KLINICZNA - WYKŁADY

WYKŁAD I - 05.10.10

Niektórzy twierdzą, że psychologia kliniczna ma ok. 100 lat

Wydarzenia mające wpływ na rozwój psychologii klinicznej:

• utworzenie przez M. Witmera w 1896 roku przy Uniwersytecie Pensylwania w Filadelfii pierwszej kliniki psychologicznej. W klinice tej zajmowano się problemami dzieci niepełnosprawnych, a także nieprzystosowanych społecznie. Z inicjatywy Witmera powstało również pierwsze pismo z zakresu psychologii klinicznej

• powołanie w 1908 roku przez Beersa stowarzyszenia osób propagujących higienę psychiczną

• w 1909 r. powstaje Towarzystwo Higieny Psychicznej (zaczęto dostrzegać w społeczeństwie przejawy nieprawidłowego rozwoju)

• w 1905 roku Binet i Simon skonstruowali pierwszą skalę do badania inteligencji dzieci i młodzieży, którą w 1937 i 1960 r. zmodyfikowali i udoskonalili Terman i Merrill

• prace teoretyczne Freuda i jego propozycja opisu i interpretacji zaburzeń

• publikacja prac Kretschmera, który w 1960 r. akcentował zróżnicowanie konstytucjonalne ludzi oraz związek cech konstytucjonalnych z różnymi formami zaburzeń

• rozwój eksperymentalno-empirycznego nurtu badań w psychologii. W tego typu badaniach zaczęto wykorzystywać eksperyment psychologiczny oraz testy psychologiczne. Taki nurt badania zaburzeń zaproponował E. Kraepelin. Nurt wspierany przez psychologów radzieckich - Zeigarnik, Korsakowa

WYKŁAD II - 12.10.10

Trudno rozpatrywać rozwój psychologii klinicznej w oderwaniu od psychologii jako całości

Wydarzenia c. d.:

• 1937 - Wechsler, Belleuve - test inteligencji

• neurochirurgia, neurologia, rozwój medycyny

• Watson (1878 - 1958) - założył laboratorium, którego celem było badanie zjawisk psychologicznych i ich wywoływanie; nauka o zachowaniu (wiedzy o wielu zjawiskach z zakresu psychopatologii nie można czerpać tylko z introspekcji); behawioryzm

• Pawłow i jego wpływ na rozwój psychologii klinicznej - badanie czynności mózgu i jego zaburzeń, ułatwił wyjaśnienie wielu zjawisk, m. in. socjalizacji, a także zjawisk z zakresu psychopatologii; pojęcie wzmocnienia

• Działalność E. Seguina (1812 - 1880) - skupił on zainteresowanie, uwagę na ludziach z zaburzeniami (oligofrenia - upośledzenie umysłowe); Seguin zaczął organizować zakłady opiekuńczo-wychowawcze; wkład w powstanie dziedziny zwanej psychologią rewalidacyjną

Wydarzenia w Polsce:

• Do twórców psychologii klinicznej w Polsce zalicza się J. Ochorowicza, S. Błachowskiego, E. Abramowskiego, M. Grzegorzewską, K. Dąbrowskiego, A. Lewickiego, M. Susłowską, Klinkowskiego

• J. Ochorowicz - w 1891 roku zorganizował sekcję psychologii przy Towarzystwie Lekarzy i Przyrodników, w 1916 r. opublikował pracę pt. „Psychologia i medycyna”

• S. Błachowski - w 1949 r. powołał do życia Polskie Towarzystwo Psychologiczne, był naczelnym redaktorem „Kwartalnika Psychologicznego”, od 1952 r. redaktorem „Przeglądu Psychologicznego”; w ramach własnej działalności zawodowej współpracował z lekarzami, swoje doświadczenia prezentował w czasopiśmie „Neurologia Polska”; prowadził badania nad wizjami religijnymi

• Edward Abramowski - zorganizował w 1910 roku katedrę psychologii na Uniwersytecie Warszawskim, był twórcą oryginalnych opracowań poświęconych podświadomości, m. in. opublikował książkę „Źródła podświadomości i jej przejawy”; interesował się problematyką nerwic, a szczególnie histerią

• Maria Grzegorzewska - twórczyni Instytutu Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, interesowała się głuchymi, głuchoniemymi, niewidomymi, zajmowała się badaniem zjawisk kompensacji, które umożliwiają rozwój mimo poważnych deficytów

• Kazimierz Dąbrowski - postać kontrowersyjna, zbyt skupiał uwagę na swojej teorii dezintegracji pozytywnej; był organizatorem (1932 r.) Instytutu Higieny Psychicznej oraz Wyższej Szkoły Higieny Psychicznej; z inicjatywy Instytutu organizowane były poradnie dla dzieci, w których pracowali psychiatrzy i psycholodzy; w latach 50. poradnie zorganizowane przez niego przekształciły się w tzw. Poradnie Zdrowia Psychicznego

• od 1950 r. - psychologiczne kierunki studiów na kilku wyższych uczelniach, a także publikowanie prac psychologicznych pracowników zatrudnionych w zakładach i katedrach psychologii

Lata 1958 - 1962:

• powstała katedra psychologii klinicznej w Poznaniu (A. Lewicki)

• zakład psychologii klinicznej w Warszawie i Krakowie (Kraków - Susłowska)

• utworzono sekcję psychologii klinicznej przy Polskim Towarzystwie Psychologicznym, rozpoczęte zostały badania nad zaburzeniami przystosowania, nad zjawiskami psychopatologii

• zorganizowano pracownię psychometryczną PAN, kierownikiem był M. Chojnowski

Okres po 1962 r.:

• w ramach studiów psychologicznych uwzględniono w programie IV roku tzw. specjalizację z psychologii klinicznej, poprzedzoną zajęciami z „psychologii stosowanej z praktyką”

• w 1969 r. pojawiła się pierwsza praca zbiorowa, której redaktorem naczelnym był prof. A. Lewicki; książka uwzględniająca problematykę psychologii klinicznej, przez wiele lat był to jedyny podręcznik; zamieszczone w nim zostały wyniki badań i opinie wielu psychologów: A. Frączka, A. Lewickiego, K. Obuchowskiego, J. Reykowskiego, M. Susłowskiej; problematyka stresu psychologicznego, frustracji i agresji, zachowań człowieka w sytuacjach trudnych, mechanizmów obronnych; konsekwencją było powstawanie nowych subdyscyplin naukowych, działów w ramach psychologii klinicznej, np. psychologia sądowa, penitencjarna

Lata 1970 - 1980:

• obserwujemy burzliwy rozwój praktyki psychologicznej, nowych form psychologicznej pomocy

Lata 1980 - 1990:

• zapewniono możliwość wybrania specjalizacji z psychologii klinicznej; w tym celu powołano krajowego specjalistę ds. psychiatrii i neurologii, a dodatkowo także specjalistów wojewódzkich, koordynujących organizację procesu zapewniającego możliwość wyboru specjalizacji

• ważnym faktem tego okresu było także akcentowanie społecznego kontekstu diagnozy i terapii, akcentowanie środowiskowego modelu działalności psychologa klinicznego

WYKŁAD III - 19.10.10

Psychologia kliniczna - definicja i przedmiot (obszar) zainteresowań

Psychologia kliniczna jest nauką zarówno teoretyczną, jak i praktyczną (stosowaną). Nauką teoretyczną stała się od momentu, gdy została zgromadzona wiedza o nieprawidłowym rozwoju i zachowaniu, natomiast nauką stosowaną stała się wtedy, gdy przedstawiciele psychologii klinicznej zaczęli stosować różne formy pomocy osobom nieprawidłowo funkcjonującym w społeczeństwie.

Psychologia kliniczna swoją uwagę koncentrowała głównie na osobach z zaburzeniami zachowania, a więc na takim ich zachowaniu, które nie spełniało przynajmniej dwóch ważnych funkcji regulacyjnych:

• nie pozwala na zaspokojenie ważnych potrzeb (np. potrzeby bezpieczeństwa)

• uniemożliwia realizację ważnych zadań rozwojowych, gdyż może być zdezorganizowane, chaotyczne, nieukierunkowane na cel. Dzieje się tak dlatego, gdyż - wg Kostrzewskiego - u części osób z populacji nie wykształciły się mechanizmy sterujące zachowaniem, albo też uległy rozpadowi

Wniosek: psychologia kliniczna jest nauką o zaburzeniach w kształtowaniu się zdolności człowieka do samoregulacji, czyli - wg Reykowskiego - niezdolności do samodzielnego konstruowania programów różnych czynności

Przedmiotem zainteresowań psychologii klinicznej są więc osoby, które:

• mają trudności w zaspokajaniu własnych potrzeb (np. osoby po urazach czaszkowo-mózgowych, dzieci autystyczne)

• nie realizują odpowiadających fazie życia zadań rozwojowych (osoby niedostosowane społecznie)

• wchodzą w kolizję z normami i oczekiwaniami społecznymi (przestępcy)

• prezentują model rozwoju odbiegający od modelu prawidłowego (np. dzieci z zespołem Kannera)

• nie mogą samodzielnie zapewnić sobie optymalnych warunków do rozwoju (osoby głuche, niewidome)

Skupiając uwagę na tego typu ludziach, psychologia kliniczna jako nauka interesuje się:

• możliwymi przyczynami zaburzeń

• metodami przywracającymi zdrowie psychiczne lub metodami minimalizującymi zaburzenia w rozwoju i zachowaniu

• teoriami psychologicznymi, które wskazują możliwe źródła nieprawidłowego psychospołecznego funkcjonowania oraz różnymi modelami pracy psychoterapeutycznej

Obszarem zainteresowań psychologii klinicznej są zarówno dzieci, jak i osoby dorosłe, a wśród nich także osoby w wieku senioralnym

Psychologia kliniczna coraz większą uwagę koncentruje na zagrożeniach cywilizacyjnych, takich jak katastrofy, terroryzm, epidemie, koncentruje także uwagę na czynnikach wcześniej wykrytych, takich jak:

