I ŹRÓDŁA PRAWA
Źródło prawa w znaczeniu formalnym - formy powstawania i egzystowania prawa, jego przejawiania się i istnienia.
Źródło prawa w znaczeniu materialnym - wszelkie czynniki rodzące prawo jako zjawisko społeczne, które przejawiają się poprzez tzw. wolę państwową.
Systematyka aktów prawnych wymienionych w rozdziale III Konstytucji i w art. 234 wskazuje, że ustawodawca wyróżnia trzy rodzaje źródeł prawa:
- akty prawa powszechnie obowiązujące
- akty prawa wewnętrznego niebędące powszechnie obowiązującymi
- akty prawa miejscowego
Konstytucja przyjmuje zamknięty katalog źródeł prawa, co polega na tym, że:
- wyczerpująco wymienia formy tworzenia prawa
- określa podmioty kompetentne do wydawania aktów danego rodzaju
- określa zakres przedmiotowy, jaki może być regulowany aktem danego rodzaju
- ustala hierarchię aktów prawnych
Hierarchia aktów prawnych;
Konstytucja
Ustawa konstytucyjna
Umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie
Prawo wspólnotowe
Ustawy
Rozporządzenia z mocą ustawy
Ratyfikowane umowy międzynarodowe niewymagające zgody wyrażonej w ustawie
Rozporządzenia
Akty prawa miejscowego
II KONSTYTUCJA
Konstytucja (łac. constituere - urządzać, porządkować) - ustawa zasadnicza, akt normatywny o najwyższej mocy prawnej w państwie regulujący podstawowe zasady ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego, budowę i organizację władzy państwowej, prawa i wolności obywatelskie.
Funkcje konstytucji:
prawna - istnienie konstytucji daje warunek istnienia innych aktów, jest podstawą ich wydawania, zapobiega chaosowi prawnemu, jest częścią obowiązującego prawa
organizatorska - określa budowę władzy państwowej, jej organów, tworzy wewnętrzną strukturę państwa, określa zasady jego funkcjonowania
stabilizująca (petryfikująca) - zawiera podstawowe zasady prawne, jest gwarantem ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego, stabilizuje ład społeczny
wychowawcza - przekazuje pewien system wartości odzwierciedlony w jej postanowieniach, uświadamia i upowszechnia zawarte w niej wartości, kształtuje postawy obywatelskie
integracyjna - przyczynia się do integracji wewnętrznej państwa, do identyfikowania się obywatela z państwem, do zacieśniania więzi między nimi
dynamiczna - stymuluje rozwój społeczny
polityczna - zawiera zasady ustroju politycznego
Rodzaje konstytucji
I
- pisane - ujęte w formę aktu lub aktów normatywnych
- niepisane - oparte na prawie zwyczajowym, konwenansach konstytucyjnych i procesach sądowych
II
- materialne (faktyczne) - rzeczywisty ustrój polityczny państwa
- formalne (prawnicze) - ujmowana jako szczególny akt prawny, o najwyższej mocy
III
- sztywne - tryb zmiany jest skomplikowany, utrudniony
Konstytucja RP z 2 IV 1997
- elastyczne - tryb zmiany jest taki, jak ustawy zwykłej
konstytucja Wielkiej Brytanii
Niektóre Konstytucje przewidują dwa tryby zmiany, jeden sztywny, drugi elastyczny.
IV wg F. Lassalle O istocie konstytucji
- rzeczywiste - odzwierciedlają rzeczywisty ustrój państwa
konstytucja kwietniowa
- fikcyjne - konstytucja nie odzwierciedla układu sił, ustroju w państwie
Elementy fikcyjne w konstytucjach:
- Konstytucja 1952r.
rozdział dotyczący praw i wolności obywatelskich (luka polityczna w prawie - konstytucja wskazywała np. na wolność słowa, a ustawa (akt niższej rangi) tą wolność ograniczała)
Sejm był w Konstytucji zapisany jako najwyższa władza, a realna władza spoczywała w rękach KC PZPR
- Konstytucja 2 IV 1997
nie ma równego dostępu do opieki medycznej
szkolnictwo wyższe nie jest bezpłatne
Normy programowe w konstytucji - wskazują kierunek rozwoju państwa i społeczeństwa, nie rodzi roszczenia obywatela, np. wg konstytucji państwo dąży do pełnego zatrudnienia, lecz nie oznacza to, że państwo każdemu zapewni pracę.
Fikcyjność w sferze praw socjalnych w Konstytucji da się usprawiedliwić właśnie normami programowymi. Problem powstaje gdy zapisy o elementach ustrojowych są fikcyjne. Oznacza to, że są powody do niepokoju, nie działają instytucje kontrolne, więc państwo traci walor demokratyczności.
V
jednolite - obejmuje całą materię konstytucyjną w jednym akcie
Konstytucja RP z 2 IV 1997
złożone - materia konstytucyjna nie jest spisana w jednym akcie
Mała Konstytucja RP 1992-1997
Konstytucja Królestwa Szwecji z 1975 r.
Konstytucja III Republiki Francuskiej
VI
pełne - regulują całokształt ustroju państwa
niepełne - nie reguluje całego ustroju państwa, tylko jakąś część
okres prowizoriów konstytucyjnych
ustawa konstytucyjna z 19 II 1947 r.
VII
oktrojowane
uchwalone
VIII
rewolucyjne - całkowite odejście od dotychczasowej praktyki ustrojowej, wprowadzają całkowicie nowy ustrój, poprzedni uważając za nielegalny,
ewolucyjne - nowa konstytucja wprowadzona w trybie przewidzianym przez dotychczasową
IX
normatywne - konstytucja przyjęta przez właściwego suwerena i stosowana
nominalne - postanowienia konstytucyjne są niemożliwe do zrealizowania z powodu warunków społecznych i politycznych w państwie
semantyczne - konstytucje w krajach niedemokratycznych, które tego faktu nie ukrywają, legitymizująca władzę jednostki lub grupy
Cechy szczególne konstytucji
Co do formy
Nazwa: nazwa konstytucja jest zarezerwowana wyłącznie dla aktu prawnego o najwyższej mocy prawnej
Tryb uchwalenia:
- oktrojowana, np. Konstytucja Jugosławii z 1931 r.
