PRACA KONTROLNA Z SYSTEMU PRAWA W POLSCE
Temat: Konstytucja i ustawy jako źródła prawa polskiego
Źródłami prawa nazywamy wszystkie akty prawne, zawierające konkretne przepisy, podane do przestrzegania w odpowiedniej formie (np.; ustawy czy rozporządzenia) i wydane w odpowiednim trybie. Źródła prawa są to zatem akty stanowione przez organy państwowe, które w swej treści zawierają normy prawne albo stanowią element niezbędny do odczytania obowiązującej normy prawnej. Dlatego też mówiąc o źródłach prawa w tym znaczeniu , określamy je najczęściej mianem aktów normatywnych tj. aktów , które w swej treści zawierają normy prawne lub ich części składowe. Mówiąc o aktach normatywnych takich jak np. ustawy, rozporządzenia lub uchwały, mamy na myśli dokumenty, w których te normy zostały zapisane. W ujęciu materialnym źródło prawa to wszystko, co pośrednio lub bezpośrednio wpływa na jego treść. Do podstawowych źródeł prawa w Polsce należą przede wszystkim: konstytucja i ustawy.
Konstytucja w systemie źródeł prawa zajmuje naczelne miejsce, jest bowiem ustawą zasadniczą posiadającą najwyższa moc prawną. Koncepcja konstytucji wyłoniła się z teorii umowy społecznej i teorii suwerenności ludu. Przez termin „ konstytucja” rozumie się ustawę, w której zawarte zostały podstawowe zasady organizacji i funkcjonowania państwa. Pełna konstytucja powinna ponadto zawierać katalog praw obywatelskich, określający miejsce i pozycję jednostki w państwie. Ustawa konstytucyjna w hierarchii aktów prawnych zajmuje nadrzędne miejsce, co oznacza, że wszystkie ustawy i akty prawne niższej rangi nie mogą z nią być sprzeczne. Możemy wyróżnić konstytucję w sensie formalnym i konstytucję w sensie materialnym. Pierwsza ma formę ustawy, przez drugą natomiast rozumie się cały system podstawowych instytucji politycznych i społeczno gospodarczych, składających się na organizację i ustrój danego państwa .Konstytucja w znaczeniu materialnym jest więc pojęciem szerszym i pełniej charakteryzuje ustrojowy model państwa.
Konstytucja jest najwyższym prawem w Rzeczypospolitej Polskiej. Organem stanowiącym ją jest Sejm i Senat, jednakże autorem jej jest cały naród wypowiadający się na jej temat w powszechnym referendum. Bez wątpienia odgrywa więc ważną rolę w organizacji państwa, określa bowiem podstawowe zasady ustroju politycznego oraz społeczno-gospodarczego państwa; reguluje strukturę i zakres działania naczelnych organów państwowych; podstawowe prawa i obowiązki człowieka i obywatela.
Zmiana konstytucji może nastąpić tylko w drodze ustawy uchwalonej przez Sejm większością co najmniej 2/3 głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz przez Senat bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby Senatorów (Konstytucja z 2 kwietnia 1997r.).
Konstytucja jest podstawą kompetencyjną stanowienia ustaw zwykłych. Przez nią Parlament ma kompetencje do wydawania ustaw zwykłych. Obecna Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej uchwalona została przez Zgromadzenie Narodowe i przyjęta w referendum konstytucyjnym 2 kwietnia 1997r. Jest ona bardzo obszernym aktem, składającym się z uroczystego wstępu (preambuły) oraz 243 artykułów, podzielonych na trzynaście rozdziałów. Jest to akt będący wynikiem kompromisu między konstytucyjnymi wizjami najbardziej znaczących sił i instytucji politycznych. Wizje te zostały przedstawione w siedmiu wcześniejszych projektach konstytucji. Obecna konstytucja zawiera szeroko rozbudowany katalog praw i wolności obywatelskich wraz z instrumentami ich prawnego egzekwowania.
Konstytucję rozpoczyna preambuła, która daje wyraz tradycjom i wartościom decydującym o tożsamości polskiego społeczeństwa. Objaśnia cele ustanowienia konstytucji: poszanowanie wolności i sprawiedliwości; współdziałanie władz; umocnienie uprawnień obywateli; zapewnienie rzetelności i sprawności działania instytucji publicznych. Wskazuje też wartości na których ma opierać się prawo i podstawy porządku politycznego Rzeczypospolitej Polskiej. Preambuła zawiera także wskazówki dla interpretacji przepisów konstytucji.