1. przeżywane konflikty (według wielu psychiatrów i psychologów należą one do podstawowych przyczyn zaburzeń; konflikty powodują m. in. dysproporcje między potrzebami a umiejętnościami, sprzeczne informacje zawarte w komunikatach werbalnych i niewerbalnych)

2. przeżycia traumatyczne, wywołujące reakcje szokowe

3. kontakt z sytuacjami trudnymi, powodującymi stres

4. lęk, wyzwalany przez różne czynniki biospołeczne (np. agresywny, brutalny ojciec)

5. krytyczne wydarzenia, przeżywane kryzysy

6. nieprawidłowe ustosunkowania interpersonalne (zaburzona interakcja i komunikacja, toksyczny charakter norm i opinii, sprzeczne komunikaty)

Działy (subdyscypliny) psychologii klinicznej:

1. psychologia defektologiczna (rewalidacyjna) - przedmiotem zainteresowań są osoby niepełnosprawne, psychologiczne skutki upośledzenia umysłowego, uszkodzeń narządu wzroku, słuchu, ruchu; interesuje się rehabilitacją osób niepełnosprawnych, oddziaływaniami psychomedycznymi, minimalizującymi negatywne skutki niepełnosprawności poprzez rehabilitację fizyczną, psychiczną, społeczną

2. psychologia sądowa (penitencjarna) - realizuje zadania na użytek sądu, podejmowanych przez sąd decyzji; użyteczna jest w ocenie wiarygodności świadków zdarzeń przestępczych, poczytalności osób popełniających przestępstwa, motywacji leżącej u podłoża zachowań przestępczych; sporządzane opinie psychologiczne przydatne są także przy ocenie wydolności wychowawczej rodziców, przy ocenie związków emocjonalnych dzieci z rodzicami

3. psychopatologia - interesuje się zaburzeniami procesów poznawczych, zachowania i osobowości, czynnikami determinującymi treść i głębokość zaburzeń psychicznych

4. patopsychologia - problematyka skoncentrowana jest w dwóch węższych dyscyplinach; dyscypliny te to psychosomatyka i somatopsychologia

• Somatopsychologia - bada życie psychiczne ludzi z zaburzeniami psychicznymi, interesuje się wpływem chorób na psychikę

• Psychosomatyka - analizuje wpływ czynników psychologicznych na powstawanie, przebieg i leczenie chorób somatycznych

5. neuropsychologia - przedmiotem zainteresowań są zaburzenia powstające na podłożu niepełnowartościowego układu nerwowego, na podłożu jego uszkodzeń, spowodowanych infekcjami, urazami, itp.; poprzez swoje zainteresowania dokonuje opisu objawów uszkodzeń układu nerwowego - objawów ogniskowych oraz uogólnionych (rozlanych)

• objawy ogniskowe spowodowane są uszkodzeniem wybranych struktur nerwowych, np. okolic czołowych, układu piramidowego; pod wpływem ściśle zlokalizowanych uszkodzeń mogą powstawać takie zaburzenia, jak agnozja (zaburzenie spostrzegania i rozpoznawania przedmiotów), apraksja (zaburzenia aktów motorycznych, zaburzenia praksji), afazje (zaburzenia mowy)

• objawy uogólnione powstają, gdy proces chorobowy dotyczy całości mózgu lub wielu struktur mózgowych i powoduje złożone, „rozlane” zaburzenia, powstające np. pod wpływem degeneracji komórek nerwowych (np. choroba Alzheimera)

6. toksykomania - inaczej psychologia uzależnień, w kręgu zainteresowań są psychofizyczne skutki uzależnień, objawy zespołu abstynencyjnego, związane z odstawieniem środków odurzających

7. suicydologia - nauka o zamachach samobójczych, motywach i zwiastujących ich podejmowanie sygnałach; zgromadzona w ramach tego działu wiedza ułatwia ocenianie ryzyka samobójstwa u osób, które wysyłają różnego rodzaju sygnały

WYKŁAD IV - 26.10.10

Psychologia rozwojowo-kliniczna (psychologia kliniczna dziecka) - jak najwcześniej trzeba wspomagać rozwój

Psychologia kliniczno-wychowawcza - problemy, które pojawiają się w toku zorganizowanego kształcenia (np. problemy w nauce, dysleksja rozwojowa, fobia szkolna)

Psychodiagnostyka - potrzebuje metod umożliwiających trafne zdiagnozowanie problemów (np. rozmowa psychoterapeutyczna)

• należy dostosować metody do podopiecznego

• stosujemy metody, które dają wskaźniki psychometryczne, jak i metody eksperymentalne

• diagnoza powinna być diagnozą dynamiczną

• diagnoza nie tylko negatywna, ale i pozytywna

Psychohigiena (higiena psychiczna, promocja zdrowia, prewencja, profilaktyka)

W ramach oddziaływań promujących zdrowie i niedopuszczających do narastania objawów wymienia się następujące poziomy:

1. prewencja pierwotna - skupia oddziaływania minimalizujące możliwość pojawienia się zaburzeń: porady psychologiczne, wsparcie emocjonalne, pomoc w zdobywaniu różnych kompetencji osobistych (jak radzenie sobie ze stresem), uczestnictwo w grupach samopomocy, upowszechnianie wiedzy psychologicznej

2. prewencja wtórna - system oddziaływań skoncentrowanych na osobach, u których pojawiły się symptomy zaburzeń i istnieje prawdopodobieństwo ich pogłębienia się; tego typu zagrożenia eliminowane są poprzez różnorodne formy pracy utożsamiane z działalnością psychoterapeutyczną, reedukacyjną, rehabilitacyjną, resocjalizacyjną

• Psychoterapia - to pomoc uwzględniająca różne metody psychologiczne; ich zastosowanie zapewnia m. in. lepszą znajomość siebie, wgląd, łagodzi objawy, zapewnia możliwość przystosowania do wymogów życia

• Reedukacja - inaczej zajęcia korekcyjno-kompensacyjne, w których zazwyczaj uczestniczą dzieci z deficytami funkcji percepcyjno-motorycznych oraz dzieci z dysleksją, a także inne: dzieci zaniedbane, dzieci z autyzmem. Ich celem jest przezwyciężenie trudności

• Rehabilitacja - to system leczenia i usprawniania, głównie osób z dysfunkcjami narządu wzroku, słuchu oraz ruchu. System minimalizujący skutki różnych form niepełnosprawności, przewlekłych chorób

• Resocjalizacja - przywracanie przystosowania

3. prewencja III stopnia - realizowana poprzez różne formy pomocy, stara się zapobiegać negatywnym skutkom przebytych chorób, np. psychicznych, skutkom pobytów w szpitalach psychiatrycznych

Zadania psychologii klinicznej

1. świadczenie pomocy w przezwyciężaniu różnych przeszkód w rozwoju, pomocy w rozwiązywaniu problemów osobistych i społecznych

2. ma pomóc w dokładnym poznaniu środowiska życiowego, pola życiowego, diagnoza sytuacji społecznej podopiecznego; kontekst społeczny tworzą: struktura rodziny, sytuacja w pracy, związki towarzyskie

3. diagnoza przyczyn patomechanizmów zaburzeń, podstawą ułatwiającą zrozumienie jest znajomość specyfiki podstawowych faz rozwojowych

4. świadczenie konkretnej pomocy psychologicznej (zminimalizowanie zaburzeń i przezwyciężenie trudności) poprzez m. in.: psychoterapię, interwencję kryzysową, udzielanie wsparcia emocjonalnego, zapewnienie uczestnictwa w grupie dyskusyjnej lub grupie wsparcia - grupie odniesienia, uczestnictwo w kompleksowej rehabilitacji, oddziaływania reedukacyjne, poradnictwo, zapewniające pomoc w rozwiązywaniu różnych problemów, dostarczające wzmocnienia podjętej decyzji, konsultacje i doradzanie psychologiczne w grupach rodziców dzieci upośledzonych umysłowo

5. pomoc w opracowaniu programów pracy którejś z wymienionych grup

6. upowszechnianie wiedzy psychologicznej, np. na temat radzenia sobie ze stresem, informacji o formach pracy z dziećmi niepełnosprawnymi

7. opracowywanie opinii i orzeczeń psychologicznych, mających pomóc w rozwiązaniu ważnych problemów międzyludzkich i społecznych

Jakie właściwości i kompetencje są potrzebne do uprawiania zawodu psychologa klinicznego?

• trzeba umieć słuchać

• trzeba posiadać pewne zdolności do syntonii

• trzeba umieć pracować w teamie (z innymi specjalistami)

• trzeba umieć funkcjonować w pewnych rolach - diagnosty, terapeuty

WYKŁAD V - 09.11.10

Miejsca pracy psychologa klinicznego:

• kliniki psychiatryczne

• poradnie zdrowia psychicznego - zarówno dla osób dorosłych, jak i dla dzieci

• różne oddziały medycyny klinicznej (chirurgia, neurologia i neurochirurgia, pediatria, onkologia)

• więziennictwo i zakłady karne

• (specjalne) ośrodki szkolno-wychowawcze

• ośrodki rehabilitacyjno-ortopedyczne

• poradnie wczesnej diagnozy i rehabilitacji

• poradnie wychowawczo-zawodowe

• krajowe i wojewódzkie oddziały policji i wojska, policyjna izba dziecka

• centra szkolenia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych

• ośrodki adopcyjno-opiekuńcze

• rodzinne ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne

Problem zdrowia i choroby - problem wprawdzie teoretyczny, ale ma praktyczne implikacje

Dwa typy definicji zdrowia:

• definicje negatywne - koncentrują się na dobrze poznanym zestawie objawów chorobowych, jeśli objawy chorobowe u danej osoby nie występują, to ta osoba jest zdrowa, brak objawów dowodem zdrowia

Definicje te są krytykowane, ponieważ zmieniło się podejście do objawów - mogą występować objawy neutralne; ważne są też aspekty kulturowe

• definicje pozytywne - definicje, które wskazują pewien model rozwoju, do którego powinniśmy dążyć, idealny model osobowości; samo odejście od modelu idealnego nie oznacza jeszcze choroby, zależy jak dalekie jest to odejście

