidualne odpowiedzi organizmu reagującego na stres, mieszczącą się w obszarze zdrowie - choroba człowieka. Pielęgniarki powinny dobrze, dokładnie ocenić zapotrzebowanie pacjenta na pielęgnowanie , które warunkowane jest rodzajem i natężeniem stresorów a może być świadczone w ramach trzech obszarów działań pielęgniarki nazywanych ogółem prewencją. B. Neuman wyróżnia 3 poziomy prewencji:

1. Prewencja pierwszorzędowa (pierwotna) — działania pielęgniarki zmierzają do wzmocnienia linii obronnych organizmu, zmniejszenia siły działania stresorów lub do ich zlikwidowania. Celem działań pielęgniarki jest utrzymanie zdrowia pacjenta dzięki zachowaniu istniejącego poczucia dobrostanu poprzez zachowanie równowagi w zakresie obszaru tworzącego normalną linię obronną. Tu stresory mogą doprowadzić do uszkodzenia linii elastycznej, ale są za słabe aby uszkodzić linię normalną obronną.

2. Prewencja drugorzędowa (wtórna) - polega na wczesnym wykrywaniu objawów choroby, zmniejszeniu ich natężenia oraz na zapobieganiu powikłaniom w przebiegu choroby. Na tym poziomie świadczenia opieki stresory działające na system człowieka są na tyle silne lub działają dość długo, że mogą spowodować uszkodzenie normalnej linii obronnej organizmu oraz mogą uszkodzić od 1 do 3 linii obronnych , co przez pozbawienie zasobów energii zgromadzonych w podstawowej strukturze energii systemu może zagrażać utratą życia człowieka.

3. Prewencja trzeciorzędowa - polega na świadczeniu przez pielęgniarkę wielokierunkowych działań rehabilitacyjnych i rekonwalescencyjnych zmierzających do przywrócenia stanu organizmu pacjenta do poziomu funkcjonowania co najmniej takiego jaki był przed zadziałaniem stresorów, czyli przed chorobą. Zmiany zachodzące w systemie pacjenta polegają na uzupełnieniu utraconej energii zgromadzonej w podstawowej strukturze źródeł energii, naprawianiu i wzmacnianiu linii odpornościowych i obronnych. Działania naprawczo-wzmacniające polegają na jednoczesnym wpływaniu napięć obszarów każdej linii (fizjologiczny, psychologiczny, socjokułturowy, rozwojowy, duchowy), które gwarantują ich stabilność oraz zwiększenie możliwości przystosowania się do działania takich samych lub innych stresorów w przyszłości.

Proces pielęgnowania wg. B. Neuman

1. Diagnoza pielęgniarska (gromadzenie danych , wstępne określenie koniecznych potrzeb).

2. Wyznaczanie celów pielęgnowania (określenie pożądanych zmian, jakie powinny nastąpić, konieczne interwencje).

3. Wyniki pielęgnowania( interwencje pielęgniarskie ujęte w kategoriach prewencji, ocena pożądanych zmian i ewentualna ich zmiana, określenie celów długoterminowych na podstawie stopnia osiągnięcia celów krótkoterminowych, ocena wyników pielęgnowania).

JEAN WATSON - model humanistycznej troskliwości.

Urodziła się w 1940 roku w Denver w Colorado. Tytuł bakałarza z zakresu nauk przyrodniczych otrzymała w 1964, tytuł zawodowy magistra w zakresie pielęgniarstwa psychiatrycznego w roku 1966. Stopień naukowy doktora filozofii z zakresu psychologii wychowawczej i klinicznej uzyskała w 1973 roku. Objęła stanowisko dziekana Uniwersyteckiej Szkoły Pielęgniarskiej Uniwersytetu w Colorado a w 1986 utworzyła Naukowe Centrum Rozwoju Opieki Humanistycznej dla wdrażania do praktyki teorii humanistycznej opieki poprzez integrację nauk stosowanych, humanistycznych i społecznych. Uważana jest za kontynuatorkę psychospołecznej koncepcji H. Peplau. Najważniejsze jej rozprawy to:

„Pielęgniarstwo: Filozofia i nauka o pielęgnowaniu", 1979,

„ Pielęgniarstwo: humanistyczna nauka i humanistyczna opieka, teoria pielęgniarstwa", 1985 „ Etyka opieki i etyka leczenia. Synteza chroniczności", 1988.

Zdaniem J. Watson humanistyczna troskliwość pielęgniarska jest etyką wzmacniającą każdą aktywność pielęgniarki. Wraca do tradycji, tych które tkwią w przesłankach F. Nightingale. Uważa, że dalszy rozwój pielęgniarstwa jako nauki humanistycznej troskliwości wymaga całkowitego odejścia od tradycji nauk medycznych a także od innych nauk a rozwijania tego co jest dziedzictwem własnym. U podstaw teorii występują trzy znaczące stwierdzenia:

1. Człowiek jest istotą duchową a duch człowieka zmierza do osiągania harmonii
wewnętrznej (psychika, ciało, duch), transpersonalnej i z naturą .Doświadczenie harmonii w
procesie zdrowienia wymaga zaangażowania sił ludzkiego ducha.

