Źródła prawa, prawo rzymskie(1)


ŹRÓDŁA PRAWA

ŹRÓDŁA - WSTĘP

formalne (materiały zawierające wiadomości o prawie)

podział ze względu na materiał pismienniczy:

materialne (źródła powstania, sposoby tworzenia prawa).

Rzymianie nie stworzyli teorii ani nie znali pojęcia źródeł.

lex publica - prawo pochodzące od państwa, wiążące każdego

lex dicta - prawo, którego źródłem była prywatna autonomia podmiotów

ius cogens i ius dispositivum

ius commune (prawo powszechne)

ius singulare (prawo szczególne, wyjątki)

pisane (ius ex scriptio)

niepisane (ius ex non scripto) - np. prawo zwyczajowe, wykładnia jurystów

Systematyka prawa prywatnego:

Instytucje Gaiusa  personae, res actiones

System pandektowy - 5 ksiąg  I - część ogólna; II - prawo rodzinne; III - prawo rzeczowe; IV - prawo obligacyjne; V - prawo spadkowe.

Ogólne cechy rzymskiego prawa prywatnego:

  1. prawo archaiczne

Królestwo - 753 - 510 p.n.e

Wczesna republika - koniec VI w, do I i II wojny punickiej.

(Okres rządów patrycjatu)

  1. prawo przedklasyczne

póżna republika - od wojen punickich do powstania cesarstwa za Augusta.

(Okres rządów Nobilitas)

  1. Prawo klasyczne

Okres Pryncypatu  Od Augusta do Dioklecjana

  1. Prawo poklasyczne

Od Dioklecjana do 476 r. na zachodzie lub do Justyniana (śmierć - 565 r.) na wschodzie.

Dominat - monarchia absolutna.

1.) Stosunki ekonomiczne

Główne zajęcie narodu rzymskiego - pasterstwo.

Żyją w systemie rodów patriarchalnych, znając jedynie kolektywną własność ziemi.

Każde domostwo (domus) prowadzi gospodarkę samowystarczalną, a pieniądz odgrywa słabą rolę.

Z chwilą gdy Rzym nawiązał stosunki handlowe z Etrurią, koloniami greckimi a następnie z Kartaginą pojawia się bita moneta - najpierw miedziany as, następnie srebrny denar (zaczęto go wybijać około r. 269-268 p.n.e.). Denar = 10 asów; 1 as dawny =2,5 asom nowym, czyli tzw. s e s t e r c o w i.

Jedyny artykuł eksportu rzymskiego - niewolnicy.

2.) Organizacja społeczna

Podział na wolnych i niewolników.

W czasach najdawniejszych (królewskich) społeczeństwo opiera się na organizacji rodowej.

ród (g e n u s) - zrzeszenie rodzin, pochodzących od jednego przodka. Ma on znaczenie sakralne, ekonomiczne, polityczne.

Pewna grupa rodów (10) tworzyła kurię (c u r i a),

10 kurii tworzyło tzw. t r i b u s, czyli trzecią część społeczeństwa (Ramnes, Tities, Luceres). Te trzy części tworzyły państwo.

Wedle kurii zorganizowana była służba wojskowa i głosowanie na zgromadzeniach (comitia curiata).

goście - hospites - ludzie wolni, przebywający na terenie Rzymu tylko czasowo, którzy by uchronić się od złego traktowania poddawali się zwykle opiece jakiegoś obywatela

klienci - clientes

drobni chłopi, zależni od rodu lub całej gminy

powstanie klienteli:

pierwotnie klientami byli też wyzwalanie przez manumissio testamento vindicta

klient zobowiązany był do:

Ustawa XII Tablic - „Patronus si clienti fraudem fecerit, sacer esto”

(Jeśli patron wyrządził szkodę klientowi, niech będzie poświęcony bogom)

Cives Romani (quirites)

Posiadali:

„cives sine suffragio” - mieszkańcy z terenów zdobytych na wojnie.

Wyzwoleńcy - głosowali tylko w tribus miejskim.

Provocatio ad populum - środek prawny skierowany do zgromadzenia ludowego

Lex Valeria 300 r. p.n.e.  provocatio ad populum chronił obywatela w Rzymie i 1 milę od miasta przed władzą magistratury o charakterze policyjnym. Obywatelowi nie mogła być wymierzona kara śmierci ani na ciele bez postępowania sądowego.

Tradycja rzymska wprowadziła podział wolnej ludności na patrycjuszy i plebejuszy. Powstania tych warstw tłumaczą 3 różne teorie:

  1. Pierwotnie był to element jednolity, z biegiem czasu na skutek rozwoju socjalnego rozpadł się na patrycjuszowską szlachtę -właścicieli ziemskich i trudniący się handlem i rzemiosłem plebs.

  2. Pierwotnie to patrycjusze byli właściwą ludnością Rzymu, a plebs był elementem napływowym

  3. Właściwą ludnością był plebs, opanowany później przez inny, pokrewny naród.

Rzekomo Tarquinius Priscus wciągnął w szeregi gentes najprzedniejsze rodziny plebejskie, określane gentes minores, w odróżnieniu od dawnych rodów -gentes maiores.

Walka klasowa plebejuszy z patrycjuszami - 150 lat

Żądania plebejuszy:

Urząd trybuna plebejskiego (ludowego) - 494 r. p.n.e.

Wcześniej istnieli tzw. edylowie plebejscy, jednak bez większego znaczenia.

Ius auxilii - prawo do pomocy od trybuna plebejskiego

Od 471 r. p.n.e.  własne zgromadzenia plebejuszy (concilia plebis)

Od 367 r. p.n.e leges Licinia Sextiae

Jeden z konsulów ma być plebejuszem

Reforma Serviusa Tulliusa - pod koniec czasów królewskich

Upadek systemu rodowego - podział patrycjuszy i plebejuszy na 5 klas a w ich obrębie na 193 centurie.

Comitia centuriata - zgromadzenia całego narodu według podziału na centurie

Rola stosunkowo podrzędna;

Za naruszenie jego nietykalności groziła kara o połowę mniejsza niż za naruszenie nietykalności osoby wolnej.

ŹRÓDŁA PRAWA

Królestwo

Królestwo - brak wyraźnego odróżniania prawa i religii, podobnie jak prawa (ius) i zwyczaju (mos).

prawo miało być znalezione dla poszczególnych przypadków,

Król - sędzia i kapłan

W okresie królestwa - tylko prawo zwyczajowe

poczucie prawne było ściśle związane z wyobrażeniami magicznymi i sakralnymi.

Fas - to zachowanie się zgodne z prawem przyrodzonym, boskim; coś co jest święte (sacrum) i nierozerwalne

Ius - to prawo ludzkie, zabraniające naruszać dobra jednostek w ich współżyciu społecznym

pontifex maximus Papirius pod koniec królestwa zebrał i spisał różne ogólne przypisywane królom zasady, zwane leges regiae (ustawy królewskie).

W rzeczywistości jego treścią były normy prawa zwyczajowego, głównie sakralnego. Znamy go tylko częściowo.

wyodrębnienie prawa od religii, oddzielenie prawa i zwyczaju

pojęciowe usamodzielnienie się prawa

Dalej rozwija się prawo zwyczajowe

Powstaje szereg podstawowych instytucji prawnych (władza męża nad żoną, władza ojcowska, opieka, dziedziczenie, zapisy, stypulacja)

367 r. p.n.e - powstanie urzędu pretora miejskiego

wydawał edykty na mocy ius edicendi

obook ius Quiritium pojawia się ius Praetorium

Pierwsze dzieło ustawodawcze, najstarsze źródło prawa rzymskiego,

próba zebrania najważniejszych przepisów ze wszystkich dziedzin prawa.

uchodziła za źródło wszelkiego prawa: fons omnis publici privatiqve iuris.(tak nazwał ją Liwiusz)

powstała dzięki walce klasowej.

W czasie walk z patrycjatem przywódcy plebejscy (np. Terentilius Arsa) domagali się skodyfikowania prawa.

Nie licząc edyktu Hadriana, zawierającego jedynie prawo pretorskie, lex XII tabularum była jedyną kodyfikacją rzymską przed Justynianem.

do czasu Justyniana nie została formalnie uchylona, choć prawie wszystkie przepisy nie były już od dawna stosowane.

Komentarze pisano aż do I i II w. n.e., a jeden z nich (Gaiusa) został wykorzystany nawet w Digestach justyniańskich.

Przepisy prawne - charakter świecki,

treść kodeksu - oryginalnie rzymska.

USTAWY (LEGES ROGATAE)

Ustawy - wiążące uchwały zgromadzeń ludowych (comitia) podjęte na wniosek magistratus (konsul, pretor, dyktator) mającego prawo ich wykonywania

3 rodzaje comitia:

Podział Rzymu na 4 okręgi miejskie (tribus urbanae) i 10 wiejskich (tribus rusticae) miał nastąpić w r. 495 p.n.e..

Tribus wiejskie miały większe znaczenia niż miejskie.

od 471 r. p.n.e.  zgromadzenia plebejskie (concilia plebis) - ich uchwały wiązały tylko plebejuszy

od 287 r. p.n.e Lex Hortensia - uchwały concilia plebis wiązały także patrycjuszy.

Od XII Tablic do końca republiki - 30 ustaw

Uchwała zgromadzenia ludowego wymagała do swej ważności zatwierdzenia senatu, czyli tzw. auctoritas patrum. Po zatwierdzeniu stawała się ustawą zwaną l e x.

Lex Publilia Philonis 339 r. p.n.e.  każda ustawa uzyskuje już z góry zatwierdzenie senatu.

Promulgatio - publiczne wywieszenie na drewnianych tablicach pokrytych białą farbą informacji o wniosku ustawodawczym (rogatio) oraz o miejscu i czasie głosowania (legislatio).

We wniosku mogła się znaleźć tylko jedna propozycja, by obok ustaw popularnych nie przemycać niepopularnych (ne quid per saturam ferretur ).

Od chwili ogłoszenia wniosek nie mógł ulec zmianie, mógł zostać wycofany

Wniosek miał być postawiony 24 dni przed głosowaniem (tria nundina) przez magistraturę posiadającą imperium (władzę wydawania rozkazów) bądź przez trybunów ludowych.

W czasie od ogłoszenia do przegłosowania wniosku wolno magistraturom lub trybunom zwoływać obywateli na zebrania zwane contiones - zebrania, obywateli, na których dyskutowano nad wnioskiem zachęcając do przyjęcia go (suasiones) lub poddając go krytyce (dissuasiones).

  1. Przed głosowaniem - przeprowadzenie auspicjów i odczytanie wniosku w formie pytania (rogatio)

  1. głosowanie

Początkowo głosowano ustnie i jawnie,

lex Papiria z 131 r. p.n.e.  głosowano tajnie za pomocą dwóch tabliczek (z literami UR- uti rogas- za wnioskiem a z literą A- antiquo- przeciw).

Ustawę ogłaszał (renunciatio) herold - wystarczało to do ważności.

Auctoritas Patrum - zatwierdzenie przez radę patrycjuszowską Senatu.

Lex Publilia - 339 r. p.n.e.  zatwierdzenie musiało nastąpić przed procesem ustawodawczym.

Ustawa uchwalona na zgromadzeniu składała się z:

p r a e s c r i p t i o - imię i tytuł wnioskodawcy, datę i miejsce głosowania

r o g a t i o - właściwa treść ustawy

s a n c t i o (ewentualnie) - skutki naruszenia

(nie było preambuł)

Ze względu na sankcję wyróżniamy:

leges minus quam perfectae

leges imperfectae, ale podział ten dotyczy tylko ustaw regulujących akty prywatnoprawne.

Ustawa mogła być tylko uchylona przez inną lub też poprzez desuetudo (tzw. zwyczaj negatywny - niekorzystanie z pewnego przepisu przez długi czas, co powodowało utratę jego mocy).