W rozdziale I Konstytucji, zatytułowanym „Rzeczypospolita” przedstawiono podstawowe zasady określające charakter państwa. Należą do nich w szczególności: zasada republikańskiej formy państwa, będącego wspólnotą wszystkich obywateli; zasada państwa prawnego; sprawiedliwości społecznej; niepodzielności i integralności państwa; zasada suwerenności narodu; podziału władzy oraz jej decentralizacja. Wśród tych zasad są też takie, które charakteryzują gospodarkę państwa. Porządek polityczny i społeczny RP powinien być według konstytucji oparty na zasadzie wolności partii politycznych, organizacji politycznych i społecznych oraz na wolności środków społecznego przekazu. Wśród zasad są również przepisy o stosunku państwa do Kościołów i związków wyznaniowych.
Rozdział II Konstytucji ustanawia normy odnoszące się do wolności oraz praw i obowiązków człowieka i obywatela. Składa się z 57 artykułów podzielonych na 6 tytułów: zasady ogólne; wolności i prawa osobiste; wolności i prawo polityczne; ekonomiczne, socjalne i kulturalne; środki ochrony wolności i praw; obowiązki. Rozdział ten pełni szczególną role w całej konstytucji, ponieważ normuje sytuację prawną jednostki w państwie. Wśród swobód osobistych Konstytucja wymienia prawa i wolności:
prawo każdego człowieka do ochrony życia ( art. 38 );
zakaz stosowania tortur, poniżającego traktowania lub karania, zakaz poddawania eksperymentom naukowym, bez zgody zainteresowanej osoby ( art. 39 i 40 );
prawo do nietykalności osobistej i gwarancje bezpieczeństwa osobistego:
zakaz bezprawnego pozbawienia wolności (art. 41);
zasada nullum crimen sine lege („Nie ma przestępstwa bez ustawy”) (art. 42);
prawo do obrońcy (wyboru lub urzędu);
prawo do rzetelnego sądu - niezależnego, bezstronnego i niezawisłego, działającego jawnie i bez nieuzasadnionej zwłoki, ( art. 45, ust. 1);
prawo do ochrony prywatności - tajemnica korespondencji, nienaruszalność mieszkania ( art. 50 i 51);
wolność sumienia i religii ( art. 53 );
Konstytucja wprowadza również gwarancję praw jednostki. Należą do nich między innymi: prawo każdego do wynagrodzenia szkody jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działania organów władzy publicznej; powszechne prawo drogi sądowej dla dochodzenia naruszonych praw i wolności;
Do najważniejszych obowiązków każdego obywatela należą: obowiązek wierności RP; obowiązek przestrzegania prawa; ochrony Ojczyzny; obowiązek dbania o stan środowiska naturalnego;
Rozdział III Konstytucji obejmuje problematykę źródeł prawa. Składa się on z 8 artykułów. W rozdziale tym określone zostały: formy, w jakich może być tworzone prawo; podmioty (organy państwowe) posiadające kompetencje do wydawania określonych aktów prawnych; zakres spraw, które mogą być przez dane akty prawne normowane; ustalone zostały również relacje miedzy poszczególnymi rodzajami aktów normatywnych. Z rozdziału tego wynika, że źródłami powszechnie obowiązującego prawa są nie tylko akty prawne parlamentu (a więc konstytucja i ustawy), ale także akty prawne, na których obowiązywanie decydujący wpływ ma parlament (umowy międzynarodowe ratyfikowane za zgodą parlamentu). Konstytucja RP wprowadziła zasadę jawności i powszechności dostępu do prawa wprowadzając wymóg ogłaszania aktów prawnych. Bez tego wymogu akt prawny nie może wejść w życie.
