Temat pracy kontrolnej: Omów źródła prawa.
W naukach prawnych najczęściej rozważane jako źródła prawa w znaczeniu formalnym, a więc formy, w jakich przejawia się obowiązujące prawo.
Całość norm prawnych obowiązujących w danym państwie stanowi system prawa. Hierarchiczne usytuowanie źródeł prawa i w związku z tym również norm prawnych nadaje całemu zestawowi norm charakter systemu. Takie ukształtowanie systemu norm prawa zakłada istnienie konstytucji, pojmowanej jako zespół norm regulujących podstawowe zagadnienia ustroju państwa, w tym i tryb stanowienia prawa.
W art. 87 Konstytucja przyjęła zamknięty system źródeł prawa o powszechnie obowiązującym charakterze. Źródłami tego prawa są:
Konstytucja
Jest aktem prawnym , określanym także jako ustawa zasadnicza która ma najwyższą moc prawną w systemie źródeł prawa w państwie. Wszystkie pozostałe źródła prawa powszechnie obowiązującego lub wewnętrznego muszą być zgodne z Konstytucją. Tak też od 17 października 1997 r. naczelne miejsce w systemie źródeł prawa zajmuje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997r uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe (451 głosów za, 40 przeciw, 6 wstrzymujących się). 16 lipca 1997 roku ówczesny Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej podpisał tekst Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i zarządził jej opublikowanie w Dzienniku Ustaw, co miało miejsce tego samego dnia. 17 października 1997 roku. Wyróżnia ją fakt, że jej uchwalenie oraz wprowadzenie zmian wymaga 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Dla jej ważności i obowiązywania wymaga przyjęcia przez naród w drodze ogólnokrajowego referendum które odbyło się 25 maja 1997 gdzie społeczeństwo większością 52,71% głosów opowiedziało się za przyjęciem konstytucji. .Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej weszła w życie po 3 miesiącach od daty jej ogłoszenia.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej składa się z preambuły i 243 artykułów, które znajdują się w obrębie trzynastu rozdziałów. Konstytucja określa hierarchiczny podział źródeł prawa powszechnie obowiązującego, ustala podstawowe wolności oraz prawa i obowiązki człowieka i obywatela, określa zasady funkcjonowania państwa opierając się na trójpodziale władzy na ustawodawczą, władzę wykonawczą i władzę sądowniczą. Przedstawia także, zasady działania państwa w sytuacjach szczególnych zagrożeń, regulując podstawy regulacji trzech stanów: wojennego, wyjątkowego i klęski żywiołowej.
Zasady prawa konstytucyjnego są podstawowymi ustaleniami w ustawie zasadniczej. Odgrywają one istotną rolę w procesie tworzenia całego sytemu prawnego. Do najważniejszych zasad zawartych w konstytucji z 1997 roku należą:
Zasada suwerenności narodu- określa podmiot władzy w państwie, czyli suwerena. W konstytucji polskiej władza zwierzchnia należy do narodu. Naród jest wspólnotą wszystkich obywateli RP. Naród współuczestniczy w sprawowaniu władzy za pośrednictwem referendum oraz poprzez swoich reprezentantów organach przedstawicielskich władzy państwowej.
Zasada niepodległości i suwerenności Rzeczypospolitej Polskiej- suwerenność państwa oznacza nieograniczoną swobodę decydowania w sferze politycznej, militarnej, ekonomicznej i społecznej.
Zasada republikańskiej formy państwa- „Rzeczypospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli.”
Zasada demokratycznego państwa prawa- Państwo gdzie prawo stoi ponad państwem. Wszystkie normy muszą być podporządkowane prawu.
Zasada sprawiedliwości społecznej- oznacza ona zgodność prawa w państwie z zasadami sprawiedliwości publicznej.
Zasada reprezentacji politycznej- określa że naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli, a właściwie przez organy, w których Ci przedstawiciele zasiadają (sejm, senat).