- uchwalona: bezpośrednio:
referendum konstytucyjne, np. Konstytucja V Republiki Francuskiej z 1958, Konstytucja Republiki Estonii z 1992, Konstytucja Federacji Rosyjskiej z 1993
pośrednio:
konstytuanta (konwencja) - specjalny organ powołany tylko i wyłącznie do uchwalenia konstytucji, np. Konstytucja USA z 1787, Konstytucja Francji z 1791
parlament zwykły, np. Konstytucja ZSRR z 1977, Konstytucja Republiki Czeskiej z 1992
Sejm Ustawodawczy - organ łączący w sobie Konstytuantę i parlament zwykły, np. Konstytucja RP z 1921
Tryb zmiany:
Zmiana konstytucji
- całkowita: zmiana sensu stricte: zastąpienie tekstu nowym
rewizja - zastąpienie najbardziej istotnych postanowień
- częściowa: nowelizacja: uzupełnienie tekstu, zastąpienie mniej istotnych postanowień
Charakter zmian:
- restytucyjny - powrót do wcześniejszych postanowień
- korekcyjny - przystosowanie postanowień do zmieniającej się rzeczywistości
- innowacyjny - wprowadzenie nowych zasad
Utrudnienia zmiany konstytucji:
- kwalifikowana większość głosów
- referendum konstytucyjne
- zakaz zmiany konstytucji w pewnych okresach (stany nadzwyczajne)
- w państwach federacyjnych - najpierw zmiana musi być uchwalona przez parlamenty stanowe a dopiero potem możliwa jest zmiana ogólna
- wymóg zaakceptowania zmiany przez kolejny wybrany parlament
- wydłużenie procedur
- szczególne uprawnienia ratyfikacyjne głowy państwa
- zakaz zmiany niektórych postanowień (rozdziałów) lub ich dodatkowe obostrzenie
Dwa sposoby legislacyjne zmiany konstytucji:
- system poprawek - USA
- inkorporacja - zastępowanie artykułów nowymi
Systematyka: - wewnętrzny sposób uporządkowania treści
ogólna - podział na części składowe: działy, rozdziały, tytuły, jest konsekwencją ideologii będącej podstawą tworzenia konstytucji, wartości; stanowi ważną przesłankę interpretacji norm
szczegółowa - ma charakter techniczny, nawiązuje do zasad logiki, podział tekstu na przepisy i ułożenie ich treści
E. Szczególna moc prawna: konstytucja jest aktem o najwyższej mocy prawnej w państwie.
Aspekty szczególnej mocy prawnej Konstytucji
pozytywny - nakaz dla parlamentu wydawania ustaw konkretyzujących konstytucję
negatywny - sprowadza się do obowiązkowej zgodności aktów niższego rzędu z konstytucją
Trzy rodzaje sprzeczności z Konstytucją
- materialna - występuje niemożność równoczesnego wykorzystywania normy z ustawą - treści są sprzeczne
- proceduralna - norma została wydana w niewłaściwej procedurze - bo Konstytucja określa pewne zasady proceduralne np. obowiązek kworum.
- kompetencyjna - norma została ustanowiona przez nieuprawniony podmiot - bo Konstytucja określa podmioty które mogą akty wydawać
Co do treści
Konstytucja musi zawierać:
- określenie suwerena i sposobu realizacji przez niego władzy
- budowę aparatu państwowego
- określenie stosunku państwa do własności
- tryb zmiany konstytucji
- stosunek państwa do praw, obowiązków i wolności obywatelskich
- zasady ustrojowe
Zakres regulacji jest szeroki, lecz dość płytki. Powiększa się poprzez: usankcjonowanie praw człowieka, uregulowanie stanów nadzwyczajnych czy rozwój techniczny (KRRiT).
Tryb zmiany Konstytucji RP
Tryb zmiany konstytucji marcowej
Konstytucja marcowa przewidywała trzy tryby zmiany Konstytucji. Inicjatywę ustawodawczą w tej kwestii posiadała ¼ ustawowej liczby posłów.
Tryb I - standardowy
Wniosek ¼ ustawowej liczby posłów, zapowiedziany z 15 dniowym wyprzedzeniem. Zmianę Konstytucji uchwala się większością 2/3 głosów w Sejmie i Senacie, w obecności ½ ustawowej liczby posłów.
Tryb II- jednorazowy nadzwyczajny
Drugi raz z rzędu wybrany na zasadach tej Konstytucji Sejm może dokonać rewizji ustawy konstytucyjnej większością 3/5 głosów posłów. Można z tego trybu skorzystać tylko jeden raz, kolejne Sejmy nie mogą wtedy tego powtórzyć. Z trybu zmiany Konstytucji był wykluczony Senat dlatego, że podczas prac nad Konstytucją rozważano sens jego istnienia i dlatego ten tryb został wprowadzony, aby istniała możliwość wykluczenia Senatu z Konstytucji. Z tej procedury nigdy nie skorzystano.
Tryb III - rewizja
Co 25 lat (termin zaczerpnięty z Konstytucji 3-go Maja) od uchwalenia Konstytucja Marcowa może być zmieniona przez połączone izby parlamentu (Zgromadzenie Narodowe) zwykłą większością głosów. Była to konstytucja sztywna, ale co 25 lat stawała się elastyczna. Tryb ten nie jest zbyt rozsądny i niesie za sobą spore zagrożenia.
Tryb III jest dowodem na to, że nie zawsze można zaklasyfikować konstytucje jako sztywne lub elastyczne.
Tryb zmiany konstytucji kwietniowej
Tryb zmiany Konstytucji Kwietniowej był uzależniony od tego, który podmiot zgłosił projekt.