W rozdziale IV konstytucji, zamieszczone są przepisy dotyczące władzy publicznej. Normują one sposób wyboru, strukturę, organizację wewnętrzną i kompetencje Sejmu i Senatu oraz status posłów i senatorów. Parlament RP jest reprezentacją narodu, wyrazicielem jego suwerenności władzy. Sejm składa się z 460 posłów, Senat ze 100 senatorów. Posłowie wybierani są w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, tajnych, proporcjonalnych; natomiast senatorowie w powszechnych, tajnych i bezpośrednich. Posłom i senatorom przysługuje immunitet parlamentarny (nie mogą być oni pociągnięci do odpowiedzialności karnej bez zgody izby, w której zasiadają). Każdej z izb przewodniczą marszałkowie, którzy kierują obradami i czuwają nad tokiem prac Sejmu i Senatu. Parlament spełnia kilka funkcji. Najważniejsza jest z pewnością funkcja ustawodawcza - obejmuje ona prawo uchwalania konstytucji, dokonywania w niej zmian, stanowienia ustaw (czyli aktów prawnych). Wysoka ranga Sejmu i Senatu wśród innych organów władzy państwowej wynika więc z monopolu na stanowienie ustaw, ale także z ważnych kompetencji kreacyjnych (znaczy to, że utworzenie niektórych organów państwa jest możliwe tylko poprzez decyzje Sejmu lub Senatu; np. powołanie prezesa NIK; Rzecznika Praw Obywatelskich). Ważną funkcją parlamentu jest funkcja kontrolna. Jest ona wykonywana w stosunku do rządu przez Sejm. Polega ona przede wszystkim na udzielaniu Radzie Ministrów tzw. inwestytury (uchwalanie wotum zaufania). Do kompetencji parlamentu należy również: zarządzanie referendum; podejmowanie uchwał o stanie wojny i o zawarciu pokoju.
Połączone izby tworzą Zgromadzenie Narodowe, które min. odbiera przysięgę od nowo wybranego Prezydenta, wysłuchuje orędzi prezydenckich, może uchwalić pociągnięcie Prezydenta do odpowiedzialności przed Trybunałem Konstytucyjnym za naruszenie Konstytucji.
Rozdział V Konstytucji normuje wybór i zakres kompetencji Prezydenta RP. Stanowi on o tym, że Prezydent jest wybierany przez Naród w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, w głosowaniu tajnym. Na Prezydenta zostaje wybrany kandydat, który otrzymał więcej niż połowę ważnie oddanych głosów. Prezydentem może zostać obywatel polski, który skończył 35 lat i posiada pełnię praw wyborczych. Konstytucja określa Prezydenta jako najwyższego przedstawiciela władzy państwowej i gwaranta jej ciągłości. W związku z tym powierza mu funkcje strażnika przestrzegania Konstytucji RP, suwerenności i bezpieczeństwa państwa, nienaruszalności jego terytorium. Do funkcji Prezydenta jako reprezentanta państwa w stosunkach zewnętrznych należą min:
ratyfikowanie i wypowiadanie umów,
mianowanie i odwoływanie przedstawicieli RP w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych.
Do Prezydenta należy tez sprawowanie funkcji dotyczącej ochrony zewnętrznego bezpieczeństwa państwa. W tym zakresie kompetencje Prezydenta obejmują min.:
pełnienie funkcji najwyższego zwierzchnika Sił Zbrojnych RP,
mianowanie Szefa Sztabu Generalnego i dowódców sił zbrojnych.
w czasie bezpośredniego zewnętrznego zagrożenia państwa zarządzenie powszechnej lub częściowej mobilizacji i użycia Sił Zbrojnych do obrony RP,
wprowadzenie stanu wojennego w razie zewnętrznego zagrożenia państw, zbrojnej napaści na terytorium RP lub, gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciw agresji.
Istotną funkcja Prezydenta jest funkcja prawodawcza, Prezydentowi przysługuje inicjatywa ustawodawcza, a także uczestniczy on w procesie ustawodawczym. Ponadto Prezydent wydaje rozporządzenia i zarządzenia, może tez wydawać rozporządzenia z mocą ustawy. Prezydent realizuje dość szeroką funkcje związaną z obsadami personalnymi na ważne stanowiska w państwie. Jest to:
powoływanie i odwoływanie Prezesa i wiceprezesów NSA, sędziów Sądu Najwyższego,
powoływanie części składu Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji,
powoływanie Prezesa i Wiceprezesów Trybunału Konstytucyjnego,
powoływanie członków rady Polityki Pieniężnej,
Można również wymienić funkcje, które pod względem treści maja charakter typowo administracyjny. Składają się nań kompetencje w sprawach indywidualnych, np.; nadanie odznaczeń, stosowanie prawa łaski, nadawanie obywatelstwa polskiego i wyrażanie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa, nadanie tytułu naukowego profesora itd.