Zasada podziału władzy i równoważenia się władz- wyodrębnia się przy niezależne od siebie władze: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, które są wobec siebie równe.
Zasada pluralizmu politycznego- aprobuje wielopartyjność, ale przewiduje takie same warunki dla wszystkich działających w Polsce stronnictw politycznych.
Zasada społecznej gospodarki rynkowej- oznacza pełną akceptacje reguł gospodarki rynkowej przy zachowaniu przez państwo możliwości ingerencji w sprawy gospodarcze.
Ustawa
Po konstytucji kolejne miejsce w systemie źródeł prawa zajmuje ustawa. Uchwalana jest przez Sejm i zatwierdzana przez Senat. Wymaga też podpisu Prezydenta. Jest ona aktem ogólnym, ponieważ może uchwalić lub zmienić wszystkie inne akty normatywne. Ustawą mogą być uregulowane wszystkie sprawy, których nie normuje Konstytucja. Niektóre sprawy natomiast muszą znaleźć uregulowania ustawowe albowiem Konstytucja odsyła do regulacji ich w ustawach.
Ustawy uchwalane są na drodze legislacji, gdzie projekt ustawy jest rozpatrywany przez sejm w 4 czytaniach.
Odbywają się kolejno: pierwsze i drugie czytanie, podczas których projekt ustawy może zostać uchwalony.
W przypadku, gdy projekt ustawy zostaje odrzucony w obu czytaniach, nie wraca już pod obrady Sejmu. Jeśli ustawa została zaakceptowana podczas jednego z dwóch czytań, Senat ma 30 dni na zgłoszenie ewentualnych poprawek.
Jeśli Senat zgłosi swoje poprawki, Sejm rozważa wnioski Senatu - może je odrzucić bezwzględną większością głosów przy obecności połowy ustawowej liczby posłów lub zaakceptować. Jeśli zostaną zaakceptowane proces legislacyjny ulega powtórzeniu. Ustawa trafia do prezydenta, który, zanim ją podpisze, może w ciągu 21 dni wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności ustawy z Konstytucją. Prezydent może też odmówić podpisania ustawy (weto-Prezydentowi nie przysługuje prawo weta w stosunku do ustawy budżetowej.) i z umotywowanym wnioskiem w ciągu miesiąca przekazać ją do Sejmu w celu ponownego rozpatrzenia. Jeśli Sejm większością 3/5 głosów przy obecności połowy ustawowej liczby posłów uzna, że ustawa powinna zostać uchwalona, prezydent ma obowiązek (w ciągu 7 dni) ją podpisać i zarządzić natychmiastową publikację w Dzienniku Ustaw.
Dopiero publikacja w Dzienniku Ustaw oznacza wejście ustawy w życie, chyba że w treści ustawy zapisano inny termin rozpoczęcia jej obowiązywania.
Ratyfikowane umowy międzynarodowe
Umowa międzynarodowa jest głównym źródłem prawa międzynarodowego. Umowy międzynarodowe mają różne nazwy, np.: traktat, konwencja, układ. Umowy międzynarodowe ratyfikuje Prezydent. Ratyfikacja niektórych umów międzynarodowych wymaga uprzedniej zgody Sejmu. W razie gdy następuje kolizja umowy międzynarodowej a jakąś ustawą, wówczas pierwszeństwo ma umowa międzynarodowa. W przypadku innych umów międzynarodowych, Prezes Rady Ministrów powiadamia Sejm o zamiarze przedłożenia umowy Prezydentowi do ratyfikacji. W umowie międzynarodowej państwo polskie może przekazać organizacji międzynarodowej (np. Unii Europejskiej), kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sporach. Sejm może w sprawie podpisania umowy międzynarodowej zarządzić referendum. Podmiotami umów międzynarodowych są państwa, które wykonują ich treść poprzez działanie upoważnionych do tego organów. Umowy są ratyfikowane (zatwierdzane) przez uprawniony organ państwowy i oznacza to ostateczną zgodę na związanie się państwa umową międzynarodową.