Leges rogatae (latae) - ustawy

leges datae - zarządzenia wydawane przez magistratury na mocy upoważnienia zgromadzenia ludowego lub senatu (m.in. rozporządzenia regulujące zarząd prowincji i nadania obywatelstwa)

leges dictae - np. regulacje prawnego stanowiska rzecz w zakresie kultu, dokonywane przez organy upoważnione do tego przy okaxji poświęcenia danych rzeczy.

UCHWAŁY SENATU - SENATUS CONSULTA

Miały doniosłe znaczenie jako źródło prawa

W okresie republikańskim senat nie posiadał władzy ustawodawczej, jednak za pomocą uchwał zwracał się do pewnej magistratury z radą - c o n s u l t u m , by wydała odpowiednie zarządzenie lub wystąpiła z odpowiednim wnioskiem.

Uchwała nie zwracała się nigdy do społeczeństwa, tylko do pewnej magistratury.

Uchwały podejmowano na zebraniach, zwoływanych przez tego dostojnika magistratury, który przewodniczył na posiedzeniu

Zwyczajnie - konsulowie bądź trybuni wojskowi z władzą konsularną bądź trybuni ludowi.

Zwołanie senatu - tylko w taki dzień, w którym nie odbywały się zgromadzenia ludowe.

Zebranie - w świątyni

Wstępny referat wygłaszał sprawozdawca, następnie żądano od zebranych wypowiedzenia opinii.

Opinii - sententia nie mogli wydawać członkowie wprowadzeni nadzwyczajnie przez cenzora na listę senatu, a jedynie ci sprawujący (dawniej lub aktualnie) urząd.

Głosowano - przez zmianę miejsc w drodze przechodzenia - per discessionem. Głosować mogli też pedarii (członkowie senatu nie piastujący urzędu.

Uchwały do formalnej ważności wymagały złożenia w aerarium mianowicie w świątyni Cerery (od połowy V w. p.n.e.), a od I w. p.n.e. w archiwum państwowym (aearium populi Romani).

Nazwy - od wnioskodawcy, od przedmiotu, dla którego je powzięto czy nawet od osoby, przeciw której były skierowane.

Ius Quiritium, ius civile  system prawa przysługujący wyłącznie obywatelom rzymskim

(niektórzy inni dopuszczeni przez udzielenie im conubium lub commercium)

dominujące znaczenie - dwa akty prawne:

m a n c i p a t i o i n e x u m.

MANCYPACJA - uroczysty sposób przeniesienia własności, wykonywany przy użyciu kruszcu i wagi; nie uległa zmianie, mimo wprowadzenia około r. 268 p.n.e. bitej monety.

NEXUM - uroczysta pożyczka (również jest tu konieczna obecność 5 świadków, libripensa i stron zainteresowanych). Gdyby dłużnik w oznaczonym czasie nie oddał długu, wierzyciel, upomniawszy go, miał prawo dłużnika uwięzić lub nawet sprzedać w niewolę czy zabić.

cechami charakterystycznymi ustawodawstwa XII tablic były: formalistyka i surowość.

Wskutek rozwoju obrotu handlowego operowanie tymi dwoma aktami prawnymi przestało wystarczać. Trzeba było uzupełnić tę lukę drogą interpretacji. Dokonali tego kapłani.

Przykładami wprowadzenia przez kapłanów drogą interpretacji nowych czynności są np. in iure cessio, adoptio czy emancipatio i remancipatio.

IN IURE CESSIO - Jeden z przepisów procesu stwierdzał możność uznania przez pozwanego pretensji powoda. W tym przypadku pozwanego uważano za zasądzonego ( c o n f e s s u s p r o i u d i c a t o h a b e t u r). Z tego przepisu wytworzono pozorny proces windykacyjny - in iure cessio, służący do nabycia prawa.

ADOPTIO- Wg ustawy XII tablic ojciec, który 3 razy sprzedał syna jak gdyby w niewolę (i n m a n c i p i u m), tracił władzę rodzicielską nad synem. By przeprowadzić adopcję ojciec naturalny sprzedawał syna przyszłemu ojcu adoptującemu, który po pierwszej i drugiej sprzedaży wyzwalał go (przez m a n u m i s s i o). Po trzeciej sprzedaży władza ojca naturalnego całkowicie wygasała; wówczas na podstawie in iure cessio powstawała władza ojca adoptującego nad adoptowanym.

EMANCIPATIO- Z tego samego przepisu wydedukowano emancypację, czyli uwłasnowolnienie syna.

JURYSPRUDENCJA PONTTYFIKÓW

Znajomość prawa obowiązującego - stan kapłański, kolegium pontyfików, (działali oni wyłącznie kolegialnie.)

Responsum - odpowiedzi, porady prawne pontryfików dla ludzi pragnących wdać się w spór lub przedsięwziąć jakąś czynność prawną.

Pontyfikowie radzili osobom prywatnym, magistraturom, sędziom

(od sędziów i przedstawicieli magistratur nie wymagano znajomości prawa)

Podstawowe zadanie jurystów - znalezienie prawa dla konkretnych przypadków.

układanie formuł aktów prawnych:

układanie formuł procesowych - cavere.

inne zadania jurystów:

Jednolity charakter jurysprudencji, bez względu na charakter prawa.

Częste stosowanie przez kapłanów w praktyce sądowej formuł  wytworzenie pewnych formuł wzorcowych  zebranie prawnych formularzy obok przepisów rytualnych w dostępnym tylko pontyfikom archiwum.

(fazy zamknięta, dla wtajemniczonych  f a z a e z o t e r y c z n a )

W okresie wczesnej republiki plebs domagał się ogłoszenia i ustalenia przepisów prawnych, co osiągnięto ustawą XII tablic. W rękach kapłanów dalej pozostałą wyłączna znajomość formuł aktów prawnych i formuł skarg.

304 r. p.n.e. - Ius Falvianum

G n e i u s F l a v i u s, pisarz cenzora Appiusa Claudiusa, wydarł kapłanom tajemnicę owych formuł i ją podał do publicznej wiadomości. Ogłosił również kalendarz sądowy tzw. dies fasti i nefasti.

Tiberius Coruncanius,(konsul w r. 280 p.n.e.) - pierwszy plebejski pontifex maximus, który zaczął publicznie udzielać nauki prawa.

Nauka prawa stała się dostępna dla każdego zainteresowanego, rozpoczęła się w zakresie nauki prawa f a z a w u l g a r y z a c j i p r a w a.

PÓŹNA REPUBLIKA (RZĄDY NOBILITAS)

PODŁOŻE GOSPODARCZO-SPOŁECZNE EPOKI

1) Stosunki ekonomiczne

Rósł majątek całego społeczeństwa.

Zakładanie osiedli włościańskich (kolonii) bądź przydzielanie ziemi obywatelom-rolnikom.

Po licznych wojnach - nowe tereny uprawne (ager publicus), część z nich uprawiano bez tytułu (tzw. ager occupatorius)

Z biegiem czasu, oddawano ager publicus w dzierżawę bądź odstępowano za niską cenę bogatym obywatelom  powstanie olbrzymich posiadłości ziemskich (latyfundiów)

System plantacji (za wzorem punickim), zastąpienie dzierżawców i robotników najemnych niewolnikami  wypędzona ludnośc wiejska trafia do Rzymu gdzie ulega proletaryzacji.

Przestawienie rolnictwa z uprawy zboża na chów bydła, uprawę winnej latorośli i oliwek.

Lex Licinia Sextia 367 r. p.n.e. - próbuje ograniczyć posiadanie okupowanego do 500 iguera

Reforma rolna Tiberiusa Gracchusa (trybun ludowy) 133 r. p.n.e.

Nikt nie może posiadać więcej niż 500 iguera gruntu okupowanego.

Posiadany grunt powyżej tej granicy miał być odebrany i po 30 iugera oddany w niepozbywalną, dziedziczną dzierżawę obywatelom bezrolnym.

Opory polityczne w realizowaniu reformy

Kontynuacja reformy - Gaius Gracchus - 123 r. p.n.e.

Oddaje nowym posiadaczom grunt na własność prywatną, ale z obowiązkiem opłacania czynszu (ager privatus vectigalisque). I ta reforma została udaremniona.

Lex Thoria 111 r. p.n.e.  obowiązek płacenia czynszu, usunięcie niepozbywalności gruntu  staje się on przedmiotem spekulacji wielkich właścicieli ziemskich.

Szeroko korzystano z niewolników - np. przedsiębiorstwa handlowe używały ich jako kierowników placówek handlowych (institutores), kierowników filii i okrętów handlowych.

Jednostka monetarna - nadal as, pierwotnie równy funtowi miedzi.

koniec III w. p.n.e. - obniżono as do 112 funta miedzi.

Od III w. p.n.e. - monety srebrne.

Za pryncypatu podstawa stosunków monetarnych - aureus równający się 25 denarom lub 100 sestercom lub 400 asom.

Bankier (argentarius) i lichwiarz (foenerator) stają się za wzorem greckim samodzielnymi zawodami.

W związku z obrotem pieniężnym bankiera pojawiają się powództwa pochodzące z nieformalnych przyrzeczeń zapłaty (recepta argentarii) po potrąceniu wzajemnych roszczeń (compensatio argentarii) z uwzględnieniem miejsca świadczenia (actio de eo quod certo loco).

Dzierżawcy podatkowi - tzw. publicicani, łącząc się w związki (collegia), zdobywają tą drogą ogromne bogactwo.

2) Stosunki socjalne

Znika antagonizm między patrycjuszami i plebsem a pojawia się opozycja bogatych i ubogich.

91-89 r. p.n.e. wojna ze sprzymierzeńcami italskimi (socii)

Lex Iulia 90 r. p.n.e. - obywatelstwo rzymskie dla wiernych rzymowi italików

Lex Plantia Papiria 89 r. p.n.e. - obywatelstwo dla powstańców, którzy dowolnie złożą broń

Zrównanie patrycjuszy i plebejuszy, pojawia się nobilitas (szlachta senatorska) - tylko ona działała w senacie i rządziła państwem.

a) stan szlachecki (nobilitas)

członkowie dawnych rodzin patrycjuszowskich i tych, których przodkowie wykonywali urząd kurulny.

Przyczyny bogactwa :

w zasadzie monopol na władzę - prawo piastowania dostojeństw magistraturalnych oraz zasiadania w senacie (szlachta senatorska - ordo senatorius)

Lex Claudia 218 r. p.n.e. - zakaz działalności handlowej i bankowej dla senatorów (w praktyce często łamany)

b) stan rycerski (ordo equester)

osoby, których majątek sięgał wysokiego cenzusu; opierał swoją władzę na kapitale pieniężnym.

Pierwotnie tylko ci, którzy należeli do centurii rycerskiej, służyli konno w wojsku.

Gospodarczo i majątkowo nie różnili się zbytnio od nobilitas.

Od czasów Grakchów  przynależność do ordo equester i działalność w senacie wykluczają się wzajemnie

Ogromne bogactwo, dzierżawa dochodów państwowych, spekulacja z państwem (dostawy publiczne)

c) małomieszczański stan średni

często wyzwoleńcy - rzemieślnicy, drobni kupcy, niżsi urzędnicy

d) proletariat

bezrobotni w miastach, głównie w Rzymie. Głównie wyzuci z majątku chłopi.

Poważna siła polityczna - szlachta chce ją wykorzystać.

Lex Frumentaria (ustawa zbożowa, G. Gracchus) - każdy rzymski ojciec rodziny winien otrzymać od państwa miesięcznie oznaczoną ilość pszenicy.

Były to tzw. frumentacje - dały one początek alimentacji publicznej.