Rozdział VI Konstytucji omawia konstytucyjne podstawy struktury i funkcjonowania Rady Ministrów, jako drugiej instytucji pełniącej władze wykonawczą w Polsce. Rada Ministrów składa się z Prezesa Rady Ministrów i ministrów. Sfera kompetencyjna Rady Ministrów jest bardzo szeroka, jest podstawowym ośrodkiem rządzenia państwem w sensie politycznym. Rada Ministrów w systemie administracji publicznej jest organem naczelnym, który „ kieruje administracją rządową”, zajmuje więc wobec całej administracji pozycję nadrzędna i kierowniczą. Rada Ministrów:
zapewnia wykonanie ustaw oraz wydaje rozporządzenia,
uchwala projekt budżetu i kieruje jego wykonaniem,
utrzymuje stosunki i zawiera umowy z rządami innych państw oraz organizacjami międzynarodowymi,
zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne państwa, sprawując kierownictwo w dziedzinie obronności kraju.
Do Rady Ministrów należy także koordynowanie i kontrolowanie prac administracji rządowej. Obejmują one pośredni oraz bezpośredni udział w tworzeniu przepisów prawa. W pierwszym przypadku chodzi prawo występowania z inicjatywą ustawodawczą. W tym przypadku Rada Ministrów jest jedynie inicjatorem, a nie twórcą aktów normatywnych najwyższej rangi. W ramach bezpośredniego udziału w tworzeniu przepisów prawa Rada Ministrów sama jest organem tworzącym prawo w drodze wydawania stosownych aktów normatywnych. W celu wykonania ustaw i na podstawie udzielonych w nich upoważnień Rada Ministrów wydaje rozporządzenia.
Rozdział VII Konstytucji określa podstawy działania samorządu terytorialnego.. Jego głównym zadaniem jest zapewnienie społecznościom lokalnym udziału w sprawowaniu władzy; jego istnienie wzmacnia demokratyczny charakter państwa. Zgodnie z Konstytucją RP do kompetencji samorządu terytorialnego należą:
zadania publiczne nie zastrzeżone przez konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych;
zadania publiczne służące zaspokajaniu potrzeb społeczności lokalnej, wykonywane przez jednostkę samorządu terytorialnego;
zadania przekazane ustawą lub wynikające z porozumień zawartych między organami samorządu terytorialnego a organami administracji rządowej.
Swoje zadania jednostki samorządu terytorialnego wykonują za pośrednictwem organów stanowiących i wykonawczych. W RP występują trzy jednostki samorządu terytorialnego: gmina, powiat, województwo. Władzą stanowiącą i kontrolną tych jednostek są rady (gminy, powiatu, sejmiki), na czele których stoją przewodniczący. Organami wykonawczymi poszczególnych jednostek samorządu jest zarząd (gminy, powiatu, województwa).
Do kompetencji Rady gminy należy określenie jej organizacji wewnętrznej, kierunków i celów działania, podejmowanie decyzji w sprawie mienia komunalnego i praw majątkowych. W skład zarządu gminy wchodzą wójt lub burmistrz jako przewodniczący zarządu. Wójt jest przewodniczącym zarządu gminy na terenach wiejskich, burmistrz - miejskich.
Powiat wraz z gminami realizuje zadania publiczne stojące przed lokalnymi strukturami samorządowymi. Do kompetencji Rady powiatu zalicza się min; uchwalanie budżetu powiatu; wybór i odwoływanie zarządu; podejmowanie decyzji w sprawach majątkowych. Na czele zarządu powiatu stoi starosta i wice starosta. Zarząd powiatu zajmuje się przede wszystkim przygotowaniem projektów uchwał rady i ich wykonywanie; gospodarowanie majątkiem powiatu oraz realizacja uchwalonego przez radę powiatu projektu budżetu powiatu.
Reprezentantem województwa jest wojewoda i jego urząd. Zarząd województwa zajmuje się wykonywaniem uchwały sejmiku; gospodarowaniem mieniem województwa; przygotowywaniem i wykonywaniem budżetu województwa; przygotowywaniem projektów rozwoju województwa, planów zagospodarowania przestrzennego oraz ich wykonywaniem; organizowaniem współpracy zagranicznej za szczeblu regionalnym.
