K �jna DIALEKTY POLSKIE78971

169

§ 51. Przesunięcie ku przodowi i zwężenie artykulacji dX (= a przed spółgłoskami nosowymi)

Na zmianę artykulacji « — jego zbliżenie do a — musiała też wpływać następująca po nim spółgłoska nosowa (dX ^ dX), i to nie tylko na Mazowszu, gdzie każde d wymieniało się na A (zob. § 45 —§ 49), ale także na dalszych, głównie jednak przyległych do Mazowsza terenach. Rezultaty tej wymiany typu kolano, śdno, pani, tam, sama lub koly-no, peńi, śeno ... spotykamy, poza drobniejszymi wyspami, nad Wisłą przy ujściu Wieprza (po Radom. Puławy, Luków, Garwolin) oraz przy ujściu Sanu (prawie po Busk, Mielec, Biłgoraj i Kraśnik, zob. MAGP 282), a głównie po obu stronach Noteci od Inowrocławia (Szymborze, Tarzany, Ośniczewek), Mogilna (Pakość) po okolice Wągrowca (Łopienno, Mokro-nosy, Panigródz), Szubina (Wolwark, Łankowiczki, Obórznia, Wąsosz), Żnina (Sarbinowo). Bydgoszczy (Dobrcz, Włóki, zob. TomZ), Sępolna i Wyrzyska (Lutowo, Buczek, Sypniewo, Runowo. Dębowo, Sadki, zob. Zag 11), a prócz tego na południe od Gostynia (Gogolewo, Domachowo, Zytowiecko, zob. TomZ 3-18) i na wschód od Rawicza (zob. No w 19).

Na części wymienionych obszarów gwarowych rozwój dX w &X i dalej w eX, eX jest paralelny do rozwoju krótkiej nosówki Ą w <[ i dalej w ę, i. Wynika to zapewne z tego. że zarówno opuszczenie podniebienia miękkiego przy artykulacji Ą jak i wcześniejsze opuszczenie podniebienia, potrzebne do wymówienia spółgłoski nosowej, w grupie dX = ąX podobnie wpływają na zwężenie artykulacji ustnej samogłoski i jej przesunięcie ku przodowi. Nie musiało to jednak doprowadzić do powszeeiinego zidentyfikowania grupy dX z krótką nosówką, choć takich tendencji można się dopatrywać w charakterystycznym dla Nowego Kramska spłynięciu się kontynuantów krótkiej nosówki i długiej (HSTH {myk — tśuśó ruyać) oraz dX i dX w ńX {śMna, nlno — zumek, maślttnka), por. GruchKr 28 i n.

§ 52. Rozwój i zasięgi kontynuantów stpol. a

W okresie, kiedy iloczas spełniał jeszcze funkcję różnicowania wyrazów oraz ich form (zob. s. 146), czyli przed wiekiem XVI. z dłuższym czy krótszym trwaniem artykulacji wariantów fonemu [a] wiązały się pewne redundantne, niefonologiczne wówczas właściwości fonetyczne — drobne różnice związane ze stopniem natężenia udziału warg, położenia języka, zwężenia szerokości otwarcia jamy ustnej (zob. s. 146).

Na podstawie obserwacji rozwoju samogłosek długich i krótkich w poszczególnych ugrupowaniach gwarowych można sądzić, że zespoły tych arty-kulacyjnych właściwości, towarzyszących długim i krótkim samogłoskom,