Reforma wojskowa Mariusza - 107 - 106 r. p.n.e

Powołanie do służby obywateli z warstw nie posiadających, przedłużenie służby z 16 do 20 lat. Koszty wyekwipowania wojska ponosi od tej pory państwo.

Od rewolucji grakchańskiej - przeciwieństwo między przywódcami rzymskiej arystokracji

Optymacji - popierali panowanie senatu

Popularzy - starali się wywrzeć wpływ na politykę państwa przy wykorzystaniu szerokich mas ludowych.

Stałe pogarszanie się położenia niewolników i wzrost ich liczby

Powstania niewolnicze:

I Sycylijskie - 135 - 132 r. p.n.e

Aristonika (Azja Mniejsza) - 133 - 129 r. p.n.e.

II Sycylijskie - 104 - 101 r. p.n.e.

Spartakusa - 74 - 71 r. p.n.e.

Prawo______________________________________________________________________

Tzw. prawo przedklasyczne.

okres najbardziej twórczego rozwoju.

Nie istniała już jednolitość prawa prywatnego. Składało się ono z pewnych zespołów norm prawnych. Kryteriami ich odróżnienia było:

Istniało nadal prawo zwyczajowe i stanowione.

Prawo zwyczajowe - (mos maiorum) odróżniano wyraźnie od źródeł prawa stanowionego. Jego moc była duża, mogło nawet prowadzić do pozbawienia ustawy jej mocy.

Prawo stanowione - ustawy, edykty magistratur i uchwały senatu.

USTAWY I UCHWAŁY SENATU

Od ustawy XII tablic - nie pojawiło się późniejsze dzieło ustawodawcze, które miało by zastąpić tę kodyfikację.

Większość ustaw późnej republiki - rozwiązywanie konkretnych zagadnień życia codziennego i polityki.

W większości - plebiscyty, (od czasu lex Hortensia zrównane z ustawami uchwalanymi na zgromadzeniach ludowych)

Lex Papiria 131 r. p.n.e. - głosowanie na zgromadzeniach ludowych przy użyciu tabliczek z oznaczeniami “a” (przeciw) I “ur” (za)

Leges datae - rozporządzenia wydawane przez magistratury na mocy upowaznienia zgromadzenia lub senatu

Leges dictae - dodane do aktu prawnego jednostronne klauzule

Uchwała senatu była niewiążącą radą, opinią udzielaną na zapytanie magistratury. Z biegiem czasu uzyskały one tak wielki autorytet, że magistratury stosowały się do nich bez zastrzeżeń. W okresie późnej republiki senat rozstrzygał te problemy, które właściwie wymagały formy ustawowej.

EDYKT PRETORSKI - IUS HONORARIUM

Oparcie rozowju prawa na praktyce sądowej - działalnośc magistratur.

367 r. p.n.e. - utworzenie urzędu pretora miejskiego

edykty - środek działalności prawotwórczej, mógł je wydawać pretor i inne magistratury kurulne (np. edylowie kurulni, cenzorzy, namiestnicy prowincji)

Edicta - rozporządzenia wydawane przez magistraturę w zakresie wykonywanej przez nią władzy. Również samo obwieszczenie owego zarządzenia.

Najstarsze wiadomości o edykcie pretora miejskiego - 213 r. p.n.e..

Praktycznie twórcą edyktu było c o n s i l i u m magistratury.

- e d i c t u m r e p e n t i n u m  edykty mogły odnosić się do poszczególnych czynności urzędowych, zawierając jednorazowe zarządzenia, które stawały się bezprzedmiotowe z odpadnięciem owej jednorazowej przyczyny.

- e d i c t u m p e r p e t u u m  edykt zawierający zasady i środki, którymi magistratus miał zamiar się posługiwać w czasie swej kadencji.

Lex Cornelia de iurisdictione 64 r. p.n.e.  pretor musiał się stosować do edictum perpetuum

- e d i c t u m t r a l a t i c i u m zasady przechodzące z jednego pretora na następnego, ale badane co roku.

Iurisdictio - część imperium (najwyższej władzy państwowej) - do 367 r. p.n.e w rękach konsulów (jednoroczna kadencja).

i u s e d i c e n d i - prawo ogłaszania zapowiedzi w jakim zakresie magistratura będzie korzystała z powierzonej sobie władzy. Zapowiedz taka była potrzebna ponieważ zakres władzy zawartej w imperium nie był ściśle określony.

Początkowo ustne edykty wcześnie przyjęły formę pisemnej deklaracji, ogłaszanej czarną farbą (atramentum) na białej tablicy (album) i ustawionej w publicznie dostępnym miejscu (na forum). Każdy ustęp rozpoczynał się od słów wypisanych czerwoną farbą (rubrica).

Edykt nie był zbiorem prawa materialnego, a jego treść stanowiły praktyczne zapowiedzi co do zakresu ochrony praw prywatnych w procesie i poza nim. Była to w szczególności zapowiedz udzielania takich środków ochrony procesowej jak actiones czy exceptiones, i ochrony poza procesowej, jak missiones czy restitutiones.

Edykty pretorskie dotyczyły tylko prawa prywatnego i procesu cywilnego. Nie zajęły się one prawem karnym.

Lex annua - edykt obowiązywał tylko podczas kadencji magistratury, która go ogłosiła. Edykt poprzedni nie wpływał na treść następnego.

Potem:

Edykt Hadriana

Sporządzony za cesarza Hadriana (117 - 138 r. n.e.) ok. 130 r. n.e.

Twórca: Salvius Iulianus

Treść: uporządkowanie edyktu miejskiego

Zawierał 5 rozdziałów połączonych ze sobą luźno wedle kryterium procesowego. Dotyczyły kolejno: fazy in iure (I), procesowych środków prawnych służących do sądowego dochodzenia praw prywatnych (II), postępowań szczególnych (III), egzekucji (IV) oraz interdyktów, zarzutów i stypulacji pretorskich (V). Dodatkiem do właściwego edyktu było edictum aedilium cucurliu (4 tytuły).

Został on zatwierdzony uchwałą senatu i jako edykt wieczysty (edictum perpetuum) mógł być ogłaszany już tylko formalnie, dla zachowania tradycji. Ewentualne zmiany należały odtąd do cesarza.

Ius honorarium______________________________________________________________

Edykty magistratury  tworzą ius honorarium (najważniejsza część - ius praetorium)

Początek dwutorowości prawa (odmienne uregulowania w ius civile i ius honorarium)

Decreta - rozstrzygnięcia praktyczne wydawane dla konkretnych przypadków

Actio in factum concepta - jeśli pretor uważał, że stosunek prawny dotąd nie broniony na ochronę zasługuje, mógł mu ją nadać w ten sposób.

Cel prawa pretorskiego: wspomaganie, uzupełnianie i poprawianie prawa cywilnego.

Zawieszenie skuteczności przepisów przez szereg kolejnych pretorów prowadziło do utrwalenia się świadomości, że przepis ten nie obowiązuje (d e s u e t u d o)

Ius honorarium określano później jako v i v a v o x i u r i s c i v i l i s (żywy głos prawa cywilnego). Z punktu widzenia techniki istotną cechę ius honorarium stanowiła jego szatę procesowa.

Prawo poklasyczne - zatarcie się różnicy między ius civile a ius honorarium (za Justyniana - całkowity zanik)

Komentarze do edyktu pretorskiego napisali:

Servius Sulpicius Rufus

A. Ofilius

PRAETOR PEREGRINUS - IUS GENTIUM

Początkowo czynności prawne zawierane z cudzoziemcami opierały się jedynie na fides - wzajemnym zaufaniu.

Sądy rekuperatorów (polubowne) - rozpatrywały sprawy sporne w stosunkach handlowych mieszanych

242 r. p.n.e. - powołanie urzędu pretora peregrynów

sprawował jurysdykcję w sprawach między peregrynami (inter peregrinos) i między obywatelami a peregrynami (inter cives et peregrinos)

działalnośc pretora peregrynów, rekuperatorów  powstanie ius gentium

źródło ius gentium - prawo zwyczajowe, ius honorarium, (wyjątkowo) ustawy

Termin ius gentium oznaczał niekiedy przepisy prawne wspólne wszystkim ludziom, jeżeli opierały się one na n a t u r a l i s r a t i o. Z tego względu widziano tu silny związek między ius i ius naturale.

Nazwy ius gentium używano czasem także w sensie prawa międzynarodowego publicznego.

I u s g e n t i u m - wolne od formalności dawnego ius civile. Jest to prawo uważane za wiążące dla wszystkich ludzi.

Elastyczność form prawnych przynosiła nowe myśli prawne, ułatwienia i ulepszenia, które później przeszły do ius civile. Normy ius gentium z czasem w swoich edyktach zaczął stosować pretor miejski.

JURYSPRUDENCJA ŚWIECKA

Juryści pełnili swe funkcje nieodpłatnie.

Jawność - kolejna istotna cecha

Przejaw działalności - udzielanie porad prawnych, rozwiązywanie zawiłych przypadków.

Responsa prudentium - odpowiedzi uczonych w prawie.

Iurisconsulti - prawnicy udzielający responsów - sądy nie były związane ich responsami ale często kierowały się ich argumentacją.

Wielkie znaczenie - udział jurystów w consilium pretora rzymskiego.

Działalność jurystów wg. Cycerona:

  1. respondere de iure - najważniejsza funkcja (udzielanie porad prawnych)

  2. cavere - udzielanie praktycznej pomocy przez sporządzenie umów czy układanie formularzy. Przy sporządzaniu formularzy czynności prawnych chodziło z reguły o umowy (c a u t i o n e s ) i poszczególne klauzule umowne (c a u t a e l a e)

Jurysprudencja kauteralna - nazwa pochodzi o cautelae (umowa)

  1. agere - podawanie gotowych formuł procesowych, stosowanych w postępowaniu spornym przed sądem (także działalność w procesie w charakterze pomocników stron) - najważniejsza dziedzina umiejętności prawniczych w tamtym okresie.

Działalnośc dydaktyczna jurystów (docere) - opierała się na bezpośrednim kontakcie jurysty ze słuchaczami.

Instituere - nauczanie elementarnych podstaw

Instruere - tłumaczenie bardziej skomplikowanych problemów prawnych

Działalność w radach (consilia) jurysdykcyjnych magistratur i sędziów

Działalnośc piśmienniecza jurystów:

Dzieła jurystów dzieliły się na księgi (libri)

Jurystów późnorepublikańskich określano później następnie jako v e t e r e s (dawni).

Metoda dialektyczna

W obrębie pewnych pojęć rozróżniano rodzaje i gatunki - na ich podstawie powstawał podział (divisio)

Juryści późnej republiki______________________________________________________

M a r c u s P o r t i u s C a t o L i c i n i a n u s

Twórca tzw. regula Catoniana, autor responsów

S e x t u s A e l i u s P a e t u s C a t u s

Konsul w r. 198 p.n.e.,

Ogłosił prawo współczesne w trzech częściach - tripertita (określane też jako ius Aelianum)

Trychotomiczne zestawienie - tekst przepisu XII Tablic, interpretacja jurystów, formuła procesowa.

Pierwsze dzieło wykraczające poza zbiór formuł - początek nowego okresu jurysprudencji.

M a n i u s M a n i l i u s

Autor zbioru formularzy do umów kupna-sprzedaży.

„Manili monumenta” - responsa

3 jurystów, którzy według Rzymian stworzyli podstawy prawa cywilnego:

M a r c u s I u n i u s B r u t u s

Autor dzieła „Libri tres iuris civilis” napisanego w formie dialogu.

P u b l i u s M u c i u s S c a e v o l a

Pontifex maximus, kosul w 133 r. p.n.e.