Inny podział:

• definicje postulatywne - wskazujące pożądany model osobowości

• realistyczno-adaptacyjne - akcentujące konieczność przystosowania do wymogów społecznych

Kryteria:

1. ogólnobiologiczne - według którego zdolność przystosowania się do środowiska i jego wymogów, prawidłowe z nim relacje, umiejętność wykorzystania okazji życiowych do zaspokajania własnych potrzeb jest dowodem zdrowia

2. antropocentryczne - warunkiem zdrowia jest pełna realizacja potencjalnych możliwości, suwerenny, niezależny od nacisków rozwój; ważnym determinantem zdrowia jest potrzeba samorealizacji

3. psychopatologiczne - wskazuje realizm jako podstawową właściwość zdrowia; realizm to spostrzeganie świata wolne od deformującego wpływu własnych potrzeb; dowodem choroby jest irracjonalne spostrzeganie własnej osoby, wypełnione np. urojeniami wielkościowymi, wiarą w prawdziwość fałszywego sądu; brak psychopatologicznych objawów jest najważniejszym kryterium zdrowia

4. statystyczne - o zdrowiu świadczą takie zachowania, które występują często w populacji, w której jednostka żyje, a także właściwości, które w sytuacji pomiaru uzyskują przeciętne wartości

nie zawsze wskaźnik, który odbiega od normy, jest objawem choroby (np. wyższa od przeciętnej inteligencja, wysoki wzrost)

5. kryterium społeczno-kulturowe - według tego kryterium jeśli ktoś jest dostosowany do wymogów społecznych, jest zdrowy

nadużycia - to niektóre środowiska są bardziej chore, niż jednostki

Cechy świadczące o zdrowiu vs. chorobie (zestaw kryteriów):

1. pozytywne nastawienie do siebie

2. wzrost i rozwój osobisty

3. autonomia

4. adekwatne spostrzeganie rzeczywistości

5. kompetencja w działaniu, kompetentne realizowanie zadań życiowych

6. pozytywne kontakty interpersonalne

Cechy świadczące o chorobie:

1. cierpienie

2. trudności w przystosowaniu

3. nieracjonalne, dziwaczne zachowanie

4. nieprzewidywalność i utrata kontroli nad zachowaniem

5. wyrazistość i niekonwencjonalność

6. zachowania wywołujące dyskomfort u obserwatora

7. naruszanie ideałów i norm moralnych

Motywacja leczenia, poszukiwania pomocy:

• motywacja zewnętrzna - leczenie podejmowane pod wpływem presji otoczenia, osób znaczących

• motywacja wewnętrzna - pomoc poszukiwana z własnej inicjatywy przez osoby, które chcą się pozbyć pewnych cech, właściwości wywołujących dyskomfort, pragną mieć poczucie rozwoju

Pomocy poszukują osoby, których rozwój intelektualny jest co najmniej przeciętny, osoby wchodzące w stan dojrzewania, w kolejną fazę rozwoju; osoby upośledzone nie poszukują pomocy, bo nie są względem siebie krytyczne

Praktyka psychologiczna - rodzaj zgłaszanych problemów

Zagadnienia, które mogą być przedmiotem refleksji i zgłaszanych problemów:

• cierpienie, sens cierpienia

• samotność i osamotnienie

• obraz samego siebie z komponentem poczucia małej wartości

• inny człowiek - potrzebny, ale równocześnie przeszkadzający

• świat zewnętrzny, dostrzegalne przejawy zła, pogardy, obojętności, nietolerancji, odmowy pomocy w zaspokajaniu potrzeb

• śmierć

• sens życia i system wartości

• odrzucenie, ostracyzm

• zdarzenia traumatyczne, katastrofy

Niektóre problemy mogą mieć charakter ponadczasowy

WYKŁAD VI - 16.11.10

Nie można uprawiać psychologii klinicznej bez brania pod uwagę kontekstu społecznego

Problemy:

• myśli, zamiary i próby samobójcze

• poczucie osamotnienia

• alkoholizm, narkomania

• zaburzenia psychiczne

• problemy seksualne

• niepożądana ciąża

• problemy z dziedziny erotyki

• konflikty i nieporozumienia w rodzinie

• trudności wychowawcze

• trudności i niepowodzenia dydaktyczne

• trudności skoncentrowane wokół pracy zawodowej

• niepokoje światopoglądowe

• problemy socjalno-prawne

• nagłe, obciążające psychicznie zdarzenia, wypadki

• deficyty w zakresie ważnych informacji

• problemy w relacji narzeczeństwa

• problemy w relacji z innymi, konflikty z otoczeniem

• troska o innych

Klasyfikacja zaburzeń

Cele klasyfikacji

• teoretyczne - pozwala uporządkować, organizować materiał

• aspekt praktyczny - potrzeba trafnego rozpoznawania zaburzeń

Klasyfikacje: DSM IV-R, ICD-10

Kryteria klasyfikacji zaburzeń

1. rodzaj zaburzeń/objawów chorobowych - jaki objaw, gdzie zlokalizowany

2. zakres objawów - w jakich sferach objawy się lokalizują, ile sfer rozwijającej się osobowości jest objęte zaburzeniem

• zaburzenia wycinkowe (parcjalne)

• zaburzenia globalne (np. upośledzenie umysłowe)

3. głębokość zaburzeń - z jaką siłą, intensywnością manifestują się zaburzenia

4. dynamika zaburzeń - stałość vs zmienność objawów chorobowych

• trwałość objawów chorobowych

• remisje

• objawy mogą występować tylko sytuacyjnie

5. etiologia zaburzeń - przyczyny i patomechanizmy zaburzeń

• zaburzenia genetyczne, dziedziczne

• zaburzenia determinowane czynnikami egzogennymi

6. faza rozwoju ontogenetycznego, w której zaburzenia się ujawniły - zaburzenia wrodzone lub nabyte w toku rozwoju; mogą pojawiać się w okresach przełomów biologicznych; psychozy inwolucyjne - w okresie starzenia się

7. miejsce występowania - w domu? w szkole? (fobia szkolna, choroba szpitalna)

Czynniki społeczne w genezie nieprawidłowego rozwoju

Mogą być zlokalizowane w jednym z trzech najważniejszych środowisk:

1. środowisku rodzinnym

2. środowisku rówieśniczym i szkolnym

3. grupa rówieśnicza

Skutki mogą być odroczone

Rodzina

Zmienne w rodzinie ułatwiające identyfikację negatywnych czynników:

• struktura rodziny - kto tworzy rodzinę

• cechy osobowości i postawy rodziców

• relacje uczuciowo-interpersonalne między rodzicami oraz między rodzicami a dziećmi

• komunikacja

• granice swobody

• struktura władzy w rodzinie

• stosunek do dziecka

• mechanizmy generujące i utrwalające niewłaściwe funkcjonowanie systemu

Struktura rodziny

• rodzina niepełna

• rodzina ponownie zrekonstruowana

• rodzina rozbita

• rodzina przepełniona (zbyt wielu szybko zmieniających się „ojców” lub „matek”)

Rodzina niepełna

• utrudnione wrastanie w role płciowe (dziewczynka bez matki, chłopiec bez ojca)

• nieumiejętność komunikowania się z płcią przeciwną (chłopiec bez matki, dziewczynka bez ojca)

Chłopcy wychowywani bez ojców częściej demonstrują słabe przystosowanie, bojaźliwość, upór, agresywność, trudności w przystosowaniu się do wymagań szkolnych, wykazują tendencję do tworzenia wyidealizowanego obrazu ojca

WYKŁAD VII - 23.11.10

Cechy osobowościowe rodziców i ich postawy względem siebie lub własnych dzieci

• nadmierna dominacja/uległość

• chroniczne konflikty, wzajemna wrogość

• zaburzenia emocjonalne u rodziców

• chaos, przypadkowość kontaktów i zdarzeń w rodzinie

• separacja emocjonalna między członkami rodziny

• wścibstwo, nadmierna ingerencja w przeżycia, w intymność

• erotyzacja stosunków rodzic-dziecko

• zjawisko parentyfikacji - osadzanie dziecka w roli, do której ono nie dorosło (poprzez komunikaty, postawy)

• przyjmowanie postaw uwodzicielskich wobec dzieci, kazirodztwo

• nieumiejętność utrzymywania roli

• brutalny, nadmiernie rygorystyczny lub liberalny model wychowania

• matka lękowa, niestała

• ojciec zdominowany przez matkę

• ojciec rygorystyczny, budzący lęk

Wadliwa komunikacja

• Bateson opisał zjawisko tzw. „podwójnego wiązania” poprzez komunikację - sprzeczność komunikatów na poziomie werbalnym i niewerbalnym

• Niezależnie, na jaki komunikat (werbalny czy niewerbalny) dziecko reaguje, jest karane

• Skutki: zahamowanie aktywności dziecka, ucieczka w świat nierealny, czego efektem jest psychoza, zaburzenia psychotyczne

Wadliwa komunikacja w rodzinie

• brak przepływu informacji między rodzicami

• przekazywanie toksycznych komunikatów

• irracjonalna interpretacja zjawisk przyrodniczych i społecznych

• brak właściwej ilustracji ważnych pojęć, jak przyjaźń, miłość

Mechanizmy generujące i utrwalające nieprawidłowe funkcjonowanie systemu rodzinnego

• lojalność wobec tradycji rodziny

M. Spark - lojalność wobec rodziny pochodzenia, w pewnym momencie musimy opuścić dom rodzinny, wchodzimy w nowe związki, lecz jesteśmy zbyt lojalni wobec naszej rodziny pochodzenia i przenosimy dysfunkcjonalne wzorce na grunt własnej rodziny

Lojalność zapewnia poczucie bezpieczeństwa, wsparcie, lecz może być też źródłem problemów; wzorce mogą popadać ze sobą w sprzeczność, mogą być źródłem konfliktów i patologicznych postaw kolejnych pokoleń (lojalność wobec wzorców nieprawidłowych)