Prezydent
Wniosek mógł być głosowany tylko w całości przez obie izby parlamentu, ale obradujące osobno, chyba że rząd w imieniu prezydenta wyrazi zgodę na głosowanie przez Zgromadzenie Narodowe. Taki projekt był przyjmowany zwykłą większością głosów jak każda ustawa. Dla tego trybu Konstytucja Kwietniowa była elastyczna.
Rząd lub ¼ ustawowej liczby posłów
Ustawa przyjmowana większością absolutną, czyli przez ustawową liczbę posłów tj. ponad ½ posłów i senatorów.
W tym trybie Konstytucja była sztywna, gdyż po uchwaleniu jej zmiany przez Sejm Prezydent mógł w ciągu 30 dni zwrócić ją do Sejmu w celu ponownego rozpatrzenia, które mogło jednak nastąpić dopiero w następnej kadencji Sejmu. Jeśli Sejm następnej kadencji ponownie ją uchwalił, Prezydent mógł albo zarządzić nowe wybory albo podpisać ustawę i zarządzić jej ogłoszenie.
Konstytucja jest kolejnym przykładem trudności podziału na konstytucje sztywne i elastyczne.
Tryb zmiany Konstytucji PRL
Zmiany dokonuje Sejm większością 2/3 głosów. Była to Konstytucja teoretycznie sztywna, w praktyce jednak bardzo łatwa do zmiany ze względu na podporządkowanie parlamentu partii.
Tryb zmiany obowiązującej Konstytucji
Inicjatywę ustawodawczą posiadają:
- Prezydent
- Senat
- 1/5 ustawowej liczby posłów
Tryb zmiany konstytucji wskazuje, że jest ona sztywna. Zmiany dokonuje się w formie tzw. ustawy konstytucyjnej, która musi być uchwalona w jednakowym brzmieniu przez Sejm i Senat. Prezydent nie dysponuje prawe weta ustawodawczego.
Zmiana niedotycząca rozdziałów I, II, XII
I czytanie odbywa się nie wcześniej niż 30 dnia od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy. Sejm uchwala ustawę o zmianie konstytucji większością 2/3 głosów w obecności co najmniej ½ ustawowej liczby posłów. Następnie Senat musi w ciągu 60 dni przyjąć ustawę bez możliwości wnoszenia poprawek w jednakowym brzmieniu) bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Jeśli Senat zaakceptuje ustawę, wędruje ona od Prezydenta. Jeśli Senat powie nie, to jest to weto nie do obalenia.
Zmiana dotyczy I (podstawy ustroju), II (prawa i wolności) lub XII rozdziału (tryb zmiany Konstytucji)
I czytanie odbywa się nie wcześniej niż 60 dnia od przedłożenia Sejmowi projektu ustawy. Możliwe jest przeprowadzenie referendum, ma ono jednak charakter fakultatywny. W ciągu 45 dni od przyjęcia ustawy o zmianie konstytucji przez Senat dowolny podmiot mający inicjatywę ustrojodawczą może zgłosić wniosek o przeprowadzenie referendum do Marszałka Sejmu, który ma obowiązek zarządzić referendum w terminie 60 dni od daty złożenia wniosku. Nie istnieje wymóg 50% frekwencji. Jeśli ustawa o zmianie konstytucji ostanie przyjęta w drodze referendum Prezydent podpisuje ją w ciągu 21 dni od przedłożenia mu jej i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw. Prezydent nie dysponuje prawem weta ustawodawczego.
Jeżeli Prezydent odmówiłby podpisania, złamałby Konstytucję i zostałby postawiony przed Trybunałem Stanu decyzją Zgromadzenia Narodowego większością 2/3 głosów ustawowej liczby członków Zgromadzenia Narodowego, a więc 373 głosów. W Sejmie do przegłosowania Konstytucji potrzeba mniej głosów, mogłoby się zdarzyć, że nie wystarczyłoby głosów do postawienia Prezydenta przed Trybunałem Stanu. Gdyby Prezydenta postawiono przed Trybunałem zastępuje go Marszałek Sejmu, który podpisuje ustawę o zmianie konstytucji, bo przejmuje pełnię kompetencji Prezydenta.
Gdyby Prezydent nie chciał podpisać ustawy może np. „z powodu choroby” przekazać swoje uprawnienia Marszałkowi.
Tryb zmiany w państwach federacyjnych
Poszczególne części kraju muszą zaakceptować zmianę Konstytucji.
USA
27 zmian w Konstytucji USA. ¾ wszystkich stanów musi zaakceptować zmiany w ciągu 3 lat.
Dwa sposoby:
Kongres proponuje poprawkę a potem przegłosowuje.
Kongres musi zwołać konwencję jeśli zażąda tego 2/3 stanów.
Szwajcaria
Korzysta z formy referendum, konstytucja jest bardzo sztywna. Parlament bezpośrednie nie występuje z inicjatywą, ale może to zrobić 100 tys. wyborców, wtedy przeprowadza się referendum tylko w tej jednej sprawie. Najpierw liczy się głosy wszystkich mieszkańców kraju, a następnie głosy w poszczególnych kantonach i musi się ich zgodzić przynajmniej 7. Jeśli wynik referendum będzie pozytywny to Parlament jest zobowiązany do przegłosowania zmiany.