Ratyfikacja umów międzynarodowych i jej wypowiedzenie należy do Prezydenta RP, gdyż jest on naszym reprezentantem w sprawach zagranicznych. Ratyfikacja niektórych umów międzynarodowych wymaga zgody wyrażonej w ustawie. Wymóg ten odnosi się do umów międzynarodowych dotyczących:
- pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
- wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
- członkostwa Polski w organizacji międzynarodowej,
- znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
- spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy (art. 89 ust. 1 Konstytucji).
Ratyfikowane są umowy międzynarodowe:
- o których mowa w art. 89 ust. 1 oraz w art. 90 ust. 1 Konstytucji,
- inne umowy międzynarodowe, które przewidują wymóg ratyfikacji albo ją dopuszczają, a szczególne okoliczności to uzasadniają.
Umowy międzynarodowe nie podlegające ratyfikacji wymagają zatwierdzenia przez Radę Ministrów.
Umowy międzynarodowe ogłaszane są w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
Rozporządzenia
Rozporządzenia są aktami normatywnymi wydawanymi przez Prezydenta, Radę Ministrów, Prezesa Rady Ministrów oraz ministrów kierujących działami administracji rządowej. Rozporządzenia wydawać mogą również przewodniczący komitetów wchodzących w skład Rady Ministrów, a także Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Warunkiem wydania rozporządzenia jest zamieszczenie w ustawie wyraźnego upoważnienia, zwanego delegacją ustawową, do wydania rozporządzenia w określonej dziedzinie. Treść rozporządzenia musi być utrzymana w granicach udzielonej delegacji. W stosunku do ustaw rozporządzenia mają charakter wykonawczy. Ogłaszane są w Dzienniku Ustaw.
Ponadto źródłami powszechnie obowiązującego prawa są:
Akty prawa miejscowego
Przepisy prawne powszechnie obowiązujące na oznaczonej części terytorium państwa, wydawane przez organy samorządu terytorialnego(rada oraz zarząd gminy, powiatu, sejmik wojewódzki i jego zarząd) oraz terenowe organy administracji publicznej(wojewoda).
Zarządzenia i rozporządzenia wydawane przez te organy dotyczą m.in. przepisów porządkowych niezbędnych do ochrony życia, zdrowia lub mienia, zapewnienia porządku spokoju i bezpieczeństwa publicznego. Przepisy uchwalane przez gminę ogłaszane są w obwieszczeniach. Przepisy wojewódzkie i powiatowe ogłaszane są w dzienniku urzędowym województwa.
Rodzaje aktów prawa miejscowego
1. Statuty
Statuty wydawane są w oparciu o upoważnienie o charakterze generalnym. Upoważnienie to przysługuje jednostkom samorządu terytorialnego w zakresie samodzielnego regulowania materii dotyczącej organizacji danej jednostki samorządu terytorialnego. W ten sposób państwo przenosi na niższy stopień organizacji pewien zakres kompetencji w przedmiocie stanowienia prawa. Korzystanie z tego prawa jest cechą wyróżniającą samorząd terytorialny w naszym kraju. Stanowienie to jest autonomiczne, gdyż decydują o tym tylko organy samorządu terytorialnego. Statuty uchwalane są w drodze uchwał przez organy stanowiące danych jednostek samorządu terytorialnego.
2. akty wydawane na podstawie upoważnień - akty wykonawcze
Akty prawa miejscowego wydawane są na podstawie i w granicach upoważnienia zawartego w ustawie przez organy jednostek samorządu terytorialnego oraz organy administracji rządowej. To uprawnienia określają trzy ustawy uchwalone 5 czerwca 1998 r.: ustawa o samorządzie województwa, ustawa o administracji rządowej w województwie oraz ustawa o samorządzie powiatowym a także ustawa z 8 marca 1990r. o samorządzie gminnym.