Q u i n t u s M u c i u s S c a e v o l a p o n t i f e x

Jeden z dwóch najwybitniejszych jurystów późnej republiki. Autor dzieła “Libri XVIII iuris civilis” - pierwszego systematycznego wykładu prawa cywilnego

A q u i l i u s G a l l u s

Uczeń Quintusa Muciusa Scaevoli - wprowadził nowe instytucje do prawa cywilnego (actio de dolo, stipulatio Aquilliana

S e r v i u s S u l p i c i u s R u f u s

Najznakomitszy wykładowca prawa późnej republiki. Autor pierwszego komentarza do edyktu pretorskiego.

Znani uczniowie:

Inne cechy charakterystyczne działalności jurystów_______________________________

PRYNCYPAT- WCZESNE CESARSTWO

PODŁOŻE GOSPODARCZO -SPOŁECZNE EPOKI

1) Stosunki ekonomiczne

Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej

Wielkie ośrodki handlu  porty śródziemnomorskie

Obrót handlowy podlegał przepisom celnym (tzw. portorium)

Dzierżawiono i eksploatowano państwowe kopalnie i kamieniołomy, rozwijał się przemysł budowlany.

Bicie złotej monety - monopol cesarza

Pierwsze organizacje zrzeszające kupców, rzemieślników, robotników, przewoźników śródlądowych i morskich.

Rozkwit prowincji - na nich skupia się główne zainteresowanie władców  wyludnienie Italii, rozwój wielkiej własności ziemskiej.

Solidna i jednolita waluta - srebrny denar

Najwyższa dopuszczalna stopa procentowa - 12%

Oprocentowanie wahało się pomiędzy 5 a 9%.

2) Stosunki socjalne

zanik dawnej arystokracji - najwyższą warstwę społeczną tworzą urzędnicy cesarscy i wielcy kupcy

stan senatorski staje się dziedziczny - dostęp do senatu mają tylko synowie senatorów;

stan senatorski był związanyz tytułem vir clarissimus - „mąż najznakomitszy”

cesarz mógł uzupełniać jednak skład senatu - w drodze adlectio lub poprzez nadanie danej osobie oznaki stanu senatorskiego (latus clavus)

cenzus stanu senatorskiego - 1 mln sesterców

stan rycerski (ekwici),

cenzus - 400 tys. sesterców

tytuł - vir egregius (mąż znamienity), przynależneść osobista, niedziedziczna

ordo decurionum

członkowie rad miejskich, „lokalna arystokracja”

cenzus: 20 i 100 tys. sesterców

wydatki z osobistego majątku, organizacja igrzysk, remont budowli, czynności kultowe.

chłopi, proletariat - bez zmian

nadal duże różnice majątkowe

potentiores - możni

humiliores - obywatele niskiego pochodzenia

niewolnicy i wyzwoleńcy cesarscy - obsadzali sporą część stanowisk państwowych, często pełnili funkcję „procuratores” (administratorów fiskalnych)

Romanizacja zachodu - wchód nadal pozostaje hellenistyczny.

Cesarz Karakalla (Antoninianus Caracalla) nadaje rzymskie prawo obywatelstwa wszystkim mieszkańcom rzymskiego imperium światowego w 212 r. n.e.

Potem cesarz ten także obniża wartość pieniądza przyczyniając się do pojawienia się inflacji.

Prawo stanowione za pryncypatu:

Cesarzowi formalnie nie przysługiwały uprawnienia ustawodawcze

August dla swej reformy wybrał ściśle legalna formę uchwał zgromadzeń ludowych.

Leges Iuliae de maritandis ordinibus - 18 r. p.n.e.

Leges Iuliae de adulteries coercendis - 18 r. p.n.e.

Lex Papia Poppaea - 9 r. p.n.e.

Lex Aelia Sentia - 4 r. p.n.e.

Lex Fufia Caninia - 2 r. p.n.e.

Leges Iuliae iudicorum, publicorum et privatorum - 17 r. p.n.e.

Do Klaudiusza - ożywiona działalność zgromadzeń ludowych - zanikła dopiero pod koniec I w. n.e.

Ostatnia znana ustawa - lex Agraria z 96 r. n.e. (Nerwa)

Potem w miejsce uchwał zgromadzeń weszły uchwały Seantu, chociaż nigdy oficjalnie nie doszło do przeniesienia na Senat władzy ustawodawczej. Za działalnością Senatu kryło się jednak najczęściej zezwolenie lub też inicjatywa cesarza.

Od II w n.e - tzw. oratio principis

Wniosek cesarza odcztywany w senacie przez kwestora - miarodajny akt prawny;

Uchwały senatu spadają do czystej formalności.

Od Sewerów uchwały senatu tzw. orationes.

Trzy fazy rozwojowe kompetencji senatu w zakresie władzy ustawodawczej:

  1. okres wpływania senatu na orzecznictwo pretora. Senat zwracał się do pretora z poleceniem, by na mocy swej władzy wydał odpowiednie zarządzenia

  2. senat staje się najbardziej wpływowym organem w państwie i ma niejako władzę prawodawczą

  3. okres zmagania się dwu czynników: senatu, mającego jakoby władzę prawodawczą i imperatora, uzurpującego sobie tę władzę

Edictum Salvianum (Edictum Perpetuum, Edictum Hadrianum)

Redakcja ostatecznej treści edyktu pretora miejskiego - dokonana przez Salviusa Iulianusa na polecenie cesarza Hadriana. Pretor był nim odtąd związany - edykt mógł zmienić lub uzupełnić tylko cesarz.

Nie dochował się do czasów współczesnych - badał go m. in. Otto Lenel.

5 rozdziałów - kryterium procesowe

I - in iure

II - procesowe środki prawne

III - postępowanie szczególne

IV - egzekucja

V - interdykty, zarzuty, stypulacje pretorskie

Za pryncypatu

Leges rogatae - ustawy uchwalane na zgromadzeniu ludowym

Leges datae - rozporządzenia regulujące sprawy podległe rzeczowo ustawodawstwu - czerpały swą moc z upoważnienia zgromadzenia ludowego.

Leges dictae - zarządzenia wydawane przez cesarza lub jego urzędników w zakresie autonomicznym dla uregulowania wewnętrznych stosunków w posiadłościach pozostających do wyłącznej cesarskiej kompetencji

ROZPORZĄDZENIA CESARSKIE

Uprawnienia ustawodawcze ceasarza:

Od początku pryncypatu - jednostronne rozporządzenia - constitutiones; tworzyły przede wszystkim ius honorarium.

Początkowo nie mogły zmieniać leges ani senatus consulta.

Od połowy II w .n.e. - miały moc równa ustawie (jako uzasadnienie  lex de imperio na mocy której cesarz uzyskał władzę od ludu)

Obejmowały szeroki zakres dziedzin życia państwowego, pod koniec pryncypatu stają się jedynym źródłem prawa stanowionego.

Juryści zbierali rozporządzenia cesarskie

Najstarszy zbiór - 20 ksiąg - Papirius Iustus

Formy konstytucji cesarskich to:

mandata, edicta, (ogólne)

decreta, rescripta.(szczegółowe)

M a n d a t a - instrukcje służbowe dla urzędników (mianowanych przez cesarza I magistratur zależnych od senatu.

Regulują działalność tylko danego urzędnika, obowiązują tylko przez okres jego urzędowania i w zakresie powierzonego mu zadania.

Instrukcje ogłaszali namiestnicy prowincji w formie edyktu dla całej prowincji.

Obowiązywały w okresie panowania cesarza, który je wydał, ale przyjął się z czasem zwyczaj przyjmowania i zatwierdzania mandatów przez następców.

E d i c t a - rozporządzenia ogólnie obowiązujące wydawane na podstawie ius edicendi.

W istocie podobne do edyktów magistratur.

Publicznie ogłaszane (przez wywieszenie, na krótki okres, ok. 30 dni; przesyłano odpisy właściwym urzędnikom z nakazem wywieszenia).

Regulują ogólne i szczegółowe sprawy całkowicie różnej treści (głównie prawo publiczne). Część zachowała się do dziś, np. constitutio Antoniniana z 212r. n.e..

D e c r e t a - cesarskie orzeczenia sądowe w sprawach karnych i cywilnych.

Wydawane na prośbę strony zainteresowanej (supliactio) lub na skutek jej odwołania (provocatio) od wyroku sądowego.

Cesarz mógł wywołać każdy proces przed swój sąd:

Cesarz nie ograniczał się do stwierdzenia sporu, lecz sam przeprowadzał postępowanie dowodowe (cognitio) i rozstrzygał za pomocą wyroku.

Miał również do dyspozycji consilium.

Cesarz w orzekaniu w sprawach prywatnoprawnych nie był ograniczony edyktem.

Treść decreta wraz z przebiegiem rozprawy wciągano do urzędowych dzienników (commentarii). Stąd brano ich odpisy i tak trafiały do prywatnych zbiorów i praktyki.

Cesarskie sądownictwo - sądownictwem nadzwyczajne (extraordinaria cognitio).

(obok zwyczajnego sądownictwa pretorów i edylów oraz karnego sądownictwa przysięgłych)

Cesarze często przekazywali swą władzę organom podległym (magistraturom, cesarskim urzędnikom)

Organy podległe same przeprowadzały postępowanie dowodowe i wyrokowały.

W prowincjach cesarskich - nie było przysięgłych - wszystkie sprawy rozstrzygali urzędnicy.

Od Sewerów  orzecznictwo cesarskie uzyskuje znaczenie równe ustawom - staje się dla sędziego rozwiązującego podobny przypadek wiążącym źródłem prawa.

R e s c r i p t a - pisemne odpowiedzi cesarza na zapytania do niego skierowane.

Występują w dwojakiej formie:

1) na zapytania urzędników cesarskich i publicznych korporacji (zwane consultationes, suggestiones, relationes, opiniones) odpowiadał cesarz w formie listu (e p i s t u l a), zaprojektowanego przez specjalną kancelarię (a b e p i s t u l i s), podpisanego przez cesarza formułą pozdrowienia (vale) i doręczonego odbiorcy.

2) na prośby osób prywatnych (preces, supplicatines lub libelli) odpowiedź przygotowywała kancelaria (a l i b e l l i s) z podpisem (subscriptio, adnotatio) cesarza zwykle w słowach: rescripsi i publicznie ogłaszała w Rzymie (propositio)w ten sposób, że petent mógł otrzymać odpis.

Sędziego wiązał cesarski pogląd prawny wyrażony w rescriptach z zastrzeżeniem, że petent przedstawił zgodny z prawdą stan faktyczny 

Powstaje postępowanie reskryptowe - analogiczne do formułkowego.

w formułkowym - stan faktyczny określał pretor

w reskryptowym - stan faktyczny określała administracyjna władza cesarska

constitutiones generales - reskrypty i dekrety w poszczególnych przypadkach, które z czasem zyskały znaczenie ogólnie obowiązujące.

Prawo cesarskie określano czasem jako i u s e x t r a o r d i n a r i u m.

Z biegiem czasu juryści zaczęli zbierać rozporządzenia cesarskie, zwłaszcza reskrypty. Najstarszy poświadczony źródłowo zbiór w 20 księgach pochodził od Papiriusa Iustusa.

PRAWO PAŃSTWOWE (prawo oficjalne)

I PRAWO LUDOWE (prawo lokalne)

Zasada osobowości prawa - „prawo idzie za człowiekiem” (szczególnie widoczne jest to w ius gentium). Zasada ta dominowała w późnej republice i w pryncypacie.

Istniejące za pryncypatu systemy prawa:

Tylko przepisy prawa cywilnego - zastrzeżone dla obywateli rzymskich (chyba, że grupa cudzoziemców miała comercium i conubium)

Wszyscy poddani rzysmskiego imperium bez obywatelstwa - zatrzymali swoje rodzinne prawo.