Kontrola konstytucyjności prawa
Kontrola parlamentarna:
- specjalna komisja konstytucyjna o funkcji opiniodawczej, np. NRD, Węgry 1983-1990
- organ prezydialny, np. PRL - Rada Państwa 1976-1982
- samokontrola parlamentu w drodze stanowienia prawa (eksperci, Senat), np. RP 1921-1935
Kontrola pozaparlamentarna
- polityczna:
głowa państwa - art. 126 ust. 2 - Prezydent posiada instrument weta ustawodawczego (często Prezydenci powołują się na wątpliwości prawne)
inny organ niż sądowy, np. Rada Konstytucyjna we Francji
- sądowa
sąd konstytucyjny - model europejski: kontroli konstytucyjności aktów prawnych dokonuje specjalnie powołany do tego szczególny sąd
sąd powszechny - model amerykański: kontrola występuje w trakcie stosowania prawa - podczas rozpatrywania danej sprawy, strona może zawnioskować o stwierdzenie niekonstytucyjności aktu, na podstawie którego proces wytoczono, lun którym posługuje się przeciwnik procesowy
Model amerykański:
- kontrola konkretna: odbywa się w toku danej sprawy
- kontrola następcza (represyjna) - badane są akty jedynie już obowiązujące
- kontrola uniwersalna - kontroli może być poddany każdy rodzaj aktu prawnego
- kontrola ze skutkiem względnym - stwierdzenie niekonstytucyjności przepisu powoduje niemożność jego zastosowania tylko w danym procesie (inter partes)
- kontrola fakultatywna - kontrola jest wszczynana na wniosek strony
Model europejski (wg Polski):
- kontrola abstrakcyjna - przeprowadzana w oderwaniu od konkretnej sprawy
- kontrola konkretna - przejawia się w pytaniach prawnych i skargach konstytucyjnych
- kontrola następcza (represyjna) - badane są akty jedynie już obowiązujące
- kontrola uprzednia (prewencyjna) - akty badane są przed ogłoszeniem - we Francji, w Polsce dotyczy umów międzynarodowych (Prezydent wg art. 139 może odesłać umowę do TK)
- kontrola ograniczona - kontroli nie są poddawane wszystkie rodzaje aktów prawnych, TK nie bada konstytucyjności aktów prawa miejscowego
- kontrola ze skutkiem bezwzględnym - stwierdzenie niekonstytucyjności jest wiążące erga omnes
Uznanie normy za sprzeczną powoduje utratę jej mocy obowiązywania.
II Ustawa konstytucyjna
Ustawa konstytucyjna - akt prawny o mocy prawnej równej konstytucji, uchwalany w trybie właściwym dla zmiany konstytucji, regulujący tylko część zagadnień z materii konstytucyjnej (konstytucja charakteryzuje się zupełnością regulacji).
w sensie formalnym (wąskim) - ustawa musi mieć po prostu nazwę ustawa konstytucyjna, oprócz wymienionych wyżej cech - w tym sensie nie występuje w Polsce
w sensie materialnym (szerokim) - ustawa nie musi mieć nazwy ustawa konstytucyjna, ale zakres jej regulacji wskazuje, że o taki rodzaj aktu prawnego chodzi - w tym sensie występuje w Polsce i jest to ustawa o zmianie Konstytucji.
Ustawy konstytucyjne nie są obecnie przewidziane w hierarchii źródeł prawa.
Powody wydawania ustaw konstytucyjnych:
zmiana konstytucji, np. nowela sierpniowa
wprowadzeniu nowej konstytucji w życie, np. ustawa z dn. 22 VII 1952 r.
uzupełnienie postanowień konstytucji, np. ustawa z dn. 4 II 1947 r. o wyborze Prezydenta RP
tymczasowe uregulowanie zagadnień objętych materią konstytucyjną w celu zastąpienia ich do czasu uchwalenia nowej konstytucji, np. tzw. małe konstytucje z 1919 r., 1947 r., 1992 r.
zawieszenie postanowień konstytucji w potrzebie jednorazowego odstępstwa, np. 1973 - przedłużenie kadencji rad narodowych, 1984 - przedłużenie kadencji Sejmu
uregulowanie trybu przygotowania i uchwalenia nowej konstytucji, np. ustawy z 1951 r., ustawa z 23 IV 1992, ustawa z 22 IV 1994 r.
nadanie lub jakiemuś obszarowi państwa autonomii lub jej zniesienie, np. 15 VII 1920 r. Statut Organiczny Województwa Śląskiego
IV Ratyfikowane umowy międzynarodowe
Umowy międzynarodowe są częścią krajowego porządku prawnego, ale tylko te, które są ratyfikowane i ogłoszone (jak każda norma prawna). Te, które nie podlegają ratyfikacji nie są częścią porządku prawnego.
Na skutek wejścia umowy międzynarodowej do porządku prawnego możemy czynić z jej norm podstawę do roszczeń.
Umowy międzynarodowe zawiera Rada Ministrów, a czasem poszczególni ministrowie lub inne podmioty np. rada miasta.
Ratyfikacji (potwierdzenia faktu zawarcia) dokonuje Prezydent.
Nie każda umowa zawarta przez Radę Ministrów czy ministra podlega ratyfikacji.
Podział umów międzynarodowych:
- ratyfikowane za zgodą wyrażoną w ustawie
- ratyfikowane bez zgody wyrażonej w ustawie
Umowy międzynarodowe ratyfikowane za zgodą wyrażoną w ustawie (art. 89):
Zamknięty katalog umów:
- pokoje, sojusze, układy polityczne, układy wojskowe
- wolności, prawa lub obowiązki określone w Konstytucji
- członkostwa RP w organizacji międzynarodowej
- znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym
- spraw uregulowanych w ustawie, lub dla których Konstytucja wymaga ustawy
Jest to szeroki katalog spraw ze względu na ostatni punkt spraw uregulowanych w ustawie, gdyż ustawami można regulować w zasadzie wszystko, np. jeśli przystępujemy do konwencji międzynarodowej o poszanowaniu dla miejsca zatonięcia promu jako dla cmentarzyska to taka ustawa musi być ratyfikowana za zgodą parlamentu, dlatego że jej zakres pokrywa się z zakresem ustawy o cmentarzach.
Tego rodzaju umowy w hierarchii aktów prawnych znajdują się poniżej Konstytucji, ale ponad ustawami - mają pierwszeństwo przed prawem krajowym.
Konieczność zgody parlamentu na ratyfikację wynika z:
- trójpodziału władzy - od stanowienia prawa jest parlament
- zablokowaniu możliwości omijania woli parlamentu za pomocą stojących wyżej w hierarchii aktów prawnych ratyfikowanych umów międzynarodowych
W tych sprawach zgodę muszą wyrazić obie izby parlamentu. Podmiotem upoważnionym do sprawdzania zgodności umów międzynarodowych i ustaw o ratyfikacji umów międzynarodowych jest Trybunał Konstytucyjny.