• związki kolizyjne na terenie rodziny - poszukiwanie partnerów o cechach przeciwstawnych, krańcowo (biegunowo) innych; zjawisko opracował i opisał Jurgen Willi

• delegowanie do ról

Delegowanie do ról

• Model delegacji (Stierlin) - możemy być delegowani do ról niezgodnych z naszymi możliwościami

• Delegowanie to inaczej zlecanie zadania, to zlecanie skupia w sobie dwie siły - odśrodkową i dośrodkową

• Zlecanie roli prymusa, wpędzanie w choroby, w niedostosowanie społeczne, zlecenie niezwykłej czystości moralnej, delegowanie do roli żywiciela rodziny (jedno ogniwo ma zaspokoić potrzeby całego systemu)

Środowisko

• środowisko szkolne (i przedszkolne)

szkoła stwarza szansę rozwoju, ale może też być źródłem poważnych zaburzeń (fobia szkolna) lub terenem sprzyjającym ujawnianiu się zaburzeń występujących już we wcześniejszych etapach rozwoju

Cechy biospołeczne dzieci, sprzyjające ujawnianiu się zaburzeń na terenie szkoły (grupy):

• dzieci wiejskie w porównaniu z miejskimi

• częściej chłopcy

• dzieci ze złych warunków socjalno-bytowych

• dzieci z niepełną dojrzałością szkolną

• dzieci z opóźnionym rozwojem

• dzieci przewlekle chore, z obniżonym poziomem rozwoju umysłowego

• dzieci z zaburzeniami dynamiki procesów nerwowych

• z nieprawidłowym rozwojem osobowości

• z fragmentarycznymi dysfunkcjami rozwojowymi

• z dysharmonią i opóźnieniem rozwoju somatycznego

• również dzieci szczególnie uzdolnione

Negatywne cechy środowiska szkolnego, które mogą być źródłem trudności:

• nadmierne obciążenie pracą umysłową

• ograniczanie aktywności ruchowej

• nadmierny hałas

• stres związany z kontrolą osiągnięć szkolnych

• niewłaściwe warunki nauczania

• sztywna postaw wobec programu

• brak zindywidualizowanego podejścia

• przeładowany program

• niekorzystne cechy osobowości nauczyciela

• sztywność zachowań wobec dziecka, nieprawidłowe z nim relacje

• obecność w życiu dziecka sytuacji trudnych, które powoduje szkoła - przeciążenia, zakłócenia, zagrożenia i ograniczenia

Rola ucznia

Dowodem niewłaściwego pełnienia roli ucznia mogą być:

• niepowodzenia szkolne

• trudności szkolne

• trudności wychowawcze

• nieprzystosowanie szkolne

• skrajna forma nieprzystosowania - fobia szkolna

• specyficzne trudności w nauce czytania i pisania - dysleksja, dysgrafia, dysortografia, dyskalkulia

Niepowodzenia szkolne (dydaktyczne) - gdy brak jest harmonii pomiędzy wymaganiami szkoły a postępami ucznia

Przyczyny:

• np. sztywność postaw nauczyciela

• zaniedbania środowiskowe

• niepełna dojrzałość szkolna

Trudności szkolne - mniej nasilona forma niepowodzeń szkolnych, przejawem ich jest to, że zauważalne są minimalne osiągnięcia przy dużym nakładzie pracy; trudności szkolne charakterystyczne są zwykle dla dzieci z niższą niż przeciętna inteligencją, z wolnym tempem myślenia, mających trudności w organizacji pracy umysłowej

Trudności wychowawcze - identyfikujemy je wtedy, gdy istnieje niezgodność między wymaganiami szkoły a zachowaniami dziecka (ucznia). Podstawowym objawem jest negatywny stosunek dziecka do zadań

Przyczyny:

• pochodzenie dziecka z rodzin patologicznych

• jego nadpobudliwość psychoruchowa

Nieprzystosowanie szkolne - gdy trudności wychowawcze są trwałe, występują w sposób trwały; przejawem nieprzystosowania szkolnego jest złe funkcjonowanie w roli ucznia lub kolegi, złe postępy w nauce, brak motywacji do nauki, niezdyscyplinowanie, niewłaściwe formy aktywności

Fobia szkolna - niechęć lub odmowa uczęszczania do szkoły, charakterystyczna dla niektórych dzieci (również dla młodzieży i studentów), obecne dolegliwości somatyczne, np. nudności, wymioty, bóle i zawroty głowy, omdlenia, które występują w okresach poprzedzających wyjście do szkoły; objawy te są potrzebne, ponieważ ułatwiają racjonalizację opuszczania lekcji

Formy kliniczne fobii szkolnej:

• postać ostra fobii - spowodowana zazwyczaj silnym przeżyciem emocjonalnym na terenie szkoły

• postać przewlekła fobii - fobia narastająca stopniowo, poprzedzona epizodem opuszczania zajęć w 1 i 2 klasie szkoły podstawowej

WYKŁAD VIII - 30.11.10

Fobia szkolna - zawsze źródłem tego typu nieprzystosowania jest lęk

Źródła lęku to:

• szkoła

• rodzina (środowisko domowe)

• właściwości rozwoju dziecka

szkoła:

• trudności w nauce

• nadmierne wymagania

• zaburzone relacje z nauczycielem, rówieśnikami

• przemoc w szkole

środowisko rodzinne:

• oczekiwanie wybitnych osiągnięć od dziecka

• postawy nadopiekuńczości matki w okresie nasilenia objawów fobii

• lęk indukowany dziecku przez matkę, lęk matki

źródła lęku w samym dziecku (cechy odziedziczone i nabyte)

• niedojrzałość społeczno-emocjonalna dziecka

• słabe ego - dzieci niesamodzielne, o postawach silnie zależnościowych

• nadmierny egocentryzm

• deficyty funkcji percepcyjno-motorycznych

Specyficzne trudności w nauce (DSM - zaburzenia umiejętności szkolnych, ICD - specyficzne zaburzenia rozwojowe umiejętności szkolnych)

• dysleksja

• dysortografia

• dyskalkulia

• (częściowo) dysortografia

Dysleksja w węższym znaczeniu dotyczy opanowania umiejętności czytania, w szerszym - obejmuje wszelkie możliwe trudności

Aby można było używać tych terminów, muszą być spełnione pewne kryteria, warunki. Używamy ich w odniesieniu do dzieci:

• co najmniej z przeciętną inteligencją

• pochodzących co najmniej z przeciętnych warunków socjalno-materialnych

• w odniesieniu do dzieci, które były uczone tymi samymi metodami

• odpowiedni wiek dziecka - u dzieci poniżej 4 klasy rozpoznajemy RYZYKO dysleksji

Są różne teorie przyczyn dysleksji:

• teorie genetyczne

• teorie organiczne

• teorie rozwojowe

• teorie psychogenne

• neuropsychologiczne

Możliwe przyczyny, podawane w teoriach:

• zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych

• zaburzenia w kodowaniu informacji napływających z różnych analizatorów

• zaburzenia mowy

• zaburzenia migracji neuronów do odpowiednich warstw kory mózgowej w okresie prenatalnym

• zamieniona asymetria funkcjonalna mózgu, często odwrócony wzorzec asymetrii, przewaga prawej półkuli dla bodźców werbalnych

Trzy popularne typy dysleksji (nie jedyna klasyfikacja):

• dysfonetyczna - nieumiejętność analizy głoskowej, wydzielania liter

• dysejdetyczna - brak zdolności do syntetyzowania liter w słowa

• mieszana

Grupa rówieśnicza w genezie zaburzeń

Szczególnie negatywny wpływ może mieć przynależność do grup formalnych, które:

1. określają własny świat wartości przez atrybuty wyglądu (punki, skini)

2. określają się przez działania na rzecz innych (ruch oazowy, monar)

3. określają się na rzecz samorozwoju

4. określają się poprzez zachowania aspołeczne, o charakterze przestępczym (killersi, sprayowcy, emo, skinheadzi)

Negatywny wpływ tych grup na rozwój może wynikać z:

• hermetyczności tych grup

• odgraniczenia zewnętrznego

• konformizmu

• nonkonformizmu

Postawy społeczne, postawy otoczenia jako źródło zaburzeń

Postawy społeczne środowiska lokalnego mogą być źródłem pierwotnych lub wtórnych zaburzeń. Stają się źródłem pierwotnych zaburzeń poprzez:

• izolację, odrzucenie

• ostracyzm, nadawanie negatywnych stygmatów

Środowisko może być też źródłem zaburzeń wtórnych. Objawy wtórne wynikają z:

• nieodpowiedniej polityki państwa

• przejawów nietolerancji środowiska lokalnego w stosunku do osób niepełnosprawnych, różnych grup klinicznych, a także osób, których wygląd lub sposób zachowania jest niezgodny z normą subiektywną lub obiektywną

Stwierdzono, że postawy są dość trwałe - na poziomie deklaratywnym są umiarkowanie pozytywne, natomiast na poziomie konkretnych zachowań są raczej negatywne

Czynniki sprzyjające ujawnianiu negatywnych postaw wobec otoczenia:

• lęk: przed osobami chorymi, niepełnosprawnymi

• brak wiedzy na temat chorób, autentycznego stopnia zagrożenia - zgeneralizowana postawa negatywna

• uprzedzenia (negatywne oceny egzystujące w określonych kręgach społecznych

• system wartości niesprzyjający akceptacji

• obiektywne, niekorzystne cechy osób z grup mniejszościowych - zdeformowane ciało, niehigieniczny wygląd, nietypowe, zaskakujące zachowania

Jak to się dzieje, że te postawy są trwałe?