Aby przepisy wykonawcze zostały wydane, musi być wyraźne upoważnienie do tego w innym akcie prawnym, określające przedmiot regulacji przepisami, jej zakres i sposób oraz podmiot upoważniony do ich wydania.
3) przepisy porządkowe ( wydawane na podstawie upoważnienia generalnego )
Generalne upoważnienie do wydawania przepisów porządkowych znajdują się w ustawach: o administracji rządowej w województwie (art. 40), o samorządzie powiatowym (art. 41) i o samorządzie gminnym (art. 40 ust. 3 i 4).
Przepisy takie mogą wydawać także pewne specyficzne podmioty administracyjne: dyrektorzy urzędów morskich ( na podstawie art. 48 ustawy z 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej ) oraz okręgowi inspektorzy rybołówstwa morskiego ( na podstawie art. 66 Ustawy z 6 września 2001 r. o rybołówstwie morskim ). Ustawa z 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwie w art. 40 stanowi, iż wydawać przepisy porządkowe w formie rozporządzeń porządkowych może wojewoda. Na szczeblu powiatu przepisy porządkowe w formie uchwały wydaje Rada Powiatu . Wyjątkowo, na podstawie art. 42 ust. 2 ustawy z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym, w przypadku niecierpiącym zwłoki przepisy porządkowe w powiecie może wydawać także zarząd powiatu. Przepisy te muszą jednak zostać zatwierdzone na najbliższej sesji Rady Powiatu, a przypadku niezatwierdzenia zostają uchylone. W gminie przepisy porządkowe stanowione są przez radę gminy w drodze uchwały. Również tutaj istnieje upoważnienie do stanowienia przepisów porządkowych przez organ wykonawczy, bowiem w sytuacjach niecierpiących zwłoki, w drodze zarządzenia przepisy te może wydać wójt, burmistrz, prezydent w drodze zarządzenia. Także tu wymagane jest późniejsze zatwierdzenie przepisów przez Radę Gminy pod rygorem uchylenia.
Przepisy porządkowe nie mogą dotyczyć zakresu materii uregulowanej ustawowo lub na podstawie innych przepisów powszechnie obowiązujących. Mogą dotyczyć więc tylko materii nieustawowej i powszechnie nie obowiązującej powszechnie ( regulowanej w aktach wydawanych przez centralne organy państwa lub terenowe organy administracji rządowej ) a stanowionej w zakresie porządku publicznego, bezpieczeństwa, ochrony życia i zdrowia mieszkańców danej jednostki, ochrony ich mienia oraz ochrony środowiska.
Czyli przepisy porządkowe mogą być wydawane jedynie wówczas gdy dana kwestia nie jest uregulowana w ustawie ani w przepisach powszechnie obowiązujących stanowionych zarówno przez centralne organy państwa bądź terenowe organy administracji rządowej.
Regulamin - jest to pochodna prawa stanowionego, na którą składa się zbiór obowiązków, nakazów, zakazów itd. normujących zachowanie się podmiotu podporządkowanego organowi nadrzędnemu (którego często ów regulamin jest dziełem). Regulaminy określają wewnętrzne zasady postępowania i życia organizacji, instytucji lub grup osobowych. Do najbardziej znanych należą regulaminy wojskowe oraz regulaminy wewnętrzne instytucji państwowych i samorządowych.
Statut − akt prawny regulujący zadania, strukturę organizacyjną i sposób działania podmiotu prawa publicznego lub prywatnego.
Statut jest pojęciem języka prawnego, a nie jednolicie uregulowaną instytucją prawną. Identyczna dla wszystkich statutów jest tylko ich funkcja: statut określa wewnętrzną organizację, cele istnienia, tryb działania i podobne zagadnienia ustrojowe danego podmiotu prawa. Statut może podlegać zatwierdzeniu przez organ władzy publicznej. Może być również (i z reguły jest) wymagany przy rejestracji osoby prawnej, czy to w Krajowym Rejestrze Sądowym czy w rejestrze administracyjnym.