Rozdział VIII poświęcony jest władzy sądowniczej. Władzę sądowniczą w Polsce stanowią sądy ( Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne, sądy wojskowe) i trybunały (Konstytucyjny, Stanu).
Sądy, jako wymiar sprawiedliwości, charakteryzują się tym, że: powołane są specjalnie do wymierzania sprawiedliwości; są niezawisłe; wykonują jurysdykcję w procesowej formie (w formie ustalonych w kodeksach procedur). Sądy zajmują się rozstrzyganiem konfliktów prawnych przy ewentualnym użyciu środków przymusu państwowego i zastosowaniem odpowiednich reguł postępowania.
Organem sądowym sprawującym nadzór nad działalnością sądów jest Sąd Najwyższy. Jego podstawową funkcją jest wyjaśnianie wątpliwości, które budzą niektóre przepisy prawne stosowane przez sądy powszechne lub wojskowe; rozpatruje kasacje.
Sądami powszechnymi w Polsce są sądy rejonowe, wojewódzkie i apelacyjne. Sądy rejonowe rozstrzygają jako pierwsza instancja większość spraw z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego; prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Sądy wojewódzkie rozpoznają sprawy z powyższego zakresu, w których występują jako sądu pierwszej instancji; rozpatrują również odwołania od orzeczeń sądów rejonowych. Sądy apelacyjne rozpoznają odwołania od orzeczeń sądów wojewódzkich.
Ważnym organem sądowniczym jest Sąd Administracyjny, który orzeka w sprawach skarg na decyzje administracyjne oraz sądy wojskowe, które orzekają wyłącznie w sprawach karnych dotyczących przestępstw popełnianych przez żołnierzy (w szczególnych przypadkach przed sądami wojskowymi mogą stawać osoby cywilne, np. w sprawach działalności na rzecz obcego wywiadu).
Obok sądów, organami władzy sądowniczej, są również trybunały. Trybunał Stanu powołany do rozpatrywania spraw o naruszenie konstytucji lub ustaw dokonanych przez osoby zajmujące najwyższe stanowiska w państwie, w związku z zajmowaniem tego stanowiska; w określonych przypadkach może on także rozpatrywać sprawy o przestępstwa pospolite (dotyczące przestępstw popełnionych przez prezydenta, premiera czy członków rządu). Głównym zadanie Trybunału Konstytucyjnego jest orzekanie o konstytucyjności prawa (czyli zgodności prawa stanowionego i umów międzynarodowych z konstytucją) oraz o legalności prawa (czyli zgodności aktów podustawowych z ustawami). Do ważnych kompetencji Trybunału Konstytucyjnego jest również orzekanie o zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych; rozstrzyganie sporów między centralnymi organami państwa.
Rozdział IX Konstytucji RP poświęcony został organom kontroli państwowej i ochrony prawa. Do tychże organów należą: Najwyższa Izba Kontroli; Rzecznik Praw Obywatelskich; Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.
Najwyższa Izba Kontroli jest organem państwowym funkcjonującym na zasadzie kolegialności. Do kompetencji obligatoryjnych NIK należą: kontrola działalności organów administracji rządowej; Narodowego Banku Polskiego; państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych. Do kompetencji fakultatywnych NIK należą: kontrola nad działalnością organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych. Spośród wszystkich kontroli, jakie dokonuje NIK, najważniejsze są te, związane z działalnością rządu (obowiązek dokonywania co roku analizy sposobu wykonania przez Radę Ministrów ustawy budżetowej oraz przedłożonych sejmowi przez rząd założeń polityki państwa na dany rok).
Rzecznik Praw Obywatelskich to jednoosobowy organ kontroli państwa. Konstytucyjnym zadaniem rzecznika jest stanie na straży wolności i praw człowieka i obywatela, zarówno tych zawartych w konstytucji i ustawach, jak i tych znajdujących się w umowach międzynarodowych ratyfikowanych przez Polskę. Rzecznik praw obywatelskich jest również zobowiązany do corocznego składania na forum sejmu sprawozdania o stanie przestrzegania w Polsce praw i wolności jednostki.
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji stoi na straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji.