Czynniki, które je utrwalają, a jednocześnie chronią poczucie własnej wartości:

• wyolbrzymianie zagrożenia ze strony grup mniejszościowych

• ustawianie siebie w roli ofiary, a nie kata

• racjonalizacja własnych postaw - np. chorzy na AIDS źle się prowadzili

• selektywne spostrzeganie osób z grup mniejszościowych

• podejmowanie działań o charakterze samospełniających się proroctw

Teorie systemowe, teorie interakcyjno-komunikacyjne - podstawa do diagnozy i terapii (terapia rodzinna)

Terapia rodzinna

Cele:

• identyfikacja ról jawnych i niejawnych, pełnionych w rodzinie

• identyfikacja potrzeb poszczególnych członków rodziny, w tym tzw. potrzeb patologicznych

• analiza interakcji i komunikacji między członkami rodziny

• ustalenie genezy aktualnego funkcjonowania systemu rodzinnego i poszczególnych podsystemów

• pomoc rodzinie w opanowaniu destrukcyjnych sił

Specyfika zaburzeń dziecięcych

• mała odporność układu nerwowego

• bezradność w sytuacjach trudnych, konfliktowych

• niezdolność do komunikowania problemu

• brak wypracowanych technik adaptacyjnych

• łatwość utrwalania się pewnych doświadczeń zaburzających rozwój

• każdy rodzaj zaburzeń rzutuje na rozwój całej osobowości dziecka

• duża zmienność objawów

• zauważalna jest przewaga objawów monosymptomatycznych

Pomoc dziecku musi być oparta na interwencji w środowisku

WYKŁAD IX - 07.12.10

W ontogenezie pojawiają się zaburzenia na podłożu lęku separacyjnego

• proces separacji (indywiduacji) zaczyna się w okresie od 5-6 miesiąca życia, a szczególnie nasila się ok. 1-2 roku życia

• zaburzenia, które powstają na podłożu lęku separacyjnego wynikają z konfliktu wewnętrznego między potrzebą odrębności a potrzebą przynależności

• obserwowane zaburzenia ujawniają się z różną intensywnością - mogą one występować jedynie okresowo, sytuacyjnie, a mogą nabierać cech trwałości i wtedy utożsamiane są z zaburzeniami nerwicowymi. Mogą też manifestować się w sposób bardzo drastyczny i wtedy traktowane są jako objawy psychozy symbiotycznej

• w niektórych fazach naszego życia te trudności na nowo się aktualizują

Dowodem lęku separacyjnego mogą być:

• regresywne zachowania przystosowawcze (zaburzenia snu, napady złości w okresach poprzedzających wyjście matki, sny i lęki i treści separacyjnej, regresyjne, nieadekwatne do wieku kontakty z rówieśnikami, utrata już nabytych umiejętności, różnorodne objawy wegetatywne w sytuacjach antycypujących możliwość rozłąki)

• ciągłe podążanie za matką

Inny rodzaj zaburzenia - choroba szpitalna (choroba sieroca, depresja anaklityczna, zaburzenia przywiązania)

• problem opisywali Robertson, Spitz, Bowlby

• w warunkach szpitalnych - choroba szpitalna, problem nie dotyczy jednak tylko populacji dzieci hospitalizowanych, w warunkach domowych - choroba sieroca

Patomechanizmy:

• deprywacja potrzeby przynależności, bliskości

• psychiczna samotność dziecka

• niewłaściwa opieka rodziców z powodu choroby matki, nieprawidłowych postaw opiekuńczych

• brak zainteresowania dzieckiem

• porzucenie fizyczne lub psychiczne dziecka

Problem występuje najczęściej w rodzinach dysfunkcjonalnych, w których rodzice są niedojrzali do ról rodzicielskich

Zaburzenia koncentrują się wokół trzech głównych reakcji (faz choroby sierocej):

1. reakcja protestu - trwa kilka godzin lub kilka dni, obserwujemy w tej fazie takie objawy, jak krzyk, płacz, różne formy negatywizmu (reakcja korzystna z punktu widzenia terapeutycznego - nie zgadza się ono na taką niewłaściwą opiekę)

2. faza rozpaczy - trwa kilka dni lub kilka tygodni, obserwujemy tutaj osłabienie aktywności jako podstawowy objaw

3. faza tłumienia, odcinania się od związków emocjonalnych, faza wygaszania ważnych dla rozwoju potrzeb emocjonalnych

Dwie grupy objawów:

• bezpośrednie (pierwotne) - zaburzenia w kontaktach z ludźmi i przedmiotami, niepowodzenie w treningu czystości, ambiwalentne postawy wobec opiekunów, płacz, krzyk, negatywizm

• objawy wtórne, oddalone w czasie, ujawniające się w późniejszych fazach życia - wtórne upośledzenie umysłowe, niedostosowanie społeczne, obniżony poziom inteligencji słownej, obniżona odporność na infekcje, brak motywacji pozytywnych osiągnięć, zachowania aspołeczne

Nerwica - nerwica jest obecnie we wszystkich klasyfikacjach utożsamiana z takimi zaburzeniami, jak:

• zaburzenia niepokoju (utożsamiane z fobiami)

• zaburzenia dysocjacyjne

• nerwica pitiatyczna (histeryczna)

• zaburzenia psychosomatyczne (nerwica hipochondryczna)

W odniesieniu do dzieci używamy raczej terminów: reakcje nerwicowe, nerwowość dziecięca

Zaburzenia nerwicowe to względnie trwałe zaburzenia funkcjonalne, ujawniające się w różnych sytuacjach życiowych, szczególnie w sytuacjach trudnych

Analizując różne teorie wyjaśniające genezę nerwic, zauważa się, że akcentowane są następujące przyczyny:

• patologia rodziny

• deprywacja potrzeb

• kontakt z sytuacjami trudnymi (przeciążenia, zagrożenia...)

• nieprawidłowe relacje z rówieśnikami

• niepowodzenia w szkole, pracy

Patomechanizmy zaburzeń nerwicowych:

• zakłócenia równowagi między podsystemami osobowości (np. niedorozwój systemu poznawczego)

• zakłócenia w strukturze konkretnego systemu (np. tylko zdolność do przeżywania różnego rodzaju emocji)

• objawy nerwicowe są wynikiem działania mechanizmów obronnych, których celem jest redukcja niepokoju, lęku

Objawy:

• u dzieci - przewaga objawów monosymptomalnych, zlokalizowanych w obrębie układu ruchowego, pokarmowego, moczowego

• u dorosłych - zespoły objawów

Objawy nerwicowe - klasyfikacja

1. objawy osiowe, w ramach których wyodrębniamy: lęk, egocentryzm, zaburzenia czynności układu autonomicznego

2. objawy brzeżne, charakterystyczne dla poszczególnych typów nerwicy, objawy ułatwiające rozpoznanie różnych rodzajów nerwic - np. nerwica neurasteniczna, hipochondryczna, nerwica natręctw

Nerwica natręctw (kompulsywno-obsesyjna) - przejawem są natrętne myśli, czynności, treść myśli niezgodna z moralnymi i estetycznymi wymogami kulturowymi

WYKŁAD X - 14.12.10

Objawy brzeżne - podstawa, by objawy uściślić, by zidentyfikować rodzaj nerwicy

Pacjent może skarżyć się na:

• uczucie znużenia, wyczerpania

• uczucie wyziębienia dłoni i stóp

• bóle brzucha

• parastezje (uczucie mrowienia)

Nerwica konwersyjna (pitiatyczna) - zaburzenia regulacyjnych struktur osobowości, dominacja procesów podkorowych, procesów emocjonalno-motywacyjnych

Nerwica hipochondryczna - irracjonalny lęk o własne zdrowie, poczucie zagrożenia z powodu rzekomo toczącego się procesu choroby

Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo

Z tego nie wyrastamy - zawsze zostaje deficyt uwagi

Nadpobudliwość psychoruchowa - synonimy: zespół hiperkinetyczny, zaburzenia hiperkinetyczne (propozycja ICD-10), zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi (ADHD - propozycja DSM). Występuje u 3 do 5% dzieci (głównie szkoły podstawowe)

Reakcje:

• nadaktywność ruchowa

• częsta zmiana aktywności

• angażowanie się w aktywność niebezpieczną dla zdrowia fizycznego

• trudności w koncentracji uwagi

• zwiększona pobudliwość nerwowa w odpowiedzi na różne bodźce

• labilność, chwiejność emocjonalna

• mała odporność na stres

• zaburzone relacje z rówieśnikami i osobami dorosłymi

Objawy mogą być zlokalizowane we wszystkich sferach rozwijającej się osobowości lub tylko w jednej czy dwóch

• mogą być zlokalizowane tylko w sferze poznawczej - wzmożony odruch orientacyjny, trudności w skupieniu uwagi

• tylko w sferze emocjonalnej (pierwotne lub wtórne) - mała tolerancja na stres, na frustracje; niewłaściwe traktowanie może spowodować, że z dzieci z ADHD wyrastają jednostki niedostosowane społecznie

Klasyfikacja

1. typ nadpobudliwości z przewagą objawów zlokalizowanych w sferze poznawczej

2. typ nadpobudliwości z przewagą objawów zlokalizowanych w sferze motorycznej

3. typ mieszany

Przyczyny:

• uwarunkowania biologiczne, utożsamiane z niepełnowartościowością układu nerwowego, o takich jego cechach, jak:

• niedojrzałość u. n.

• zaburzenia dynamiki podstawowych procesów nerwowych

• obecność minimalnej dysfunkcji mózgowej (mikrouszkodzenia)

• zaburzona równowaga między dwoma podstawowymi neuroprzekaźnikami: noradrenaliną i dopaminą

• zaburzenia poziomu dopaminy to według wielu badaczy najważniejsza cecha osób nadpobudliwych

• hipoteza, że płaty czołowe u dzieci nadpobudliwych pracują gorzej niż u dzieci zdrowych i źle współpracują z pozostałymi strukturami nerwowymi

• uwarunkowania społeczne - mogą działać razem z biologicznymi

• rygoryzm w wychowaniu

• chaotyczne, nieustabilizowane bodźcowo środowisko rodzinne

Nadpobudliwość może być problemem rozwojowym, współwystępującym z innymi zaburzeniami: padaczką, autyzmem, urazem mózgowo-czaszkowym

Nadpobudliwość może być problemem izolowanym, wówczas przy rozpoznawaniu wymagane są:

• sprawność umysłowa oscylująca wokół przeciętnej

• objawy ujawniają się przynajmniej w dwóch środowiskach wychowawczych (rodzina, szkoła)

• zachowanie tych dzieci istotnie odbiega od zachowania zdrowych rówieśników

Pomoc:

• poprze odpowiednią strukturalizację środowiska społecznego

• współpraca z opiekunami, utrwalanie właściwych postaw opiekunów

• oddziaływania skierowane bezpośrednio na dziecko

skuteczność oddziaływań niestety dość słaba

Upośledzenie umysłowe - stan psychofizyczny świadczący o obniżonym potencjale rozwojowym. Obniżony potencjał rozwojowy jest z kolei konsekwencją zazwyczaj niepełnowartościowego układu nerwowego. O niepełnowartościowości układu nerwowego decydują społeczno-kulturowe oraz głównie biologiczne czynniki patogenne aktywne w okresie zarówno prenatalnym, jak i postnatalnym (granica do 6-7 r. ż.)