Umowy międzynarodowe ratyfikowane bez zgody wyrażonej w ustawie:
Premier informuje jedynie Sejm, że przedkłada umowę do ratyfikacji Prezydentowi.
Tego rodzaju umowy w hierarchii aktów prawnych stoją poniżej ustawy. Gdyby stały na równi z ustawami, to kryterium hierarchii norm prawnych traciłoby na ważności i musiałyby decydować inne kryteria, co mogłoby zaowocować omijaniem woli parlamentu i pierwszeństwem umów międzynarodowych nad ustawami.
Umowy o przekazaniu kompetencji organów władzy państwowej:
Szczególny tryb wyrażania zgody na ich wejście w życie obowiązuje w przypadku umów, na podstawie których Rzeczpospolita przekazuje organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu część kompetencji organów władzy publicznej.
Tryb wyrażania zgody (art. 90):
parlamentarny - uchwalenie ustawy wyrażającej zgodę na ratyfikację - 2/3 posłów, 2/3 senatorów, w obecności ½ ustawowej liczby posłów/senatorów
referendalny - naród wyraża zgodę w referendum, konieczna jest 50% frekwencja. Trwają spory dotyczące sytuacji, w której nie zostanie spełniony warunek frekwencji. Większość teoretyków uważa, że może wtedy zadziałać tryb pierwszy, a więc parlamentarny.
O wyborze trybu decyduje Sejm większością bezwzględną.
Kompetencje, które można przekazać: uprawnienia sądownicze
kompetencje prawodawcze
prawo emisji pieniądza (w Polsce przy zmianie Konstytucji)
Art. 90 jako największy obiekt krytyki w 1997 roku:
absurd proceduralny - potrzebna do zgody większość parlamentarna jeszcze większa niż przy zmianie Konstytucji - łatwiej zmienić Konstytucję (min. ten tryb) i dopiero potem ratyfikować
Sejm sam decyduje czy zgoda będzie wyrażona parlamentarnie czy w referendum
V Prawo unijne
Prawo unijne - prawo składające się na system prawny Unii Europejskiej. Jest to szczególny rodzaj prawa międzynarodowego.
Podział prawa unijnego
pierwotne - prawo traktatowe: wszystkie traktaty założycielskie, akcesyjne, modyfikujące traktaty założycielskie, wszystkie traktaty akcesyjne, traktat kopenhaski, Traktat Lizboński (13 XII 2007)
wtórne - prawo stanowione przez organy UE: rozporządzenia, dyrektywy,
- rozporządzenia - akty powszechnie obowiązujące, wiążące dla członków i izb krajowych, organów państwowych i obywateli
- dyrektywy - akty kierowane tylko do państw członkowskich, są instrumentem realizacji postanowień traktatów, wymagają implementacji (wdrożenia) przez państwa
- decyzje - mają charakter aktu administracyjnego, kierowane do konkretnie oznaczonych adresatów
- zalecenia i opinie - mają charakter polityczny, wskazówki interpretacyjne, nie są wiążące
Prawo wspólnotowe jest częścią krajowego porządku prawnego.
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 2005
Polski prawodawca przyjął zasadę przyjaznej interpretacji prawa umów międzynarodowych, która oznacza, że należy tak interpretować przepisy ustawy i umowy międzynarodowej, aby nie zachodziła kolizja.
W razie niezgodności prawa wspólnotowego z Konstytucją Trybunał Konstytucyjny widzi trzy wyjścia:
zmiana Konstytucji - np. dokonana zmiana dotycząca zakazu ekstradycji obywatela polskiego
renegocjacja traktatu
wystąpienie z UE - np. możliwość wypowiedzenia traktatu akcesyjnego (ale trzeba by było przeprowadzić referendum)
W praktyce może zaistnieć sytuacja kiedy żaden z tych trzech kroków nie będzie mógł zostać sfinalizowany.
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 16 XI 2011
Trybunał Konstytucyjny zakwalifikował rozporządzenia unijne jako inne akty normatywne, czym nadał sobie kompetencję badania konstytucyjności prawa wtórnego na podstawie art. 79 na drodze skargi konstytucyjnej.
VI Ustawa
Ustawa - akt parlamentu o charakterze normatywnym uchwalany w procedurze dla niego właściwej zawierający normy o charakterze generalnym i abstrakcyjnym o nieograniczonym zakresie przedmiotowym.
Rozumienie ustawy
- w sensie formalnym - każdy akt powstały w procesie ustawodawczym noszący nazwę ustawy
- w sensie materialnym - każdy akt ingerujący w strefę praw i wolności podmiotów oraz określający działalność tych podmiotów.
Zakres przedmiotowy ustaw jest wyznaczany przez dwie granice: jakie sprawy mogą być regulowane przez ustawy oraz jakie sprawy muszą być uregulowane ustawowo. Ustawa w doktrynie uchodzi za akt nieograniczony przedmiotowo (z wyjątkiem kwestii wprost zakazanych w Konstytucji: art. 112 i art. 114 - regulaminu Sejmu i Senatu).
Postanowienia ustawy muszą pozostawać w zgodzie z Konstytucją oraz umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi za zgodą wyrażoną w ustawie.
Ustawa jest to akt samoistny, wydanie nie jest uzależnione od żadnego upoważnienia.
Materia ustawowa - zagadnienia i kwestie, które muszą być regulowane ustawą.
Do materii ustawowych należą kwestie:
- w przeszłości regulowane ustawami
- które Konstytucja wprost każe regulować ustawą
- zastrzeżone z racji na olbrzymie znaczenie dla obywateli i państwa
Materia ustawowa: budżet
prawa i wolności obywatelskie
ordynacja podatkowa
kompetencje i budowa władzy państwowej
prawo karne
symbole państwowe
Ustawa może zostać zmieniona, uchylona lub zawieszona tylko i wyłącznie przez inną normę ustawową. Sama ustawa może zmieniać, uchylać i zawieszać inną normę pochodzącą z aktu niższego rzędu.