Rozdział X Konstytucji RP poświęcony został finansom publicznym. Rozdział ten określa min: sposoby gromadzenia i wydawania pieniędzy na cele publiczne; zasady i tryb nabywania, zdobywania i obciążania nieruchomości, udziałów i akcji przez Skarb Państwa, Narodowy Bank Polski i państwowe osoby prawne; tryb i zasady emisji papierów wartościowych przez te podmioty; ustanawianie monopolu; zaciąganie przez państwo pożyczek i udzielanie gwarancji i poręczeń finansowych innym podmiotom; organizację Skarbu Państwa i sposób zarządzania jego majątkiem. Konstytucja w tym rozdziale zawiera również przepisy dotyczące podatków; budżetu i Narodowego Banku Polskiego.
Rozdział XI poświęcony jest stanom nadzwyczajnym tj. takim, które zagrażają bezpieczeństwu, a nawet bytowi państwa i społeczeństwa. Konstytucja RP przewiduje trzy rodzaje stanów nadzwyczajnych: stan wojenny; stan wyjątkowy i stan klęski żywiołowej.
Zgodnie z Konstytucją z roku 1997 stan nadzwyczajny wprowadza się tylko wtedy, gdy zwykłe środki konstytucyjne podjęte dla opanowania występujących zagrożeń są niewystarczające. Rozdział ten normuje sposoby wprowadzenia stanów nadzwyczajnych; zakres i zasady działania organów władzy publicznej w czasie trwania poszczególnych stanów nadzwyczajnych; zakres i tryb wyrównywania strat majątkowych; sposoby zachowania się w poszczególnych rodzajach tych stanów.
Rozdział XII Konstytucji RP pod tytułem „Zmiana konstytucji” stanowi o sposobie i trybie, w jaki można dokonać zmiany części bądź całości przepisów zawartych w jedenastu poprzednich rozdziałach konstytucji; natomiast rozdział XIII opatrzony tytułem „Przepisy przejściowe i końcowe” poświęcony jest sposobowi i czasowi dostosowania całokształtu ustawodawstwa do nowych przepisów, nowych zasad konstytucyjnych, a także sposobowi postępowania niektórych instytucji w okresie dostosowania dotychczas obowiązujących przepisów do nowych postanowień konstytucyjnych.
Do podstawowych źródeł prawa należą również ustawy. Podstawową różnicą między konstytucją a ustawą zwykłą jest to, że konstytucję zmienia się w innym szczególnym trybie:
zasada podwyższonego KWORUM (najmniejsza ilość posłów obecnych)
kwalifikowana większość głosów.
Ustawa jest aktem uchwalanym wyłącznie przez parlament i zajmującym w hierarchii aktów prawnych miejsce bezpośrednio po konstytucji. Ustawą można normować wszystkie sprawy pod warunkiem zgodności tego unormowania z konstytucją. Aby ustawa mogła być uchwalona, projektodawca musi wnieść do Sejmu inicjatywę ustawodawczą, czyli projekt ustawy z wnioskiem o jej rozpatrzenie przez izbę. Zgodnie z obowiązującą konstytucją podmiotami uprawnionymi do występowania z inicjatywą ustawodawczą są: prezydent, rząd, Senat, posłowie (grupa co najmniej 15 posłów lub komisja sejmowa), a także grupa co najmniej 100 tysięcy obywateli. Projekt ustawy może zawierać zmiany w obowiązującej ustawie - to znaczy nowelizować ją lub stanowić propozycję uchwalenia zupełnie nowej ustawy. W Sejmie sposób postępowania z wniesionym projektem, czyli procedurę ustawodawczą, określa Konstytucja RP i Regulamin Sejmu RP.
Wnioskodawcy przedkładając Sejmowi projekt ustawy przedstawiają finansowe skutki jej wykonania. Marszałek Sejmu, rozstrzygając o dalszym toku postępowania z projektem może:
zwrócić go wnioskodawcy, jeżeli uzasadnienie projektu nie spełnia warunków regulaminowych
skierować projekt do pierwszego czytania na posiedzeniu Sejmu lub na posiedzeniu właściwych komisji,
skierować projekt do Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka, która wyrazi opinię, czy projekt nie jest sprzeczny z prawem
Projekty ustaw Sejm uchwala w trzech czytaniach. Sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, chyba że Konstytucja przewiduje inną większość. W tym samym trybie Sejm podejmuje uchwały, jeżeli ustawa lub uchwała Sejmu nie stanowi inaczej.