Niekorzystny, obniżony potencjał rozwojowy powoduje, że dziecko ma trudności w nabyciu kompetencji odpowiadających odpowiedniej fazie rozwojowej

Upośledzenie umysłowe wyklucza możliwość nabycia takich zdolności intelektualnych, jak:

• myślenie abstrakcyjne

• myślenie i zapamiętywanie logiczne

• zdolność uogólniania, abstrahowania

• myślenie przyczynowo-skutkowe

• myślenie krytyczne

Są to funkcje, które najpóźniej pojawiają się w filo i ontogenezie, pozostałe funkcje mogą być nabyte, ale z opóźnieniem

Obniżony potencjał powoduje, że w pomiarach rozwoju intelektualnego osoby upośledzone uzyskują IQ niższy niż 70-75. Ilorazy inteligencji zintegrowane z innymi informacjami, takimi jak kompetencje społeczne, dydaktyczne umożliwiają zdiagnozowanie stopnia upośledzenia umysłowego

Poziomy (stopnie) upośledzenia umysłowego

	II
		Terman-Merrill	WISC-R
lekki	52 - 67	50 - 55 -> 70 - 75
umiarkowany	36 - 51	35 - 40 -> 50 - 55
znaczny	20 - 35	20 - 25 -> 35 - 40
głęboki	0 - 19	poniżej 19

Zauważalne są trzy modele teoretyczne pomocne w interpretacji i diagnozie upośledzenia umysłowego

1. model psychobiologiczny - koncentruje się na zidentyfikowaniu rodzaju i zakresu uszkodzeń u. n. lub jakichś jego struktur, które powodują obniżony potencjał rozwojowy; wykrycie jednej struktury jest bardzo trudne, wręcz niemożliwe - istnieje wiele uwarunkowań

2. model psychorozwojowy - próbuje się znaleźć jedną centralną dysfunkcję, która powoduje, że potencjał rozwojowy jest słaby

3. model psychospołeczny - ważny jest nie tylko IQ, ale i funkcjonowanie społeczne; upośledzenie umysłowe jest „wytworem społecznym”: stygmat może otrzymać jednostka, która nie spełnia oczekiwań społecznych (tego kręgu, w którym przebywa); upośledzenie jest pojęciem względnym, zależy od środowiska, w którym jednostka żyje, w diagnozie powinno się uwzględniać kompetencje społeczne; ta teoria nie może się odnosić do osób upośledzonych w stopniu głębszym!

Pomoc w rozwoju zapewnia tym osobom organizacja szkolnictwa specjalnego, a więc wymagania dostosowane do możliwości psychofizycznych; podstawą korzystania ze szkolnictwa specjalnego są orzeczenia kwalifikujące dziecko do zajęć rewalidacyjno-wychowawczych

WYKŁAD XI - 21.12.10

Autyzm

Zagadnienie opisywali:

• Leo Kanner (zespół Kannera)

• Bettelheim

• Asperger (zespół Aspergera)

Autyzm - może to być stan towarzyszący innym zaburzeniom, może być efektem finalnym psychozy symbiotycznej, choroby sierocej, schizofrenii; może być też problemem izolowanym, występującym 3 do 5 razy częściej u chłopców; ujawnia się przed 3 rokiem życia, a najczęściej występuje od urodzenia

Przyczyny autyzmu

• uwarunkowania społeczne, kulturowe

• pewne typy rodzin, zachowań rodziców opisywano jako nieodpowiednie, predysponujące do autyzmu; twierdzono, że dzieci z autyzmem pochodzą z rodzin o wysokim poziomie socjokulturowym, gdzie rodzice wykonują zawody bardzo racjonalne, a ich praca jest bardzo absorbująca

• błąd: autyzm występuje w bardzo różnych rodzinach

• przyczyną mogą być niekorzystne dla rozwoju dziecka cechy osobowości matki: nieumiejętność wchodzenia w kontakt z dzieckiem, brak odpowiedzi na próby dziecka nawiązania z nią kontaktu

• uwarunkowania biologiczne

• wskazują obecność szkodliwych czynników biologicznych, uszkadzających struktury podkorowe (wzgórze, podwzgórze, twór siateczkowaty)

• wskazuje się obecność podwyższonego poziomu serotoniny, zaniżony poziom opioidów, nieprawidłowy poziom beta-endorfin

• obecność kruchego X

• argumentem przemawiającym na korzyść teorii biologicznych jest częste występowanie padaczki u dzieci autystycznych (wśród 10 dzieci z autyzmem u 6 zauważa się padaczkę)

• uszkodzenie tworu siateczkowatego zaburza funkcjonowanie procesów poznawczych

• uszkodzenie hipokampa wyzwala zachowania stereotypowe, autostymulacyjne, trudności w asymilowaniu nowych informacji

• uszkodzenie płatów czołowych - trudności w tworzeniu i wykonywaniu złożonych programów działania

• interakcja czynników biologicznych i społecznych - według tych teorii niekorzystne dla rozwoju dziecka cechy osobowości matki nakładają się na negatywne efekty wywołane działaniem patogennych czynników biologicznych

Objawy autyzmu - trzy główne kategorie:

• zaburzenia interakcji społecznych i kontaktów interpersonalnych

• zaburzenia komunikacji i porozumiewania się

• obecność stereotypowych reakcji (trudno określić cel, jakiemu one służą)

Interakcje:

• unikanie, brak kontaktu wzrokowego

• większe zainteresowanie przedmiotami niż ludźmi

• nieumiejętność podejmowania współpracy

• niechęć do rezygnacji z własnych rytualnych zachowań

• niewrażliwość na korekty

• brak kontaktów z rówieśnikami, nieumiejętność uczestniczenia w grach zespołowych

• zaburzenia kontaktu uczuciowego, brak przywiązania

Zaburzenia komunikacji:

• wiele dzieci nigdy nie nabywa umiejętności posługiwania się mową

• kilka grup

• dzieci, które nie posługują się mową

• komunikacja szczątkowa

• posługiwanie się mową w sposób nieadekwatny do sytuacji

• cechy komunikacji werbalnej

• mowa nie pełni funkcji łącznika, gdyż często wypowiedzi są nieadekwatne do sytuacji

• w wypowiedziach często zauważamy echolalia (powtarzanie dawniej zasłyszanych słów)

• zaskakująca oryginalność odpowiedzi

• brak kontaktu wzrokowego, adekwatnej mimiki twarzy

• tendencja do mówienia w 2. lub 3. osobie

• posługiwanie się nakazami, zakazami, usłyszanymi w przeszłości

• dyfuzja komunikatu (brak zgodności wypowiedzi z mimiką, gestami)

Nieadekwatne reakcje

• obsesyjne zainteresowanie jakimś przedmiotem

• zaburzenia w odbiorze bodźców

• unikanie kontaktu z bodźcami wzrokowymi, słuchowymi

• obniżona lub zniesiona wrażliwość na ból

• nadwrażliwość na lekkie dotknięcie skóry

• brak reakcji na podniesiony głos i obecność reakcji na cichy szept

• obniżone, zmniejszone wydalanie substancji wegetatywnych (brak łzawienia, potliwości, bardziej dynamiczne wdechy niż wydechy)

Wygląd zewnętrzny

• rozwój fizyczny pozornie prawidłowy

• obniżona sprawność motoryczna

• niezręczność

• brak zainteresowania czynnościami grafomotorycznymi

• zahamowana lub rytualna ekspansja ruchowa

• dobra, zgodna z normami sprawność w stawach zlokalizowanych blisko tułowia, słabsza w stawach oddalonych (np. zginanie palców tylko u nasady dłoni)

• zawężony obszar własnego działania, ograniczony do wybranego przedmiotu, rytualnych reakcji, powtarzanych schematów działania

• rozwój opóźniony, nieharmonijny

Objaw Sawanta - jedne czynności mogą wykonywać świetnie, inne źle; zainteresowania wycinkowe, wysepkowe uzdolnienia

Zespół Aspergera - lżejsza forma autyzmu, charakterystyczna głównie dla chłopców; obserwujemy u tych dzieci prawidłowy rozwój umysłowy, dobrą zewnętrzną formę mowy (ale treść wypowiedzi nadmiernie skoncentrowana wokół zagadnień, którymi się interesują, uciekają od tematów narzuconych); tolerują obecność innych osób, ale pozbawione są zdolności do empatii, współbrzmienia, nie mają poczucia humoru; zaburzone relacje z rówieśnikami, lepiej komunikują się z osobami dorosłymi; w zaawansowanej fazie rozwojowej mogą mieć świadomość własnej choroby, co prowadzi do depresji, mogą pośrednio informować o myślach samobójczych

WYKŁAD XII - 04.01.11

Mózgowe porażenie dziecięce

• niedowłady, zaburzenia napięcia mięśni

• dysfunkcje w postawie i motoryce

• objawy wtórne - dystrofia mięśniowa

• struktury nerwowe - układ piramidowy, pozapiramidowy, móżdżek

• statystyki: 3 do 5% dzieci żywo urodzonych

Mózgowe porażenie dziecięce - zaburzenie neuromotoryczne powstające w okresie do 3-5 lat (?). Zaburzenie to powstaje podczas porodu, spowodowane czynnikami działającymi podczas porodu oraz po urodzeniu (niedotlenienie, urazy, zaburzenia przemiany materii, dziedziczna podatność na uszkodzenia)