R z y m s k i e p r a w o o b r o t o w e - obowiązuje w całym imperium tak obywateli jak i peregrynów, którzy nie rządzili się własnymi prawami rodzimymi

Po constitutio Antoniniana utrzymano nadal miejski samorząd i rodzime sądownictwo na prowincjach. Nieco później prawa rodzime nie tylko przeciwstawiały się prawu rzymskiemu ale także wpływały na jego późniejsze ukształtowanie.

Różnice pomiędzy wschodem i zachodem w znaczeniu prawa rodzimego:

Wielka żywotność praw rodzimych (głownie w Egipcie). Nadal obowiązują obok siebie różne prawa.

Po 212 r. niewiele się zmienia  bariera językowa, przyzwyczajenia, wysoko rozwinięta kultura hellenistyczna nie sprzyjają upowszechnieniu się prawa rzymskiego

Od II w. n.e. występowali w Egipcie doradcy w zakresie prawa rzymskiego ale ich znajomość prawa rzymskiego była jednak ograniczona.

Prawo rzymskie przyswaja się stosunkowo łatwo.

Ludność ulega pod względem językowym i kulturalnym całkowitej romanizacji.

Prawo rzymskie na zachodzie ma bardziej prymitywną, surową postać.

Proste formy życia codziennego - bardziej prymitywna kultura i stosunki gospodarcze.

Rozpoczyna się tam proces wulgaryzacji prawa rzymskiego - im dalej od Rzymu tym bardziej.

Nie każdy prawnik był jurystą - inne grupt prawników w Rzymie:

Rozróżniano także jurystów od mówców sądowych (advocati, causidici)

Najważniejsza funkcja - udzielanie porad (responsa)

Redagowanie rozporządzeń cesarskich - kancelaria cesarska - opinie z niej wychodzące były dziełem wybitnych prawników wchodzących w skład rady cesarskiej.

Rada cesarska składała się z najwybitniejszych prawników (od Hadriana zwano ją consilium principis)

Stanowisko prawne doradców cesarza spowodowało powstanie nowego źródła prawa - prawa jurystów

Ius respondendi

Cesarz August przyznał wybitnym jurystom prawo udzielania porad z upoważnienia cesarskiego - ius publice respondendi ex auctoritate principis.

Takie porady posiadały autorytet cesarski i miały moc wiążącą przy rozstrzyganiu spornych kwestii przez sędziów.

Liczba prawników mających ius respondendi stale zwiększała się - jeżeli zdarzyło się, że juryści mieli sprzeczne opinie odnośni konkretnej sprawy - sędzia miał swobodę własnej opinii przy rozstrzyganiu.

Szkoły prawnicze

Od czasów Augusta - przeicwieństwa między założycielami dwóch szkół prawniczych

Obie szkoły - Prokulejanów i Sabinianów funkcjonowały w I i II w. n.e.

Nauczanie - prywatne - bez udziału kontroli państwa, kontroli państwa:

P R O K U L E J A N I E

Twórca szkoły: Marcus Antistius Labeo

Pochodzenie nazwy: od ucznia Labeo - Proculusa

Przedstawiciele:

M a r c u s A n t i s t i u s L a b e o (założyciel)

Zwolennik zasad republikańskich. Założyciel szkoły Prokulejanów. Uczeń Trebatiusa Testy, pretor. Napisał blisko 400 ksiąg - w tym komentarze do ustawy XII Tablic i do edyktu, pracę o ius pontificum. Człowiek wykształcony - w greckiej filozofii, retoryce, gramatyce. Wprowadził wiele nowości. Pół roku spędzał w Rzymie gdzie nauczał a drugie pół spędzał poza stolicą pisząc.

N e r v a

Ojciec i syn.

Ojciec - przyjaciel Tyberiusza. Zginął w 33 r. n.e. Pełnił przez pewien czas funkcje głowy szkoły Prokulejanów.

Syn - ojciec przyszłego cesarza, napisał monografię o zasiedzenie („De usucapionibus”)

P r o c u l u s

Działał za Nerona, autor „Episulae” i „Responsa”

(Nerva ojciec i Proculus  najwybitniejsi wczesnoklasyczni prokulejanie). Od jego nazwiska nazwano szkołę Prokulejan..

L o n g i n u s

P a g a s u s

C e l s u s (ojciec)

P. I u v e n t I u s C e l s u s ( s y n )

Jedna z silniejszych osobowości szkoły prokulejanów. Jego pisma były jasne, zwięzłe, krytycze. Należał do rady cesarskiej Hadriana.

Tzw. responsio Celsina na tzw. quaestio Domitiana: „/aut/ non intellego, quod sit, de quo me consulueris, aut valde stulta est consultatio tua” (albo nie rozumiem o co mnie pytasz, albo twoje pytanie jest bardzo głupie)

Twórca ważnych i znanych sformułowań:

napisał „Digesta”

pełnił wiele funkcji państwowych - pretora, konsula, namiestnika prowincji

N e r a t i u s P r i s c u s

Należał do rady Trajana i Hadriana - podobno Trajan pierwotnie zamierzał go uczynić swoim następcą. Napisał regulae, responsa, epistulae, membranae.

S A B I N I A N I E

Założyciel: Ateius Capito

Pochodzenia nazwy: od następców - Sabinusa i Cassiusa

Przedstawiciele:

A t e i u s C a p i t o (założyciel)

Zwolennik pryncypatu, uczeń Ofiliusa. Konserwatywny, opierał się na poglądach innych. Zajmował się głównie prawem sakralnym. Należał do nobilitas, ceniono go ale rzadko cytowano. Konsul w 5 r. n.e. znane prace:

M a s s u r i u s S a b i n u s

Główne dzieło - “Prawo cywilne w trzech księgach” (Libri tres iuris civilis) - dzieło o podstawowym znaczeniu, z którego korzystano przy kodyfikacji justyniańskiej.

Otrzymał ius respondendi od Tyberiusza (jako pierwszy jurysta z ordo equester), działał także za Kaliguli, Kludiusza, Nerona. Niższego stanu, niezamożny - uczniowie pomagali mu finansowo.

C a s s i u s L o n g i n u s

Następca i uczeń Sabinusa, konsul w 30r. n.e.

Główne dzieło - „Libri iuris civilis”

Żył przez długi czas na wygnaniu, wrócił za Wespezjana.

C a e l i u s S a b i n u s

Następca Cassiusa Longinusa - kosul w 69 r n.e.

Opracował komentarz do edyktów edylów kurulnych.

C. O c t a v i u s I a v o l e n u s P r i s c u s

Działał na przełomie I i II w. n.e. - głowa Sabinianów po C. Sabiniusie.

V a l e n s

T u s c i a n u s

Jedna z głów szkoły Sabinianów równolegle z Valensem i Salviusem.

S a l v i u s I u l i a n u s

Uczeń Iavolenusa Priscusa, jeden z najwybitniejszych jurystów rzymskich, twórca trwałego edyktu za czasów Hadriana; działał za Hadriana, Antonina Piusa i Marka Aurelego. Pisał bardzo dużo, najważniejszą jego pracę stanowiły bardzo obszerne Digesta (96 ksiąg), było to jedno z najwybitniejszych dzieł jurysprudencji rzymskiej, o ile nie najwybitniejsze.

S e x t u s C a e c i l i u s A f r i c a n u s

uczeń Iuliana, opracował 9 ksiąg responsów swego nauczyciela

---------------------------------------

S e x t u s P o m p o n i u s

Brak pewnych dowodów, że należał do którejś ze szkół; nie piastował stanowisk państwowych, ani nie posiadał ius respondendi. W sumie napisał ponad 300 ksiąg.

Działał w II w. n.e., znane jego dzieło to „Liber enchiridii singularis” (podręcznik)

G a i u s

Żył w okresie panowania kilku cesarzy od Hadriana do Marka Aurelego; zagadkowa postać; nie posiadał on ius respondendii, a sławę zyskał dzięki pracy dydaktycznej, mianowicie podręcznikowi do nauki prawa, którego był autorem.

„Komentarz instytucji prawa cywilnego w czterech księgach” jedyne opracowanie przed zbiorami justyniańskimi, które prawie w całości dochowało się do naszych czasów, napisane ok. 161 r. n.e., prawdopodobnie skrypt do wykładów

[odkryte w 1816 przez Niebuhra w bibliotece kapituły w Weronie].

Gaiusowi przypisuje się także „Res cottidianae sive aurea” tzn. „Rzeczy zwyczajne, czyli złote”.

---------------------------------------

Obie szkoły przyczyniły się do ewolucji prawa  rozwój prawa osiągnął swój szczyt, stąd nazwa „prawo klasyczne”. Obie szkoły istniały tylko jeszcze pewien czas po Hadrianie - po ich zniknięciu pozostało nauczanie w małych kręgach o charakterze osobistym.

O nauczaniu w prowincjach niewiele wiadomo - na pewno była szkoła prawa w Berycie (Bejrucie) - co najmniej do III w. n.e.

Zajęcia jurystów:

P Ó Ź N I K L A S Y C Y

U l p i u s M a r c e l l u s

Członek rady cesarskiej. Napisał między innymi notae do Digestów Juliana, w których przeprowadzał niekiedy skuteczną polemikę z tym jurystą.

Q. C e r v i d i u s S c a e v o l a

Pochodził ze stanu rycerskiego, pisał niezwykle zwięźle, napisał trzy dzieła o kazuistycznym charakterze. Należał do rady cesarskiej, był bliskim przyjacielem Marka Aureliusza.

trzej najwybitniejsi juryści tego okresu:

A e m i l i u s P a p i n i a n u s

Zdaniem wielu był to najznakomitszy prawnik Rzymu; działał za Septimusa Severa, wedle podania miał zostać stracony na rozkaz Karakalli w 212 r. n.e., gdy odmówił usprawiedliwienia bezprawnego zabójstwa przez Karakallę swego brata i współrządcy Gety.

Napisał „Responsa” i „Quaestiones”. Pisał zwięźle, lapidarnie. W swych rozstrzygnięciach kierował się często względami słuszności uwzględniając aspektu moralne.

D o m i t i u s U l p i a n u s

Pochodził z Tyru w Fenicji prefekt pretorianów za Aleksandra Sewera i został przez nich zamordowany w czasie rozruchów w r. 228 n.e.; [223 w Litewskim] znaczną część Digestów justyniańskich obejmują jego dzieła. Szczególniejsze znaczenie mają komentarze do prawa cywilnego i edyktu. Dostarczył zdecydowanie najwięcej fragmentów do Digestów justyniańskich.

I u l i u s P a u l u s

Rówieśnik Ulpianusa, najpłodniejszy z jurystów rzymskich, napisał ponad 300 ksiąg; uczeń Cervidiusa Scaevoli. Najważniejszymi jego pracami były komentarze.

Obok tych trzech znakomitych przedstawicieli klasycznej jurysprudencji należy wymienić ze współczesnych im prawników nazwiska takie jak:

-C a l l i s t r a t u s

-C l a u d i u s T r i p h o n i n u s

-A r r i a s M e n a n d e r

-T e r t u l i a n u s

-A e l i u s M a r c i a n u s

H e r e n n i u s M o d e s t i n u s

Ostatni z wielkich jurystów, prawdopodobnie uczeń Ulpiana, pełnił urząd prefekta vigilum między rokiem 224 a 244 n.e.. Jest ostatnim ze znanych jurystów, których prace dochowały się fragmentarycznie. Napisał wiele dzieł, w tym monografię „De excusationibus”, która była jedynym dziełem jurysprudencji rzymskiej napisanym po grecku.

D Z I A Ł A L N O Ś Ć J U R Y S T Ó W

Liczne pisma - głównie komentarze do prawa cywilnego i edyktu, także:

pisma autoryzowanych jurystów stały się bezpośrednio źródłem prawa obowiązującego

coraz większe znaczenie działalności piśmienniczej.