I czytanie odbywa się na posiedzeniu właściwej komisji. Przedstawiciel autorów projektu (wnioskodawców) prezentuje projekt na forum komisji, która przystępuje do jego szczegółowej analizy. Ważne projekty ustaw, dotyczące min. zmian ustrojowych w państwie, praw i wolności obywateli, prawa wyborczego, kodeksów oraz podatków i finansów, muszą być zaprezentowane przez wnioskodawcę najpierw Sejmowi. Wnioskodawca przedstawia komisji lub izbie uzasadnienie konieczności uchwalenia ustawy oraz oświadczenie o stopniu jej zgodności z prawem Unii Europejskiej, po czym projekt staje się przedmiotem ogólnej debaty dotyczącej jego założeń. Jeżeli projekt był przedmiotem debaty w Sejmie, zostaje przekazany do szczegółowej analizy właściwym komisjom sejmowym. Komisje mogą poprawiać bądź całkowicie zmieniać poszczególne artykuły ustawy. W pracach komisji często uczestniczą eksperci, to znaczy osoby będące specjalistami w dziedzinie, której ustawa dotyczy. Posiedzenia komisji są otwarte dla przedstawicieli mediów.
Po zakończeniu I czytania projektu ustawy komisja wybiera sprawozdawcę, który przedstawia na posiedzeniu plenarnym izby sprawozdanie komisji, czyli uzgodnione stanowisko w sprawie danej inicjatywy ustawodawczej. Rozpoczyna się następnie procedura II czytania, która obejmuje możliwość zgłaszania przez posłów, Radę Ministrów lub wnioskodawców dodatkowych poprawek do przedstawionego sprawozdania. Jeżeli w trakcie drugiego czytania zgłoszone zostaną poprawki i wnioski, co do których wcześniej komisja nie zajęła stanowiska, projekt zostaje ponownie przekazany do tej komisji w celu rozpatrzenia nowych propozycji. Komisja ocenia zgłoszone w czasie drugiego czytania projektu propozycje i wnioski przy udziale ich autorów oraz opracowuje tak zwane dodatkowe sprawozdanie.
Poseł sprawozdawca referuje stanowisko komisji na posiedzeniu plenarnym, po czym Sejm przystępuje do głosowania. Jest to tak zwane III czytanie projektu ustawy. Izba głosuje nad każdym zgłoszonym wnioskiem, odrzucając go bądź przyjmując. Sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Kolejność głosowania jest następująca:
- głosowanie nad wnioskiem o odrzucenie projektu w całości (jeśli taki wniosek został postawiony),
- głosowanie nad poprawkami do poszczególnych artykułów, przy czym w pierwszej kolejności głosuje się nad poprawkami, których przyjęcie lub odrzucenie rozstrzyga o innych poprawkach,
- głosowanie nad projektem w całości, w brzmieniu zaproponowanym przez komisje ze zmianami wynikającymi z przegłosowanych poprawek.
Uchwalona przez Sejm ustawa jest przekazywana do Senatu wraz z uzasadnieniem oraz informacją o stopniu zgodności ustawy z prawem Unii Europejskiej. Tryb postępowania z ustawą w Senacie, podobnie jak w Sejmie, określa Konstytucja RP i Regulamin Senatu RP. Uchwalona przez Sejm ustawa przesyłana jest do właściwej komisji senackiej, która opracowuje swoje stanowisko i przedstawia je na forum Senatu jako sprawozdanie. Następnie ustawa jest przedmiotem obrad Senatu. Senat ma trzy możliwości decydowania o kształcie ustawy, od jego wyboru zależy dalszy los tego aktu prawnego:
1. Senat może odrzucić ustawę w całości; wtedy ustawa jest przekazywana Sejmowi z zaznaczeniem, iż Senat nie wyraża zgody na daną ustawę.
2. Senat może przyjąć ustawę bez zmian; wtedy marszałek Sejmu przekazuje ustawę prezydentowi do podpisu.
3. Senat może wnieść poprawki do ustawy; wtedy ustawa ponownie trafia do Sejmu, by ten rozpatrzył poprawki wniesione przez Senat.