Ustawa organiczna różni się od ustawy zwykłej trybem uchwalania, zakresem przedmiotowym regulacji oraz mocą prawną, w projekcie z lat 90. miała regulować m.in. ordynację wyborczą, organizację rządu, ustrój sądów, stany nadzwyczajne.
Akt normatywny - akt wydany przez kompetentny organ prawodawczy ustanawiający przepisy prawa.
VII Rozporządzenie z mocą ustawy
Rozporządzenie z mocą ustawy (dekret z mocą ustawy) - akt prawny o mocy równej ustawie wydawany przez organy władzy wykonawczej regulujący w zasadzie materie zastrzeżone dla ustawy zwykłej i mający nadzwyczajny charakter.
Historia rozporządzeń z mocą ustawy
Rozporządzenia z mocą ustawy obowiązują od odzyskania niepodległości.
Początek ich funkcjonowania wiąże się z brakiem władzy ustawodawczej, kiedy jedyną władzą był Naczelnik Państwa.
Podstawa wydania rozporządzeń:
- z upoważnienia Konstytucji
- z delegacji ustawowej
- uprawnienie własne
Konstytucja Marcowa
Konstytucja Marcowa nie przewidywała takiej formy
1924 - Sejm wydał ustawę, która upoważniała Radę Ministrów do wydawania takich rozporządzeń.
Nowela sierpniowa
W regulacji konstytucyjnej po raz pierwszy pojawiają się w noweli sierpniowej. Od tej pory obowiązują one nieprzerwanie, były uwzględniane przez wszystkie Konstytucje i przepisy.
Dwa typy rozporządzeń
z upoważnienia Konstytucji - nie wymagały dodatkowego upoważnienia ze strony Sejmu, Prezydent mógł je wydawać w nagłej konieczności państwowej, w przerwie międzykadencyjnej, gdy Sejm nie sprawuje funkcji prawodawczej. Rozporządzenia nie mogły dotyczyć zmiany konstytucji, ordynacji wyborczej oraz stanu liczebności armii.
z upoważnienia ustawowego- aby wydać rozporządzenie prezydent musiał mieć upoważnienie zawarte w ustawie uchwalonej wcześniej przez parlament. Ustawa określała zakres czasowy i rzeczowy tych rozporządzeń. Nie mogły one upoważniać do zmiany Konstytucji. Prezydent wydawał je na wniosek Rady Ministrów i musiał przedstawić je do zatwierdzenia Sejmowi w ciągu 14 dni.
Konstytucja Kwietniowa
z upoważnienia Konstytucji - nie wymagały dodatkowego upoważnienia ze strony Sejmu, Prezydent mógł je wydawać w nagłej konieczności państwowej, w przerwie międzykadencyjnej, gdy Sejm nie sprawuje funkcji prawodawczej. Rozporządzenia nie mogły dotyczyć zmiany konstytucji, ordynacji wyborczej
z upoważnienia ustawowego- aby wydać rozporządzenie prezydent musiał mieć upoważnienie zawarte w ustawie uchwalonej wcześniej przez parlament. Ustawa określała zakres czasowy i rzeczowy tych rozporządzeń. Nie mogły one upoważniać do zmiany Konstytucji. Prezydent nie musiał jednak przedstawiać ich do zatwierdzenia parlamentowi
dekrety samoistne - prezydent mógł je wydawać samodzielnie, bez wniosku Rady Ministrów. Mogły one dotyczyć organizacji rządu, sił zbrojnych i administracji rządowej. Była to materia zastrzeżona dla prezydenta, uchylić dekret prezydencki w tych sprawach mógł tylko kolejny dekret.
dekrety na wypadek wojny - Prezydent uzyskiwał prawo ich wydawania i mogły dotyczyć wszelkich kwestii, z wyjątkiem zmiany konstytucji.
Mała Konstytucja 1947
Dekrety były wydawane przez Rada Ministrów z upoważnienia ustawy.
Warunki wydawania
dekret musiał być wydany na podstawie upoważnienia ustawowego, które było wydawane na okres:
- między sesjami Sejmu
- po zakończeniu obrad Sejmu Ustawodawczego do czasu ukonstytuowania się Sejmu zwykłego
dekret nie mógł dotyczyć zmian Konstytucji, ordynacji wyborczej, budżetu, poboru rekrutów, ratyfikacji umów międzynarodowych
zatwierdzenie przez Radę Państwa a następnie przez Sejm na najbliższym posiedzeniu
Konstytucja PRL 1952
Prawo do wydawania dekretów posiada Rada Państwa.
Warunki wydawania:
mogły być wydawane między sesjami Sejmu
nie mogły zmieniać Konstytucji ani zawieszać jej postanowień, a także budżetu.
musiały być przedstawione do zatwierdzenia Sejmowi na najbliższym posiedzeniu (w praktyce nigdy nie zdarzyło się, żeby Sejm nie zaakceptował dekretu).
Liczba dekretów była w tym okresie bardzo duża, potem coraz więcej było ustawodawstwa sejmowego.
W Konstytucji nie było wyraźnego ograniczenia przedmiotowego, ale z innych przepisów Konstytucji wynikało, że nie mogą one dotyczyć zmian konstytucji i budżetu.
Dekret Rady Państwa z 1981r. o wprowadzeniu stanu wojennego został wydany z pogwałceniem Konstytucji, gdyż trwała wtedy sesja Sejmu.
1989 - 1992
Rada Państwa zostaje zlikwidowana, jej kompetencje przejmuje Prezydent, ale bez prawa do wydawania dekretów. A więc w tym okresie nie mamy formy rozporządzenia z mocą ustawy.
Mała Konstytucja
Powrócono do nazwy rozporządzenie z mocą ustawy. Prawo do ich wydawania miała Rada Ministrów i wydawane były na podstawie upoważnienia ustawowego.