Tylko nieliczne działa zachowały się do naszych czasów - wśród nich instytucje Gaiusa, które zachowały się do dzisiaj prawie w autentycznym brzmieniu.

P a l i n g e n e s i a - odtwarzanie budowy dzieł, rekonstrukcja dawnych tekstów; początki w epoce odrodzenia, właściwy postęp - XIX wiek (O. Lonel)

Zainteresowanie jurystów:

Nadal domeną jurystów jest prawo prywatne i proces cywilny choć wzrasta nieco zainteresowanie prawem administracyjnym (od Hadriana) i prawem oraz procesem karnym. Juryści tylko wyjątkowo zajmowali się prawem sakralnym.

Istniało wiele gatunków dzieł prawniczych: responsa, dzieła o charakterze problemowym, komentarze oraz objaśnienia pism wcześniejszych jurystów, dzieła dydaktyczne, instrukcje dla urzędników, monografie, zbiory formuł i wyroków sądowych. Punkt ciężkości spoczywał na literaturze kazuistycznej, a później również na komentarzach.

R e s p o n s a - opinie udzielane na zapytania w poszczególnych przypadkach prawnych, najczęściej konkretnych, rzadziej teoretycznych.

Struktura: stan faktyczny - pytanie - odpowiedź; najczęściej bez uzasadnienia.

Q u a e s t i o n e s (kwestie) i d i s p u t a t i o n e s (dysputy) - charakter kazuistyczny, zawierały rozstrzygnięcia przypadku prawdziwego lub wymyślonego.

E p i s t u l a e - pisemne opinie prywatne w formie listów.

D i g e s t a

Nazwa pochodzi od digerere - zbierać, porządkować.

Charakter kazuistyczny - zbiory wszystkich dotychczasowych rozstrzygnięć jurysty.

Dotyczyły przypadków rzeczywistych i wymyślonych.

W tzw. systemie digestów pierwszą zasadniczą część układano wg porządku edyktu pretorskiego, a druga była poświęcona leges, senatus consulta i constitutiones principum.

Powyższe gatunki mają charakter kazuistyczny i problemowy. Do najznakomitszych należą: Digesta: Juliana i Celsusa syna oraz Responsa i Quaestiones Papiniana.

K o m e n t a r z e

Komentarze pisano do ius civile i edyktów magistratur.

Struktura: jurysta zajmował się po kolei poszczególnymi tekstami.

Najpierw brzmienie tekstu, potem interpretacja słowo po słowie + ogólne objaśnienia

Przedmiotem objaśnień były też pisma wcześniejszych jurystów.

N o t a e - uwagi (z reguły krytyczne) umieszczane w samym tekście.

Sporządzano także wyciągi z pism innych jurystów.

Literatura dydaktyczna

Epitome - skracająca przeróbka dzieła prawniczego, rozpowszechnione w okresie poklasycznym.

Pewne gatunki dzieł zawierały ważne pojęcia prawne i reguły.

Należą tu: regulae, definitiones, opiniones i differentiae

R e g u l a e (reguły) - charakter abstrakcyjny, podają ogólne zasady z zakresu prawa prywatnego i karnego.

D e f i n i t i o n e s - zawierały definicje. Czasem używane synonimicznie z regulae.

S e n t e n t i a e (mniemania) - zbiór poglądów poszczególnych jurystów.

O p i n i o n e s (opinie) - też zawierały poglądy jurystów. Przekazane mamy tylko opiniones przypisywane Ulpianowi, a będące w rzeczywistości dziełem poklastcznym.

D i f f e r e n t i a e (rozróżnienia) - zawierały różne podziały.

L i b r i d e o f f i c i o - dzieła stanowiące instrukcje dla wysokich urzędników, od końca II w. n.e., poświęcone są urzędowej działalności określonej kategorii urzędników.

M o n o g r a f i e - dzieła omawiające szczegółowe tematy.

Z b i o r y f o r m u ł.

Z b i o r y w y r o k ó w s ą d o w y c h - ukazywały się wyjątkowo - Rzymienie nie przyjęli systemu precedensów.

Cechy jurysprudencji klasycznej

W zasadzie te same co w okresie późnej republiki:

Iavolenus Priscus - „Omnis definitio in iure civili periculosa est: rarum est enim, ut non subverti potest”. (Wszelka definicja w prawie cywilnym jest niebezpieczna; rzadkie jest to bowiem, by nie mogła być obalona)

Trzy chronologiczne okresy działalności jurystów: wczesny, średni i późny. Podział ten opiera się w dużej mierze na stosunku jurystów do pryncypatu w związku z jego historycznym rozwojem.

O k r e s w c z e s n o k l a s y c z n y

Od początku pryncypatu do końca I w. n.e., tę ostatnią granicę może stanowić koniec dynastii Flawiuszy (96r. n.e.). Luźny stosunek jurystów do władzy cesarskiej, byli oni w zasadzie ludźmi prywatnymi, niezależnymi, zajmującymi się prawem z wewnętrznej potrzeby. Co do metody - jest to kontynuacja jurysprudencji późnorepublikańskiej. Relatywnie duży wpływ filozofii greckiej.

O k r e s ś r e d n i o k l a s y c z n y

Do śmierci Marka Aureliusza (180 r. n.e.). silniejszy związek jurystów z władzą. Są oni aktywni w służbie państwowej, piastują wysokie stanowiska w administracji, należą do consilium principis. Otwiera się przed nimi nowe, duże pole praktycznej działalności. Jeszcze mocniejszy związek z praktyką i metodą kazuistyczną; zanikanie tendencji doktrynalnych. Najważniejszymi dziełami są zbiory rozstrzygnięć praktycznych (responsa, quaestiones...)

O k r e s p ó ź n o k l a s y c z n y

Do końca epoki klasycznej, aż do Dioklecjana włącznie. Punkt ciężkości przypadł na rządy Sewerów (193-235 r. n.e.). Jeszcze silniejszy związek jurystów z cesarstwem. Wszyscy wybitni juryści piastowali wysokie urzędy. Punkt ciężkości działalności naukowej: zbieranie, porządkowanie i opracowywanie starszego materiału. Najważniejszym gatunkiem dzieł- komentarze.

DOMINAT - PÓŹNE CESARSTWO

PODŁOŻE GOSPODARCZO-SPOŁECZNE EPOKI

1) Stosunki ekonomiczne

szczytowy rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej - czasy Antoninów, od III w n.e. rozój ekonomiczny słabnie - następuje zahamowanie - maleje siła duchowa, życie kulturalne zamiera.

Wysokie koszty administracji i wojska zaciężnego.

Finanse gmin - bardzo nadwerężone. Daniny od gmin nie pobierano bezpośrednio od ludności lecz nakładano je na gminy, które ściągały należności i ponosiły za nie odpowiedzialność. Na skutek zastoju za finanse gminy czyniono odpowiedzialnymi urzędników administracji lokalnej.

Najazdy ludów barbarzyńskich - pustoszą kraj.

Nieustanne rewolty w wojsku - nadzwyczajna danina w naturze na utrzymanie wojska (annona), obowiązki kwaterunkowe, rekwizycje inwentarza dla potrzeb wojska.

Główna przyczyna upadku gospodarczego - pogarszanie pieniądza. Nieskuteczne próby powstrzymania dewaluacji.

reforma Dioklecjana - bez skutku.

Edykt z 301 r. - uchwalenie cen maksymalnych, w obliczu ich gwałtownego wzrostu.

Próba ulepszenia systemu podatkowego gospodarstw rolnych - podatek gruntowy (iugatio) i pogłówny (capitatio)

Wyludnienie wsi, upadek produkcji rzemieślniczej i handlu.

2) Stosunki socjalne

Dioklecjan (284 - 305 r. n.e.) - twórca nowego ustroju w Rzymie

Konstantyn Wielki (306 - 337 r n.e.) - dalsza rozbudowa systemu

Absolutna monarchia - znika fikcja republikańska pryncypatu, przodownictwo Rzymu i Italii (podwójna grecko-rzymska natura). Coraz większa przewaga po stronie wschodu.

System przymusowy - reguluje życie stanowe i zawodowe poddanych

Stowarzyszenia kupców i rzemieślników zostają zamienione w związki przymusowe - by zabezpieczyć państwu daniny i świadczenia przymusowe. Przynależność do takiego związku była dziedziczna - za zmianę zawodu groziła kara.

Społeczeństwo dzieli się na stany zawodowe

C u r i a l e s - grupa szczególnie obciążona - wyższa warstwa miejska, odpowiadająca za napływ danin.

Senat - cieszy się nadal poważaniem ale nie ma najmniejszego wpływu na władzę.

Specjalne przywileje dla wojska

Kurczenie się gospodarstwa, spadek ludności  konieczny jest przymus państwa

K o l o n a t

Zwiększa się liczba latyfundiów w rękach możnych. Ogromne domeny ma też cesarz.

Napięte stosunki między wielkimi posiadaczami a drobnymi dzierżawcami.

Rozległe pustkowia (agri deserti) - państwo starało się przeprowadzić ich uprawę przez przymus zagospodarowania i przez wykształcenie nowej formy prawnej dla dzierżawców (coloni)

Zachowali oni swą osobistą wolność, posiadali nadal zdolność majątkową i zdolność zawierania małżeństw, ale z biegiem czasu utracili zdolność przesiedlania się, gdyż byli przywiązani do roli jako tzw. servii terrae -glebae adscripti. Właściciel mógł się ich pozbyć tylko z gruntem.

Stanowisko kolona było dziedziczne i nadawało się do zasiedzenia.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Ochrona poddanych:

D e f e n s o r C i v i t a t i s

Urząd wprowadzony w miastach w IV w. n.e. Ochrona ludności ubogiej przed nadużyciami władz lokalnych.

B i s k u p i

W obronie ludności ubogiej mogli także występować biskupi - jako sędziowie polubowni lub w obronie oskarżonego lub skazanego w procesie karnym.

C u r a t o r e s

Komisaryczni naczelnicy miast - bronili poddanych przed nieuzasadnionym uciskiem.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Wzrost znaczenia kleru

P a t r o c i n i u m

Opieka. Oparta na niej była nowa forma poddaństwa - na wzór starorzymskiej klienteli. Drobni i średni właściciele ziemscy oddawali się często w patrocinium wielkich potentatów ziemskich. Oficjalnie uznane było na zachodzie, na wschodzie usunięte.

USTAWODAWSTWO CESARSKIE

Cesarskie ustawodawstwo poklasyczne

Ogólnie produkt niskiej kultury prawnej.

Na cały p o k l a s y c z n y s y s t e m p r a w n y składało się:

Stanowienie prawa - wyłączny atrybut cesarza

Lex - (za dominatu) ustawodawcze przejawy woli cesarza.

Wniosek cesarza w senacie  ustawa ogłoszona w senacie

Cesarze nadal posługiwali się formami edicta, mandata, decreta, rescripta, ale ich odróżnianie między soba straciło znaczenie.

L e g e s E d i c t a l e s - ustawy ogłaszane przez cesarza lub przez upoważnionego urzędnika, przypominały z nazwy edykty z okresu pryncypatu, ale merytorycznie nie miały z nimi nic wspólnego.

Zastąpiły mandata, jednak dalej obowiązywały instrukcje dla urzędników zawarte w libri mandatorum.

L e g e s g e n e r a l e s - ogólne rozporządzenia (wydawane po większej części jako leges edictales) zwracały się w formie listu ad populum, ad senatum, ad praefectum pretorio lub do innego urzędnika cesarskiego.

Różniły się znacznie od konstytucji cesarskich za pryncypatu, zbliżały się bardziej do „orationes principum”.