Jeżeli Senat w ciągu 30 dni od dnia przekazania ustawy nie ustosunkuje się do niej, ustawę uznaje się za uchwaloną w brzmieniu przyjętym przez Sejm. Ostateczna decyzja co do kształtu ustawy należy do Sejmu, który może bezwzględną większością głosów odrzucić proponowane poprawki lub uchwałę Senatu odrzucającą ustawę w całości. Jeżeli jednak Sejm nie odrzuci poprawek Senatu do ustawy, uważa się je za przyjęte. Również sprzeciw Senatu co do całości ustawy staje się skuteczny, jeżeli Sejm nie odrzuci go bezwzględną większością głosów. W takim wypadku postępowanie nad ustawą zostaje zamknięte i prace nad nią mogą ewentualnie toczyć się od początku.
Po uchwaleniu ustawy, to znaczy rozpatrzeniu jej przez Sejm i Senat, marszałek Sejmu przekazuje ją do podpisu prezydentowi RP. Prezydent podpisuje ustawę przekazaną przez marszałka Sejmu, jeżeli nie budzi ona jego zastrzeżeń i zarządza jej publikację w „Dzienniku Ustaw”.
Zgodnie z konstytucją prezydent może odmówić podpisania ustawy i przekazać ją Sejmowi z umotywowanym wnioskiem o ponowne rozpatrzenie (prawo weta) albo zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodności jej postanowień z konstytucją. W sytuacji, gdy Trybunał Konstytucyjny orzeknie o zgodności ustawy z konstytucją, prezydent nie może odmówić podpisania ustawy. Jeśli jednak Trybunał Konstytucyjny uzna ustawę za niezgodną z konstytucją, prezydent odmawia jej podpisania.
Jeśli Trybunał Konstytucyjny uzna za niezgodne z konstytucją tylko poszczególne przepisy ustawy i nie orzeknie, że są one nierozerwalnie związane z ustawą, wyjątkowo prezydent podpisuje ustawę z pominięciem przepisów uznanych za niezgodne albo zwraca ustawę Sejmowi w celu usunięcia niezgodności. Jeśli prezydent występuje z wetem, ostateczna decyzja co do kształtu ustawy należy do Sejmu, który może odrzucić stanowisko prezydenta (uchwalając ustawę ponownie większością 3/5 głosów). Przyjęcie przez Sejm weta prezydenta powoduje zamknięcie procesu ustawodawczego. Odrzucenie weta prezydenta oznacza, że Sejm nie zgadza się ze zgłaszanymi zastrzeżeniami i domaga się podpisania ustawy. W takim wypadku prezydent jest zobowiązany ustawę podpisać.
Proces powstawania ustawy jest, jak widać, bardzo skomplikowany i z reguły długotrwały. Ponieważ w wielu sprawach decyzje trzeba podejmować bardzo szybko, do procedury uchwalania ustaw została wprowadzona instytucja pilnego projektu ustawy, tak zwana szybka ścieżka legislacyjna. Jej zadaniem jest przyśpieszenie i ułatwienie procesu powstawania ustaw. Jeżeli rządowi zależy na szybkim uchwaleniu jego projektu ustawy, może skierować go do Sejmu z zastrzeżeniem, że jest to projekt pilny. Sejm ma obowiązek rozpatrzyć projekt pilny w pierwszej kolejności, Senat musi ustosunkować się do ustawy w ciągu 14 dni, a prezydent może zgłosić zastrzeżenia do ustawy w terminie 7 dni.
Konstytucja i ustawy należą więc do podstawowych źródeł prawa obowiązujących w Rzeczypospolitej Polskiej. Regulują one rzeczywisty aspekt demokracji w Polsce, a w szczególności prawa polityczne, suwerenność ludu wobec narodu i równość wszystkich obywateli wobec prawa. Mimo, że polska konstytucja jest jedną z najmłodszych jest również najnowocześniejsza. Normuje ona najważniejsze sprawy w państwie, określa podstawowe zasady ustroju politycznego, regulują strukturę i zakres działania organów państwowych; a także pozycję każdego obywatela RP, jego podstawowe prawa i obowiązki. Stoją one również na straży prawa. Znajomość źródeł prawa znacznie pomaga w poruszaniu się w jego obrębie, jest niezbędna do skutecznego stosowania prawa, pozwala na prawidłowe wykonywanie zadań z zakresu pełnienia różnorodnych funkcji publicznych.
9