Warunki wydawania:
ustawa upoważniająca musiała wskazywać
- dokładny zakres przedmiotowy
- dokładny czas wydania
rozporządzenie nie mogło dotyczyć zmiany Konstytucji, ordynacji wyborczej, budżetu państwa, zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej, statusu jednostki w państwie
Mieliśmy więc do czynienia z podwójnym ograniczeniem przedmiotowym, tym z Konstytucji i tym z ustawy upoważniającej.
kontrola Prezydencka
- rozporządzenie musiało być podpisane przez Prezydenta i ogłoszone w dzienniku ustaw, a więc posiadał on prawo do weta absolutnego
- Prezydent miał możliwość zwrócenia się do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie zgodności z Konstytucją
Wady i zalety rozporządzeń
Zalety |
Wady |
|
|
Rozporządzenia z mocą ustawy w obecnej Konstytucji (art. 234)
Rozporządzenia z mocą ustawy wydaje Prezydent. Są przewidziane jako możliwość zachowania ciągłości władzy.
Warunki wydawania:
w państwie musi panować stan wojenny
Sejm (kworum) nie może zebrać się na posiedzenie
musi być wniosek o wydanie ze strony Rady Ministrów (Rada Ministrów sporządza projekt)
musi być opublikowane
nie mogą zmieniać (ograniczenie przedmiotowe):
- Konstytucji
- ordynacji wyborczej
- ustawy o stanach nadzwyczajnych
są zatwierdzane na najbliższym posiedzeniu Sejmu (Konstytucja nie wspomina o Senacie). Sejm spełnia w ten sposób swoją funkcję kontrolną
obowiązek respektowania trzech zasad postępowania w stanach wyjątkowych:
- legalności - należy przestrzegać prawa
- proporcjonalności - powinno się stosować instrumenty stosowne do skali
- celowości - należy zmierzać do szybkiego przywrócenia stanów normalności
Czas obowiązywania rozporządzenia jest nieograniczony, oprócz tego, że rozporządzenie musi być zatwierdzone na najbliższym posiedzeniu Sejmu. Jednakże stan niemożności zebrania się Sejmu może się przedłużać, a dodatkowo w stanie nadzwyczajnym nie może być nowych wyborów.
Kontrowersje
Są wydawane, gdy nie może zebrać się Sejm, ale Konstytucja nic nie mówi o Senacie.
Czy Prezydent może wydawać rozporządzenia, gdy może zebrać się Sejm, ale nie może Senat?
Wykładnia literalna - Prezydent nie może wydać rozporządzenia.
Wykładnia funkcjonalna - brak Senatu nie eliminuje zdolności prawodawczej (jeśli Senat milczy przez 30 dni przyjmuje się, że nie zgłosił poprawek). Jednakże z punktu widzenia racjonalności, trwa wojna więc nie ma co czekać 30 dni, instytucja rozporządzenia jest przewidziana na czas wojny, więc Prezydent ma prawo wydać rozporządzenie.
Ponieważ pierwszeństwo przyznaje się wykładni literalnej jest to duży problem artykułu 234.
Czy sensowne jest, że rozporządzenia mogą być wydawane tylko w stanie wojennym, a nie ogólnie w stanach wyjątkowych, skoro konsekwencje obu tych stanów mogą być podobne?
Czy Prezydent jest związany zakresem wniosku Rady Ministrów?
Od kiedy obowiązuje rozporządzenie? Od chwili opublikowania czy od chwili zatwierdzenia przez Sejm?
Jeśli Sejm odmówi zaakceptowania rozporządzenia traci moc od momentu uchwały Sejmu (a nie od momentu opublikowania, żeby nie podważać zaufania do prawa i nie powodować roszczeń odszkodowawczych)
Czy Trybunał Konstytucyjny może badać rozporządzenie przed zatwierdzeniem przez Sejm?
Trybunał Konstytucyjny może badać rozporządzenie dopiero po jego zatwierdzeniu przez Sejm mimo, że ze względów racjonalnych powinna istnieć możliwość zwrócenia się przez Prezydenta z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie zgodności z Konstytucją rozporządzenia przed jego opublikowaniem.
VIII Rozporządzenia wykonawcze
Rozporządzenie - akt prawny wydawany przez organy władzy wykonawczej uznany za źródło powszechnie obowiązującego prawa. Ma jednoznacznie wykonawczy charakter względem ustaw, jego zadaniem jest konkretyzowanie postanowień aktów ustawowych w celu ich realizacji. Rozporządzenia zawierają normy o charakterze generalnym i abstrakcyjnym.
Analiza artykułu 92 wskazuje na wyjątkową precyzję postanowień:
Art. 92.
1. Rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji,
zamknięty katalog podmiotów uprawnionych do wydawania rozporządzeń:
Prezydent RP
Prezes Rady Ministrów
Rada Ministrów
ministrowie resortowi
Przewodniczący komisji i komitetów wskazanych w ustawach wchodzących w skład rządu - obecnie Komitet Integracji Europejskiej
KRRiT
na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania.
Prawo do wydania rozporządzenia musi zostać indywidualnie powierzone jakiemuś podmiotowi z uprawnionych. Rozporządzenia wydawane są w celu wykonania ustawy.
Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu.
Nie może być upoważnienia blankietowego. Musi być konkretnie wskazane czego ma dotyczyć rozporządzenie.
2. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji, o których mowa w ust. 1, innemu organowi.
Zakaz subdelegacji.
Upoważnienie ustawowe musi zawierać wskazanie zakresu przedmiotowego rozporządzenia oraz wytyczne dotyczące jego treści. Powinno określać także, jakie sprawy zostały przekazane do unormowania - zakres przedmiotowy rozporządzenia nie może wykraczać poza zakres ustawy.
Rozporządzenia są wydawane także przez wojewodów oraz terenowe organy administracji niezespolonej.
Ustawa może nałożyć obowiązek współdziałania na różne organy przy wydawaniu rozporządzenia:
- wspólne wydanie
- wydanie w porozumieniu z drugim organem
- wydanie ze zgodą drugiego organu
- zainicjowanie wydania przez drugi organ
Obowiązek ten może wynikać z : szczegółowego upoważnienia
uregulowań w innych ustawach
uregulowań generalnych co do danego zakresu przedmiotowego.