2. Pielęgniarstwo jest określonym typem humanistycznej troskliwości służącej pomocą w przywracaniu harmonii i w zdrowieniu.

3. humanistyczna troskliwość pielęgniarska jest realizowana w relacjach transpersonalnych między pielęgniarką a pacjentem jako dwiema duchowymi istotami.

Podstawowe pojęcia w modelu J. Watson

Osoba:

- to siedlisko ludzkiej egzystencji, jako całościowy wspaniały byt psychiczny, fizyczny i
duchowy,

-jest sobą w pełni zintegrowaną i funkcjonalną całością,

• proces rozwoju osoby przebiega w sposób konfliktowy, dlatego zapewnienie opieki nad zdrowiem wymaga obserwacji tych konfliktów przeżywanych przez osobę i jej rodzinę,

• człowiekowi zawsze przysługuje szacunek, i zrozumienie.

Zdrowie:

• wyrażane jest wysokim poziomem funkcjonowania człowieka jako zintegrowanej całości oraz utrzymaniem przez niego w codziennym życiu pełnej adaptacji funkcjonalnej,

• brakiem choroby lub podejmowaniem wysiłków aby do niej nie doszło.

• głównym czynnikiem doprowadzającym do choroby jest stres a człowiek może sam przywracać sobie zdrowie przez odkrywanie siebie i przez swoją świadomość,

• zaburzenia występujące w 3 sferach są doświadczane przez człowieka jako subiektywne doznania wewnętrznego zamieszania i cierpienia,

• Środowisko:

• promuje środowisko wspierające , ochraniające w stosunku do sfery psychicznej i duchowej człowieka,

• uważa, że czynniki środowiska zewnętrznego wpływają na zdrowie,

• pielęgniarka podejmując pewne aktywności manipuluje tymi czynnikami i zapewnia pacjentowi potrzebne mu wsparcie i ochronę,

• pielęgniarka wpływa też na czynniki wewnętrzne osoby, zapewniając mu w ten sposób osiąganie harmonii.

Pielęgniarstwo:

- jest nauką i sztuką,

- koncepcją filozoficzną sugerującą troskliwość i opiekuńczość, delikatność, miękkość,
-jest nauką o ludzkiej naturze osoby i ludzkich doświadczeniach w zdrowiu i w chorobie,

• wywiera profesjonalny wpływ na zdrowie ,

• wyraża się w aktywności pielęgniarek,

- sztuka pielęgnowania skoncentrowana jest na świadczeniu holistycznej ludzkiej
troskliwości,

-pielęgniarka pomaga pacjentowi odzyskać pełną harmonię,

- pielęgniarka zobowiązana jest do skupienia się wokół humanistycznej troskliwości i
przesunięcia technicznych obowiązków na drugi plan.

Proces pielęgnowania:

• wymaga podejmowania takich samych kroków jakich wymagają badania naukowe,

• w nim znajduje zastosowanie naukowa metoda rozwiązywania problemów, wymagająca podejmowania sądów i decyzji o charakterze naukowym ,

-wymaga wspólnej edukacji pielęgniarek do obu tych zadań,

- wymaga określania diagnozy wynikającej z intersubiektywnych doświadczeń pielęgniarki i
pacjenta powstających w czasie aktualnego zdarzenia troskliwości,

Autorka uważa, że taksowania NANDA jest filozoficznie i koncepcyjnie niezgodna z modelem humanistycznej troskliwości pielęgniarskiej, chociaż niektóre diagnozy mogą być przydatne.

Główną strukturę teorii J. Watson tworzy 10 czynników nazywanych przez Autorkę KARATOWYMI dla pielęgniarskiej troskliwości.

1.Ukształtowanie własnego humanistyczno-altruistycznego systemu wartości.

2. Wiara i nadzieja.

3. Wrażliwość w stosunku do siebie i w stosunku do innych .

4. Kształtowanie ludzkich relacji troskliwości i zaufania.

5. Promowanie i akceptowanie wyrażania uczuć - zarówno pozytywnych jak i negatywnych.

6. Systematyczne posługiwanie się naukową metodą rozwiązywania problemów w
podejmowaniu decyzji.

7. Promowanie międzyludzkiego nauczania - uczenia się.

8 Promowanie środowiska człowieka jako: wspierającego, chroniącego i/lub korygującego -pod względem umysłowym, fizycznym, socjokulturowym, duchowym.

9. Asystowanie i zaspokajanie ludzkich potrzeb.

10. Uwzględnianie sił egzystencjalno-fenomenologicznych.

25

---