Jedna z przyczyn: okołoporodowa encefalopatia niedotlenieniowo-niedokrwienna (OENN)

Prawdopodobieństwo mózgowego porażenia dziecięcego wzrasta przy:

• wcześniactwie

• ciąży mnogiej

• wylewach krwi do mózgu

• niedotlenieniu

• występowaniu takich przypadków w rodzinie

Formy kliniczne mózgowego porażenia dziecięcego

• zależą od tego, jakie struktury nerwowe zostały szczególnie uszkodzone

• postać piramidowa

• postać pozapiramidowa

• postać móżdżkowa

• postać mieszana

Rodzaj i zakres objawów, topografia (ile kończyn zajętych porażeniem lub niedowładem)

• typ spastyczny mózgowego porażenia dziecięcego

• tetraplegia - niedowładem lub porażeniem objęte są wszystkie cztery kończyny

• diplegia - porażone są głównie kończyny dolne, górne w mniejszym stopniu

• paraplegia - porażone są wyłącznie kończyny dolne

• hemiplegia - porażone są głównie kończyny jednoimienne, po lewej lub prawej stronie, niedowład połowiczny

• hiperkineza - nadmiar ruchów

• mioklonie - nagłe, nieregularne skurcze różnych grup mięśniowych

Objawy podstawowe - zaburzenia postawy i ruchu

Objawy towarzyszące - padaczka, upośledzenie umysłowe

Pomoc psychologiczna, pedagogiczna, rehabilitacja

Uzależnienia (toksykomania)

Można się uzależnić od wielu substancji

Przyczyny jednostkowe

• nuda

• konformizm wobec grupy, presja grupy

• chęć eksperymentowania

• frustracja w życiu rodzinnym i zawodowym

• niedojrzałość emocjonalna, niezrównoważenie emocjonalne

• dominacja mechanizmów obronnych typu ucieczkowego

• konsumpcyjne nastawienie do życia

• moda

Trzy grupy przyczyn:

1. fizjologiczne - wynikają ze szczególnych cech metabolizmu, sprzyjających uzyskaniu pożądanych efektów psychologicznych

2. psychologiczne - zaburzenia osobowości, wysoki poziom lęku

3. społeczno-kulturowe - agresywne środowiska wychowawcze, środowiska wyzwalające lęk, dyskomfort, praca zawodowa wymagająca ciągłej dyspozycyjności

Uzależnienie fizyczne i psychologiczne

• Wyrazem psychologicznego uzależnienia jest ciągła potrzeba uzyskiwania stymulujących, euforycznych efektów

• Wyrazem fizycznego uzależnienia jest ciągła potrzeba brania środków uzależniających po to, by zneutralizować związki trujące zalegające w organizmie lub po to, by eliminować objawy zlokalizowane w ramach tzw. zespołu abstynencyjnego

Przy ciągłym braniu środka uzależniającego jest on włączany do obiegu materii, jest stale obecny w organizmie jako związek trujący; efekty jego zalegania neutralizuje się przez nową dawkę narkotyku

Dla osiągnięcia pierwotnego efektu trzeba zażywać coraz częściej i większą dawkę narkotyku

Klasyfikacje:

• paralizatory (środki uspokajające) vs stymulatory

• analgetyki - środki znoszące ból, przerywające dopływ bodźców bólowych

• barbiturany - środki uspokajające, nasenne, przeciwbólowe

• trankwilizatory - środki usuwające stan napięcia

• substancje chemiczne - terpentyna, klej, zmywacz do paznokci

• w XX w. wykryto morfinę, kodeinę i heroinę - są to alkaloidy, podstawowym ich składnikiem jest opium; w Polsce w latach 70. uzyskano kompot - polską heroinę

• marihuana - suszone kwiatostany konopi meksykańskich

• haszysz - oczyszczona żywica otrzymana z kwiatostanów konopi indyjskich

• kokaina - środek znieczulający o silnym działaniu pobudzającym

• środki wziewne - opary środków chemicznych; wywołują zaburzenia emocjonalne, zmiany w odczuciu czasu i przestrzeni, zaburzenia czucia

• lazarbit (LSD-25) - środek halucynogenny, wywołuje barwne halucynacje wzrokowe, bardzo często w postaci figur geometrycznych

• amfetamina - lek psychotropowy z grupy energizerów; pobudza, znosi zmęczenie, senność, ułatwia koncentrację uwagi, obniża łaknienie; można go zaliczyć do środków dopingujących

• ecstasy - mieszanka amfetaminy i metaamfetaminy; pobudza psychoruchowo, środek modny na dyskotekach techno, powoduje odwodnienie organizmu, zagęszczenie krwi, zaburzenia gospodarki elektrolitowej

WYKŁAD XIII - 11.01.11

Wzorce zachowań osób mających kontakt ze środkami uzależniającymi:

• nieuzasadnione niepowodzenia w nauce, wagary (czego wcześniej nie było)

• zmienność nastroju

• nadmiernie liczne kontakty towarzyskie, dość zawężone

• zbyt późne powroty do domu, często z objawami podobnymi do upojenia alkoholowego (blada twarz, bełkotliwa mowa, przymglone oczy)

• noclegi poza domem

• długie poranne wstawanie, trudności w obudzeniu się

• ślady nakłuć na rękach, nogach, wzdłuż biegu żył

• plamy krwi na ubraniu

• światłowstręt, obrzęk powiek, powiększone lub zwężone źrenice

• utrata łaknienia, utrata wagi

• w domu pojawiają się strzykawki, igły, palniki

• nagle zjawiająca się niechlujność w ubiorze

• oznaki ożywienia np. w okolicach piwnic, strychów, pralni

• częsta obecność w miejscach uczęszczanych przez narkomanów

• częste i długie pobyty w zamkniętych pomieszczeniach

• przerwanie pracy, nauki, niechęć do podejmowania różnych zadań

• odrzucenie starych przyjaciół, nawiązanie nowych kontaktów („dziwni koledzy”)

• używanie żargonu w komunikacji międzyosobowej

• powolnie lub gwałtownie narastająca degradacja psychofizyczna

• zab. ze strony układu wegetatywnego (nudności, wymioty, zimne dłonie, stopy, zwłaszcza przy LSD)

• zaburzenia myślenia (amfetamina)

• zachowania destrukcyjne (klej)

• obniżony nastrój

• tendencje samobójcze (LSD-25)

• psychozy toksyczne

• uszkodzenie płuc, wątroby, mózgu, zatory, zakrzepy, zagrożenie życia

Modele teoretyczne przydatne dla psychologii klinicznej

1. Teorie uczenia się - prowadziły badania skoncentrowane na układzie nerwowym i jego podstawowych procesach, podsystemach i mechanizmach leżących u podłoża zaburzeń w zachowaniu

Rolę w genezie zaburzeń mogą odgrywać zaburzone relacje między:

• procesami pobudzenia i hamowania

• strukturami korowymi i podkorowymi

• pierwszym i drugim układem sygnałów

Poszukując genezy zaburzeń wskazywano także na ich nabyty, wyuczony charakter; źródłem nabytych, nieprawidłowych wzorców zachowania mogły być doświadczenia osobiste, pierwotne reakcje przynoszące pożądany efekt, np. reakcje uwalniające od lęku, napięcia seksualnego, zapewniające uwagę innych osób

Ważnym mechanizmem odpowiedzialnym za powstawanie i utrwalanie nieprawidłowych wzorców zachowań są wewnętrzne i zewnętrzne wzmocnienia

• rolę wewnętrznych wzmocnień mogą pełnić określone efekty - np. uwolnienie od lęku

• zewnętrzne wzmocnienia - otrzymywane od innych osób, reprezentujących ważne systemy socjalizacyjne

Odwołując się do tych mechanizmów, starano się wyjaśnić różne zaburzenia, np. alkoholizm:

• wg teorii uczenia się alkoholizm jest potrzebą, a także nawykiem

• alkohol pełni rolę pozytywnego wzmocnienia - spożycie alkoholu powoduje uczucie ciepła, uspokojenia, odprężenia, wyzwala poczucie nieograniczonych możliwości

Mechanizmy uczenia się odgrywają ważną rolę w wychowaniu dzieci, terapii chorych psychicznie, itp.

Środki terapeutyczne:

• aktywizowanie podstawowych procesów nerwowych (procesów pobudzenia lub hamowania)

• przywracanie równowagi - procesów korowych i podkorowych, I i II układu sygnałów

• oddziaływania poprzez sen, hipnozę

• oddziaływania redukujące zbędne pobudzenie

Pawłow, Skinner, Eyesenck, Dollard, Miller, Bandura

Popularne metody terapii bazujące na teorii uczenia się:

• metoda hamowania wzajemnego (metoda Wolpego, desensytyzacji) - gdy chcemy wyeliminować reakcje pojawiające się na bazie lęku, wyzwalamy reakcję antagonistyczną do reakcji lękowej, wyzwalanie reakcji autorealizacyjnej

• terapia awersyjna - niepożądane reakcje łączone są z bodźcami negatywnymi, by doprowadzić do wygaszenia reakcji patologicznej

• metoda wzmacniania selektywnego - metoda socjalizacji oparta na warunkowaniu instrumentalnym; nagroda pojawia się w następstwie wyłącznie reakcji pożądanej społecznie

• metoda leczenia za pomocą doświadczeń zastępczych (obserwacja, naśladownictwo)

2. Teorie psychodynamiczne (psychoanaliza, neopsychoanaliza) - wg psychoanalizy i neopsychoanalizy zaburzenia powstają w wyniku przeżywanych konfliktów, lęku wyzwalanego przez zachowania niezgodne z oczekiwaniami społecznymi. Genezę zaburzeń wyjaśniają m. in. proponowane przez psychoanalizę modele osobowości, np. model topograficzny i model ekonomiczny, a także genetyczny