Przy udzielaniu przez cesarza rozstrzygnięć prawnych znika rozróżnienie pomiędzy decreta a rescripta. Reskrypty nadal są wydawana na wniosek strony i wiążą sędziego o ile stan faktyczny przedstawiony odpowiada prawdzie.

A d n o t a t i o - rozstrzygnięcie wydane jako uwaga na marginesie strony podania.

S a n c t i o p r a g m a t i c a - prawdopodobnie rozstrzygnięcia jednostkowe o znaczeniu ogólnym leżące pomiędzy obiema grupami rozporządzeń ogólnych i szczegółowych.

Cesarz - jedyny i najwyższy autorytet dla wykładni prawa i jego stosowania.

Postępowanie kognicyjne - jedyny sposób postępowania cywilnego sądowego - od wyroku było możliwe odwołanie, które w ostatniej instancji prowadziło do cesarza lub jego zastępcy.

Brak szerokiego dostępu do źródeł prawa - dostępne były tylko te konstytucje, które opracowali lub zebrali juryści.

Poziom praktyki prawnej spada do stopnia wulgarno-prawnego prymitywu.

Ustawy o cytowaniu__________________________________________________________

Niepewność co do prawa - skłoniła cesarzy do przeprowadzenia pewnych reform

u s t a w y o c y t o w a n i u - pewna grupa konstytucji z IV i V w. n.e. Podają one, które pisma jurystów mogą być przedstawiane w postępowaniu sądowym i ja sędzia ma oceniać ich wagę w sporze między stronami.

Kostytucje Konstantyna

Przed sądem można cytować tylko własną opinię Papiniana.

Konstytucja raweńska (Teodozjusz II i Walentynian III)

Przyznanie formalnej mocy obowiązującej w praktyce sądowej pismom:

jak też pismom tych prawników, na których powołują się wymienieni juryści, ale tylko wtedy, gdy prawdziwość poglądów tych dawniejszych jurystów mogły dowieść strony przed sądem na podstawie porównania kilku rękopisów.

Na końcu potwierdzono jeszcze raz moc sentencji Paulusa.

ZBIORY ŹRÓDEŁ I KODYFIKACJE PRAWA

Zatarcie różnic między dawnymi systemami prawa (ius civile, gentium, honorarium)

Ustawodawstwo cesarskie - wprowadza pewną jednolitość

Ius novum vel extraordinarium - określenie nowego kierunku prawa z tego czasu.

Ius novum (prawo tworzone przez cesarza, głównie reskrypty),

ius vetus (prawo cywilne i pretorskie)

często przeciwstawiano dawne prawo jurystów (ius) ustawom cesarskim (leges)

Tendencje zmierzające w kierunku kompilacji materiału prawnego

Konieczność zebrania cesarskich leges, jednak brak inicjatywy po stronie cesarza  powstają zbiry prywatne.

C o d e x G r e g o r i a n u s

Powstał ok.. 291 r. n.e. - zawierał wyłącznie reskrypty z lat 196 - 291 n.e.

Nie zachował się do naszych czasów.

C o d e x H e r m o g e n i a n u s

Powstał ok. 295 r. n.e. jako uzupełnienie Codex Gregorianus. Zawirał między innymi liczne reskrypty Dioklecjana z lat 293 i 294.

Nie zachował się do naszych czasów

C o d e x T h e o d o s i a n u s

Publiczny zbiór ustaw cesarskich, ogłoszony przez cesarza Teodozjusza II z mocą obowiązującą od 439 r. n.e. Został także przyjęty przez cesarza Walentyniana III na zachodzie.

Uznawał ważność poprzednich dwóch kodeksów, dzielił się na 16 ksiąg.

N o v e l l a e P o s t t h e o d o s i a n a e

Dodatek do Codex Theodosianus - zawierał konstytucje Teodozjusza II i Walentyniana III oraz późniejszych cesarzy do roku 472.

Oprócz tych zbiorów zachowały się jeszcze we fragmentach zbiory prywatne leges i ius.

320 r. n.e. Okryte w 1820 r. przez Angelo Mai

Początek V w. n.e. Godność chrześcijańskich uregulowań prawnych i rzymskimi. Miedzy innymi poglądy Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana, Modestinusa.

Twórca: Cuiacius, V/VI w n.e.

Cel: dydaktyczny, tylko rzymskie prawo prywatne.

Prawo barbarzyńskie­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­_________________________________________________________

Koniec V w. - zachodnia częśc państwa znajduje się pod panowaniem królów germańskich.

Powstają tam kodyfikacje pochodzenia germańskiego ale o treści rzymskiej - dla Rzymian.

Mają charakter zbiorów urzędowych (materiał prawny zestawiony z leges i ius)

L e x R o m a n a V i s i g o t h o r u m (Breviarium Alaricianum)

Zbiór wydany na polecenie króla Wizygotów Alaryka II w 506 r.

L e x R o m a n a B u r g u n d i o n u m

Ustawa króla Burgundów (lud z Bornholmu) Gundobada (okres panowania: 474-516 r.)

E d i c t u m T h e o d o r i c i

Edykt króla Ostrogotów Teodoryka - przeznaczony dla Rzymian i dla Germanów.

LITERATURA PRAWNICZA I SZKOŁY PRAWA

Trzy podokresy prawa poklasycznego___________________________________________

Pierwszy podokres - od III w. do połowy IV w

Drugi podokres - od połowy IV w. do 476 (na zachodzie) lub połowy V w. na wschodzie.

Trzeci podokres - tylko na wschodzie od V w. do 565 r n.e.

Szkoły prawa: Antiochia, Berytus, Konstantynopol (425 r.)

Literatura prawnicza_________________________________________________________

Opracowania tekstów klasycznych - próba dostosowania ich do zachodzących stosunków społecznych.

Pojawiają się:

Pojawiają się również dzieła przypisywane jurystom klasycznym, a będące rzeczywiście tworem poklasycznym:

Wielkim powodzeniem cieszyły się opracowania Instytucji Gaiusa.

Zachowało się mało komentarzy (np. Scholia Sinaitica) i monografii

Szkoły prawnicze____________________________________________________________

Szkoły prawnicze na z a c h o d z i e - niewiele o nich wiadomo, znajdowały się w Rzymie i w Kartaginie.

Szkoły prawnicze na w s c h o d z i e - w Konstantynopolu, Antiochii, Berycie.

Nauczyciele - tzw. heroes, „nauczyciele świata”

Nauczanie, dostosowywanie pism klasycznych do zmienionego przez ustawodawstwo cesarskie stanu prawnego (dodatki, objasnienia, glosy, interpolacje - zmiany samego tesktu)

Szkoły te były publiczne - utworzyło je państwo.

Profesorowie prawa (antecessores) udzielali nauki jako płatni urzędnicy państwowi.

KODYFIKACJA JUSTYNIAŃSKA

J u s t y n i a n - ur. około 482 r. n.e. w Thauresium; wstąpił na tron w 527 r. jako adoptowany syn Justyna; umarł w r. 565

Za jego rządów -ponowny rozkwit cesarstwa, odzyskanie północnej Afryki, Italii, południowego wybrzeża Hiszpanii. Na wysokim poziomie znajdowały się szkoły prawa.

Główny wykonawca dzieła kodyfikacyjnego - Trybonian.

Pierwotny plan - tylko sporządzenie nowego zbioru rozporządzeń cesarskich. Po szybkim jego ukończeniu cesarz (pod wpływem Tryboniana) postanowił ująć w ogólnej kodyfikacji także prawo jurystów.

Codex iustinianus (Codex vetus)________________________________________________

528 r. Konstytucja „Haec“ - powołanie komisji 10 osób do zebrania rozporządzeń cesarskich (Teophilius, Trybonian, dwóch adwokatów i urzędnicy)

przewodniczący komisji - Ioannes z Kapadocji.

529 r. - opublikowanie zbiru konstytucją „Summa”

534 r. - wydanie nowego zbioru konstytucji cesarskich.

Digesta justyniańskie_________________________________________________________

Kierownictwo prac - Trybonian

Kodyfikacja miała być dokonana w języku łacińskim.

530 r. - Konstytucja „Deo auctore” - nakaz utworzenia komisja mającej skodyfikować prawozawarte w pisamch jurystów.

Komisja liczyła 17 osób, jej członków w nauce nazywa się często „kompilatorami”

Obok Tryboniana - 4 profesorów:

Cel: usunięcie sprzeczności, przestarzałych uregulowań z możliwością dokonywania interpolacji.

Szereg spornych kwestii uregulowano w rozporządzeniach cesarskich wydanych przy okazji kodyfikacji - tzw. „Quinquaginta decisiones”

Komisja ukończyła swe prace w ciągu 3 lat (plan zakładał 10 lat)

Digesta (zwane też Pandectae) zostały ogłoszone przez konstytucję „Tanta”

Dzieliły się na 50 ksiąg.

Zawierały głownie prawo prywatne i proces cywilny.

2 księgi (libri terribiles) - poświęcone prawu karnemu (47 i 48)

oznaczenia w digestach

np.: D. 38, 1, 37

D - Digesta, 1 liczba - księga, 2 liczba - tytuł, 3 liczba - paragraf

Digesta kończyły się tytułami:

D. 50, 16 (o znaczeniu słów) i

D. 50. 17 (o różnych regułach dawnego prawa)

Komisja wykorzystała 200 dzieł pochodzących od prawie 40 jurystów.

Byli to głownie juryści klasyczni (dwóch poklasycznych i trzech republikańskich)

1/3 Digestów stanowią fragmenty z pism Ulpiana, 1/6 - z pism Paulusa.

Metoda pracy kompilatorów - zagadkowa, stara się ją wyjaśnić nauka

T e o r i a m a s - F. Bluchme

Były 3 podkomisje, z których każda otrzymała do opracowania pewną „masę” pism jurystów:

Zachowały się liczne rękopisy „Digestów”

Najstarszy, z VI w. znaleziono ok. 1050 r. w Pizie. Od 1406 znajduje się we Florencji (zwany jest Littera Florentina)

Instituitiones________________________________________________________________

Trzyosobowa komisja - Trybonian, Theophilius z Konstantynopola, Dorotheus z Berytu.

Urzędowy, elementarny podręcznik - opublikowany w 533, krótko przed Digestami konstytucją „Imperatoriam”.

Korzystano z:

układ - rzeczowy, wzorowany na „Instytucjach” Gaiusa.

(4) księgi  tytuły  paragrafy

533 r. - konstytucja „Omnem” - nowy program studiów prawniczych uwzględniający nową kodyfikację.

Zastąpił Codex vetus, gdyż nie pasował on do Digestów i Instytucji  należało dostosować zbiór rozporządzeń cesarskich do pozostałych części kodyfikacji.

Nowa komisja: Trybonian, Dorotheus, trzech adwokatów.

Mogli łączyć, dzielić poszczególne konstytucje, zmieniać ich treść, usuwać, dodawać tekst.

534 r. - kostytucja „Cordi” - wprowadzenie Codex repetitae praelectionis

(12) ksiąg  tytuły  konstytucje (chronologicznie ułożone)

systematyka opierała się na Codex Gregorianus, Hermogenianus, Theodosianus

łącznie 4600 konstytucji od Hadriana po Justyniana (do 534 r.)

najwięcej - pochodzi od Dioklecjana.

Na początku każdej konstytucji - inscriptio (imię cesarza, oznaczenie adresata)

Na końcu każdej konstytucji - subscriptio (czas i miejsce wydania rozporządzenia)

Zawierały nowe rozporządzenia Justyniana już po dokonaniu kodyfikacji.

Większość pochodzi z lat 535 - 540 n.e., pisane były głównie w języku greckim.

124 nowele z lat 535 - 540 w języku łacińskim.

Autor - Julian z Konstantynopola.

134 nowele z lat 535 - 556 w języku łacińskim.