Rozporządzenie można wydać jedynie po wydaniu ustawy macierzystej lub w trakcie jej vacatio legis.
Rozporządzenia tracą moc obowiązującą poprzez:
uchylenie ustawy lub samego przepisu upoważniającego do wydania rozporządzenia
orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją
uchylenie przez organ, który je wydał z wyjątkiem rozporządzenia ministra, które może zostać uchylone przez Radę Ministrów na wniosek Prezesa Rady Ministrów
upływ czasu, na który zostało wydane
IX Akty prawa miejscowego
Akty prawa miejscowego - źródła powszechnie obowiązującego prawa na obszarze działania organu, przez który zostały wydane (art. 87 ust. 2).
Podmioty uprawnione do wydawania aktów prawa miejscowego (art. 94):
- organy uchwałodawcze i wykonawcze samorządu terytorialnego
- terenowe organy administracji zespolonej i niezespolonej
Akty prawa miejscowego mogą być wydawane tylko na podstawie i w graniach upoważnienia zawartego w ustawie.
Rodzaje aktów:
- przepisy porządkowe - przepisy wydawane w celu zapewnienia spokoju i bezpieczeństwa obywateli oraz w razie zagrożenia ich zdrowia i życia, podstawą wydania jest ogólna kompetencja zawarta w ustawach o poszczególnych szczeblach samorządu terytorialnego oraz ustawie o administracji państwowej
- przepisy wykonawcze - przepisy konkretyzujące postanowienia ustaw w celu ich realizacji na obszarze działania samorządu terytorialnego, podstawą jest upoważnienie zawarte w ustawie, która ma zostać wdrożona w życie.
Upoważnienie ustawowe ma charakter generalny: określa organ wydający i ogólne przesłanki oraz szczegółowy: określa zakres spraw do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści.
Cechy aktów prawa miejscowego:
- obowiązują na terenie działania organu wydającego
- są wydawane na podstawie i w granicach ustaw
- stanowione przez organy samorządu terytorialnego lub administracji rządowej
- ustanawiane w trybie określonym w ustawie
Publikacja: dzienniki uchwał, wojewódzkie dzienniki uchwał, akty porządkowe: poprzez obwieszczenia oraz w sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie (słupy, lokalne media).
Hierarchia aktów prawa miejscowego nie została określona, ale praktyka wskazuje, że:
- co do aktów wykonawczych nie istnieje możliwość kolizji - każdy szczebel samorządowy posiada inny zakres kompetencji
- co do aktów porządkowych: istnieje możliwość wystąpienia kolizji norm
X Akty prawa wewnętrznego
Akty prawa wewnętrznego (akty kierownictwa wewnętrznego) - akty prawne obowiązujące jedynie jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu dany akt. Nie mogą być one podstawą decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów prawa.
Nie ma zamkniętego katalogu podmiotów mających uprawnienia do wydawania aktów prawa wewnętrznego.
W Konstytucji wymienione są (art. 93):
- Rada Ministrów (uchwała)
- Prezes Rady Ministrów (zarządzenie)
- ministrowie (zarządzenie)
Powyższe akty prawa wewnętrznego mogą być wydawane jedynie na podstawie ustawy.
Do aktów prawa wewnętrznego zalicza się również:
- zarządzenia Prezydenta RP
- statuty
- regulaminy
Otwarty katalog podmiotów umożliwia wydawanie jakichkolwiek uchwał - aktów organom niebędącym państwowymi.
Nie jest ustalona konkretna forma tych aktów.
XI NIEPISANE ŹRÓDŁA PRAWA
1. Prawo zwyczajowe - normy wykształcone w drodze długotrwałej i jednolitej praktyki, której towarzyszy powszechne przekonanie o ich normatywnym charakterze. Prawo zwyczajowe może być źródłem prawa konstytucyjnego, o ile dotyczy kwestii nieuregulowanych normami należącymi do gałęzi prawa konstytucyjnego.
Współcześnie jest zjawiskiem rzadko występującym, niekiedy w systemie common law, sporadycznie w systemach prawnych Europy kontynentalnej.
Prawo stanowione może uznać normy prawa zwyczajowego za formalne źródło prawa, np. przepisy porządkowe można ogłaszać w sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie.
2. Precedens konstytucyjny
Precedens - świadome i jednorazowe rozstrzygnięcie pewnego zagadnienia w okolicznościach pozwalających przypuszczać, że taka praktyka utrzyma się (organ oczekuje utrwalenia się tego typu praktyki).
Precedens konstytucyjny może przekształcić się w normę prawną, np. w 1991 r. premier Jan Krzysztof Bielecki podał rząd do dymisji na pierwszym posiedzeniu nowowybranego Sejmu, chociaż nie miał takiego obowiązku. Później zachowanie to zostało ujęte jako norma w Małej Konstytucji 1992r.
3. Zwyczaj konstytucyjny (konwenans)
Konwenans konstytucyjny - utrwalony i powtarzany precedens.
Warunki zwyczaju konstytucyjnego:
- powtarzalność
- stałość
- jawność i przejrzystość
- konsensus zainteresowanych organów państwowych
Przykłady konwenansów konstytucyjnych:
- zarządzanie przerwy w obradach na żądanie klubu parlamentarnego
- podział miejsc w sali na lewicę i prawicę
- 3-krotne uderzenie laską marszałkowską na znak otwarcia i zamknięcia obrad
- wybieranie sekretarzy spośród najmłodszych wiekiem posłów (senatorów)
- poniedziałek jako dzień wolny od obrad
- przemówienie inauguracyjne Marszałka Seniora
- składy komisji odzwierciedlają skład izby
Zasada dyskontynuacji prac parlamentu jako nietypowy przykład konwenansu
Jest to konwenans, gdyż zasada ta nie jest wspomniana w Konstytucji, ale w ustawach są określone od niego wyjątki - gdzie są wyjątki, muszą istnieć też normy.
Wyjątki od zasady dyskontynuacji prac parlamentu:
ustawa budżetowa
raport komisji śledczej
projekt obywatelski
8