Model genetyczny

• wyjaśnia rozwój i zachowania w poszczególnych fazach rozwoju psychoseksualnego

• objawy zaburzeń powstają na bazie zachowań fiksacyjnych lub regresyjnych

• wg psychoseksualnego modelu rozwoju osobowości objawy symbolizują stany frustracji lub gratyfikacji przeżywane w poszczególnych fazach rozwoju psychoseksualnego

Model ekonomiczny

• pozwala zrozumieć to, jak wykorzystywana jest skumulowana energia, w jakich formach aktywności a także relacjach interpersonalnych ujawnia się, wokół jakich obiektów jest skoncentrowana (obiektów właściwych vs niewłaściwych)

• energia może być skoncentrowana wyłącznie wobec obiektów zastępczych; może być źródłem kateksji (nieprawidłowych związków) - dzieje się tak, gdy energia zostaje przemieszczona z obiektu właściwego na zastępczy (np. pedofilia)

W psychoterapii szczególnie ważną rolę odgrywają następujące zachowania:

• przeniesienie

• przeciwprzeniesienie

• opór

• kompensacja poniesionych strat

WYKŁAD XIV - 18.01.11

Reakcja, zjawisko przeniesienia - aktualizowanie przeżyć emocjonalnych, a także wzorców zachowań z przeszłości, które dokonuje się podczas kontaktów z terapeutą i jest zjawiskiem pożądanym w terapii, ponieważ jest przejawem wtórnej nerwicy

Trzy rodzaje przeniesienia:

• pozytywne - pacjent ujawnia zaufanie, sympatię, pragnienia (nie determinuje to skuteczności terapii)

• ambiwalentne - pacjent wyraża wątpliwości, niepewność, obawę

• negatywne - wyraża lęk, wątpliwości, niepewność, obawę

Przeciwprzeniesienie - polega na ujawnianiu niepożądanych postaw przez terapeutę; niepożądanych ,bo zazwyczaj on sam nie rozwiązał swoich problemów, nie ma wglądu we własne motywy, problemy; przeciwprzeniesienie powoduje często brak obiektywizmu, pomoc jest nieskuteczna

Opór - w różnych fazach procesu terapeutycznego

Interpretacja objawów chorobowych w teorii psychoanalitycznej:

• skutek niezaspokojonych potrzeb, nierozwiązanych lub źle rozwiązanych konfliktów

• efekt rozgrywającego się aktualnie konfliktu

• efekt nierozładowanej energii

• efekt zniekształconych, niewłaściwych form rozładowywania energii

Cele psychoterapii opartej na modelu psychodynamicznym

• analiza potrzeb, przeżywanych konfliktów

• ocena możliwości zaspokojenia potrzeb

• pomoc w zrozumieniu roli objawów chorobowych, czerpanych korzyści vs ponoszonych strat

• pomoc w zminimalizowaniu wpływu nieświadomej motywacji na zachowanie

• pomoc w uwolnieniu się od nadmiernego wpływu wymagań otoczenia społecznego na zachowanie

Zamachy samobójcze

U nas jest trochę mniej zamachów samobójczych, niż na świecie, wyprzedzają nas takie kraje, jak Węgry czy Austria

Niepokojący jest wzrost liczby zamachów samobójczych wśród ludzi młodych

Przyczyny zamachów to nie te, które podają media - nieraz istnieją głębsze motywy

Motywy - dwie główne kategorie:

1. pośrednie, głębokie, nieuświadomione - są główną przyczyną zamachów: potrzeba ukarania siebie, bunt wobec świata, chęć przekonania innych o swojej wartości, sztywność postaw, trudności w ich modyfikacji w sytuacjach, gdy zachodzi konieczność zmiany, konflikty pełnionych ról

2. powierzchowne, uświadomione, dostrzegalne w analizie samobójstw, szczególnie w populacji młodzieży. W grupie młodzieży mogą one odgrywać znaczącą rolę w podejmowaniu zamachów samobójczych, mimo że często nie należą do motywów głębokich - różne cele, różne przyczyny: manifestacja problemów, wołanie o pomoc, potrzeba ukarania rodziców, osób znaczących, forma domagania się uwagi, potrzeba odciążenia rodziny, brak lub utrata autorytetu, błędne wartościowanie, brak zasad etycznych, niekorzystna sytuacja szkolna, deprywacja afektywna, utrata miłości osoby znaczącej

Propozycja Kurta Schneidera

• samobójstwa bilansowe - zamach samobójczy wtedy, gdy przeprowadzony bilans życia jest ujemny, a skutkiem jego jest rezygnacja z życia

• samobójstwo jako forma ucieczki od życia - np. osoby niedostosowane uciekają od wymagań rodzinnych, społecznych, prawnych

• samobójstwa w afekcie - zamach jest impulsywną reakcją na trudności w adaptacji do nagłego, silnego bodźca

• samobójstwo-szantaż - jest popełniane w celu osiągnięcia jakichś korzyści

Kryterium: typ związku między jednostką a społeczeństwem

• samobójstwa altruistyczne - zamach jest ceną za ochronę najwyższych wartości

• anomiczne - dokonywane w wyniku przeżywanego sytuacyjnie kryzysu

• egoistyczne - w sytuacjach zaistniałych konfliktów

Kryterium uwzględniające prawdopodobieństwo utraty życia w wyniku zamachu samobójczego

• samobójstwa prawdziwe, poprzedzone świadomą decyzją pozbawienia się życia

• rzekome - śmierć jest dopuszczalna, ale nie brana pod uwagę tak naprawdę

• wskazujące na pozorowaną potrzebę unicestwienia swojego życia - demonstracyjne, pozorowane

Kryterium podziału, odwołujące się do genezy zamachu:

• fatalistyczne - samobójstwa ludzi znajdujących się w sytuacji tragicznej, bez wyjścia

• naśladowcze - u podłoża zamachu leży dostarczona wiedza na temat sposobów rozwiązywania problemów, obserwacja zachowania innych osób

Do zamachów samobójczych predysponują dwa stany psychiczne:

• model stress

• zaburzenia psychiczne (mental model)

Dynamika zamachów samobójczych

Proces presuicydalny - w procesie wyróżnić można:

• myśli samobójcze

• tendencje samobójcze

• decyzje samobójcze

• akt samobójczy

Tendencje samobójcze - w tej fazie procesu pojawia się zamiar odebrania sobie życia, plan realizacji tego zamiaru, na który składa się sposób, miejsce, a także czasem potrzeba przekazania informacji innym osobom z otoczenia

Objawy tworzące strukturę procesu suicydalnego:

• zawężenie życia psychicznego

• brak kontaktów interpersonalnych

• brak systemu wartości, który motywowałby do podejmowania aktywności nastawionej na realizację ważnych zadań

• spadek tonusu emocjonalnego - brak emocji chroniących przed śmiercią, brak lęku, obecność skierowanej do wewnątrz agresji

• obecność mechanizmów obronnych organizujących własną osobę w przedmiot obrony (tłumienia, sublimacji zamiast projekcji, substytucji)

• mogą przejawiać się reakcje traktowane jako charakterystyczne dla fazy prodromalnej (wstępnej) - w tej fazie zauważa się stany depresyjne, brak apetytu, zaniedbywanie pracy, chęć przebywania w grupie, ale niekoniecznie z kimś konkretnym, oddawanie się prostym rozrywkom, używanie środków uzależniających

Trzy kategorie, wokół których gromadzimy informacje do oceny ryzyka samobójstwa (Kielholz):

1. dotyczące samego samobójstwa

• czy w rodzinie lub w najbliższym otoczeniu ktoś w ten sposób rozwiązywał problemy?

• wcześniej podejmowane próby samobójcze

• obecność snów o tematyce autoagresywnej, katastroficznej

• zauważalne wypowiedzi, zwerbalizowane wyobrażenia dotyczące sposobu dokonania zamachu

• odgrażanie się

• psychofizycznych cech osobowości

• bycie w stresie

• obecność zaburzeń psychicznych, np. wczesna faza schizofrenii, obecność urojeń grzeszności, małości

• w depresji tylko na początku lub w końcowej fazie osoba jest zdolna podjąć zamach

• poczucie winy

• poczucie niewydolności, beznadziejności

• obecność przewlekłej choroby

• długo utrzymująca się bezsenność

• alkoholizm, toksykomania

• społecznego środowiska życia

• rozbita rodzina w dzieciństwie

• utrata związków interpersonalnych (zawód miłosny, bolesne rozczarowanie)

• utrata pracy

• troski finansowe

• brak zasad religijnych

Cechy populacji sprzyjające zamachom

• płeć męska

• wzrastający wiek

• uzależnienia

• niezamężcie

• wdowieństwo

• rozwód

• bezdzietność

• życie w miejscu, gdzie jest duże zagęszczenie ludności

• wysoki standard życiowy (?)

• kryzys ekonomiczny

Wszystkie zamachy samobójcze można podzielić na dokonane i usiłowane

Usiłowane - próby samobójcze należą do klasy samobójstw, mają jednak swoją specyfikę

• liczba prób samobójczych jest większa niż liczba dokonanych samobójstw

• popełniają je częściej ludzie młodzi i kobiety

• to najczęściej wołanie o pomoc, w przeciwieństwie do samobójstw, które są sygnałem braku wiary w pomoc

• celem prób jest najczęściej uzyskanie korzystnych zmian w układach środowiskowych

• celem może być szantaż, protest

• istnieje duże ryzyko powtarzania prób samobójczych, ponieważ są one utrwaloną reakcją na trudności

• mogą one kończyć się niezamierzonymi samobójstwami

Sposoby przeprowadzania zamachów

• środki farmakologiczne (stosowane nieraz z dwutlenkiem węgla) - częściej kobiety

• środki farmakologiczne i nasenne - częściej kobiety

• podcinanie naczyń - równie często kobiety i mężczyźni

• powieszenie się - częściej mężczyźni

• broń palna - częściej mężczyźni

• rzucanie się pod środki lokomocji - równie często kobiety i mężczyźni

25

---