Zbiór powstał w połowie VI w. n.e. w Italii.

Odkryto go ponownie w 1100 na uniwersytecie w Bolonii.

Najobszerniejszy zbiór - 168 nowel w oryginalnym brzmieniu (po grecku i po łacinie)

Także 4 kostytucje Justyna II i trzy Tyberiusza II oraz trzy edykty prefekta pretorianów.

13 nowel justyniańskich, dodatek do rękopisu ze zbiorem greckim.

___________________________________________________________________________

1583 - Dionizy Gothofredus (Denis Godefroy) wydaje kodyfikacje justyniańską wraz z nowelami  po raz pierwszy używa nazwy Corpus iuris Civilis (CIC).

Formalne - korekta brzmienia, bez zmieny treści

Treściowe (merytoryczne) - korekta treści

Dokonywane były w różnych celach - do przystosowania tekstu do obowiązującego prawa poklasycznego, do usunięcia pewnych instytucji lub wprowadzenia nowych uregulowań.

Wykrywanie interpolacji - bardzo trudne

Dokonuje się tego na podstawie kryteriów: tekstowych, legislacyjnych, systematycznych, historycznych, logicznych, egzegetycznych, filologicznych.

PRAWO RZYMSKIE PO JUSTYNIANIE

Wprowadzenie W życie kodyfikacji justyniańskiej napotkało wielkie trudności:

Justynian wyraźnie zakazał komentowania Digestów. Dopuścił tylko: przekłady na język grecki, powoływanie miejsc paralelnych i krótkie streszczenia.

W obu szkołach (Konstantynopol, Beryt) nie przestrzegano tego zakazu.

1) Grecka parafraza Instytucji - Theophilius - usunęła praktycznie z użycia pozostałe podręczniki.

Corpus Iuris Civilis stawało się coraz mniej przydatne dla praktyki sądowej.

E k l o g a - 726 r.

Ustawa powstała na polecenie cesarzy Leona III i Konstantyna V

Grecki wyciąg z działa Justyniana i późniejszych nowel.

Składała się z 18 tytułów.

Bazyli I pozbawił ją mocy prawnej, ale w praktyce nadal do niej sięgano.

Cesarz Bazyli I (867-886) nakazał opracowanie greckiej wersji Corpus Iuris Civilis.

Pracę zakończono za następcy Bazylego - Leona VI Filozofa.

(60) ksiąg  tytuły  fragmenty  paragrafy

CIC nadal obowiązywało ale w praktyce wypierały je Bazyliki.

Główna podstawa:

Scholie - komentarze bizantyjskich prawników do kodyfikacji justyniańskiej

„Stare” scholie - nawet z czasów Justyniana

„Nowsze” scholie - do XIII wieku (już do tekstów Bazylik)

W Europie zachodniej długo (do renesansu) obowiązywała zasada:

„Graeca non leguntur” - nie czyta się greckich tekstów.

PRAWO RZYMSKIE W EUROPIE ZACHODNIEJ

Początkowo prawo rzymskie obowiązywało w kształcie zawartym w leges Romanae barbarorum i w pewnej mierze także leges barbarorum.

Na prośbę papieża Vigiliusa, kodyfikacja justyniańska została wprowadzona w zdobytej na Ostrogotach Italii.

Zagnięły Digesta, nastąpił głęboki upaked nauki prawa - przekazywano najprostsze, elementarne wiadomości.

Nieliczne prace tego okresu:

Glosa turyńska - glosa do Instytucji justyniańskich z Rzymu z lat 543-546.

Tzw. „Summa perusina” - wyciąg z Codex, Rzym, VII w.

Ok. 1050 r. - odkrycie w Pizie Digestów justyniańskich

Na podstawie znalezionych digestów (littera florentina) i jeszcze innego, nie zachowanego do naszych czasów rękopisu powstał tzw. Codex Secundus.

Od niego z kolei wywodziły się manuskrypty, którymi posługiwano się w średniowieczu.

Vulgata - używane w średniowieczu rękopisy digestów.

Centrum nowej nauki prawa - założony w 1088 r. uniwersytet w Bolonii.

Prawa rzymskiego nauczano też we Francji, Niemczech, Anglii, Hiszpanii.

I r n e r i u s - założyciel szkoły glosatorów (zmarł po 1125 r.)

Quattuor doctores - czterej doktorzy  jego najwybitniejsi uczniowie:

B u l g a r u s, M a r t i n u s, H u g o, I a c o b u s

Czołowi glosatorzy w XIII w. - A z o n, A c c u r s i u s

Gatunki pismiennicze glosatorów:

G l o s y - marginalne i interlinearne. Początkowo dotyczyły pojedynczych wyrazów, potem objasnienia merytoryczne, uzasadnienia prawnicze.

S u m m a e - krótkie streszczenia

D i s t i n c t i o n e s - pojęciowe rozróżnienia

D i s s e n s i o n e s d o m i n o r u m - zbiory kontrowersji poszczególnych glosatorów

C a s u s - zbiry wymyslonych przypadków

M o n o g r a f i ę

O r d i n e s i u d i c a r i i - całościowe opracowania procesu

XIII w. - zbiór glos Accursiusa - „Glossa ordinaria” („Glossa Accursiana”)

Działalność skierowana na poznanie i teoretyczne opracowanie ustawodawstwa Justyniana.

Nie interesowano się praktyką.

Stosowano metodę egzegezy - podobnie jak wschodniorzymskie szkoły prawa.

Postglosatorzy_(komentatzorzy, konsyliatorzy)___________________________________

Cel: zastosowanie prawa rzymskiego w praktyce

Bazowano już nie tylko na CIC ale także na Glossa Ordinaria.

(quidquid non agnoscit glossa, non agnoscit curia)

Metody:

Metoda dialektyczna, interpretacja ścieśniająca, rozszerzająca, analogie, uogólnienia.

Wprowadzono do praktyki wiele instytucji i uregulowań rzymskich oraz tych powstałych w Glossa Ordinaria. Rozwinięto praktykę.

Taki rodzaj działalności zwany jest m o s I t a l i c u s

Dzieła:

Najważniejsze były komentarze do CIC (commentarii) i porady prawne (consilia)

Najwybitniejsi przedstawiciele:

Pomiędzy glosatorami a postglosatorami działali we Francji:

Jacques de Revigny i Pierre de Belleperche

Recepcja prawa rzymskiego___________________________________________________

Zjawisko to wystapiło głównie w Europie Zachodniej.

Włochy, pd. Francja, Hiszpania, potem Niemcy, Niderlandy, Szkocja.

Anglia - początki recepcji widoczne za czasów Lanfranca, Vaccariusa (Libri pauperum), nie doszło tam jednak do recepcji.

I u s c o m m u n e - prawo powszechne, pospolite, powstało dzięki działalnosci glosatorów, postglosatorów, o międzynarodowym, europejskim charakterze. Obok rzymskich były tam także i elementy germańskie (głównie prawo kanoniczne), lenne prawo longobardzkie (libri feudorum)

Dla recepcji istotne było też stosowanie naukowych metod.

Początkowy okres - główna rolę odgrywa Kościół - w szerokim zakresie stosuje u siebie prawo rzymskie. (Ecclesia vivit lege Romana - Kościół żyje prawem rzymskim).

Z czasem ius commune zaczynają posługiwać się także ludzie świeccy.

Wczesna recepcja - od XIII w., ostateczne zwycięstwo recepcji - XV, XVI wiek.

Niemcy - u s u s m o d e r n u s p a n d e c t a r u m (nowoczesne stosowanie pandektów)

1495 - powołanie Sądu Kameralnego Rzeszy  połowa sędziów musiala mieć tytuł doktora.

Sąd ten orzekał według praw Rzeszy i prawa powszechnego - przyczynił się do recepcji prawa rzymskiego.

Również w niższych sądach zasiadali często sędziowie wykształceni na prawie rzymskim.

Do recepcji przyczyniły się także: humanizm, idea cesarstwa rzysmskiego narodu niemieckiego.

Okres humanizmu___________________________________________________________

Dla prawa rzymskiego okres humanizmu to wieki XVI i XVII.

E l e g a n c k a j u r y s p r u d e n c j a

Mos Gallicus - centrum działalności humanistycznej staje się Francja, zwłaszcza uniwersytet w Bourges.

Przedstawiciele:

Humaniści odrzucali glosatorów i postglosatorów - trzymali się kryterium rzeczowego ani kolejności źródeł. Korzystali (zwłaszcza Francuzi) ze źródeł greckich.

W całej Europie nadal jednak górą był mos Italicus

Wyjątek - Niderlandy:

Od końca XVI do początków XVIII w. - połączenie osiągnięć humanistów-jurystów i potrzeb praktyki. Okres największego rozkwitu romanistyki.

Główni romaniści holenderscy tamtego okresu:

Szkoła prawa natury_________________________________________________________

XVII i XVIII wiek - istotne zasługi dla rozwoju systematyki i tworzenia pojęć.

Przedstawiciele tej szkoły w bardzo dużym zakresie korzystali z prawa rzymskiego oraz jego późniejszej nauki.

Szkoła historyczno - prawna__________________________________________________

Założyciele: F. C. V o n S a v i g n y, G. H u g o

Dwa cele nauki prawa:

  1. nawiązanie prawa obowiązującego do jego historii

  2. ustalenie logiczno-systematycznej struktury prawa

Nauka pandektowa__________________________________________________________

XIX wiek, głównie Niemcy.

Przedstawiciele: B. W i n d s c h e i d, H. D e r n b u r g

Najważniejsze zadanie prawa - tworzenie pojęć i systematyki

Próbowano opierając się na prawie rzymskim zbudować kompletny, pozbawiony luk system, z którego można by wyprowadzić rozwiązanie każdego możliwego przypadku drogą logicznej operacji.

Stworzenie systemu pandektowego w prawie prywatnym

5 działów: część ogólna, prawo rodzinne, rzeczowe, obligacyjne, spadkowe.

Prawo rzymskie obecnie______________________________________________________

Wielkie, XIX-wieczne kodyfikacje z okresu prawa natury pozbawiły obowiązywania prawo rzymskie. (w Europie - od 1900 - wejście w życie BGB)

Państwa, gdzie obecnie obowiązuje prawo rzymskie:

Obowiązuje tam prawo rzymsko-holenderskie opierające się głównie na XVII-wiecznych holenderskich traktatach prawniczych (np. H. Grotiusa, A. Vinniusa, J. Voeta)

1

1


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
3.funkcja gwarancyjna konstytucyjbe żrodła prawa, Prawo karne
Prawo rzymskie - prawo osobowe, prawoznawstwo, polskie prawo konstytucyjne, Logika i wykładnia prawa
prawo cywilne, 4. Podstawowe zrodla prawa, Prawo cywilne - gałąź prawa obejmująca zespół norm prawny
Prawo rzymskie - proces, prawoznawstwo, polskie prawo konstytucyjne, Logika i wykładnia prawa, prawo
MÓJ, prawoznawstwo, polskie prawo konstytucyjne, Logika i wykładnia prawa, prawo rzymskie, Prawo rzy
pojęcie i źródła prawa, Prawo UMK, 2. rok
Proces legisakcyjny, prawoznawstwo, polskie prawo konstytucyjne, Logika i wykładnia prawa, prawo rzy
Prawo rzymskie - testy(1), prawoznawstwo, polskie prawo konstytucyjne, Logika i wykładnia prawa, pra
źródła prawa, PRawo
ArsLege-prawo-rzymskie---prawo-rzeczowe, prawoznawstwo, polskie prawo konstytucyjne, Logika i wykład
Prawo rzymskie - prawo rzeczowe, prawoznawstwo, polskie prawo konstytucyjne, Logika i wykładnia praw
ŹRÓDŁA PRAWA, prawo cywilne

więcej podobnych podstron