Scan30 (4)

LXIV

-

ZNACZENIE POJĘCIA „KATHARSIS’

stąpić „naśladujące przedstawienie” przez słowo „imitacja”. W języku greckim wszystkie trzy rzeczowniki: tragedia akcja i mimesis są bowiem rodzaju żeńskiego, wobec czego imiesłów, którego jlppełnieniem jest katharsis, może dotyczyć każdego z nich jako podmiotu gramatycznego lub logicznego:' Definicja ta brzmi: „tragedia jest to imitacja akcji poważnej, skończonej i posiadającej odpowiednią wielkość, wyrażona w mowie ozdobnej, odmiennej w różnych częściach dzieła, nie za pomocą opowiadania, lecz w formie dramatycznej, przez litość i trwogę osiągająca katharsis |od] takich właśnie uczuć”.    \    ’ _f ,, x. n ^;

Jak wspomnieliśmy na wstępie, w ciągu pięciu wieków, od renesansu do chwili obecnej, powstała ogromna ilość prób interpretacyjnych zagadkowego użycia terminu katharsis w kontekście podanej wyżej definicji. Omówienie wszystkich interpretacji byłoby więc rzeczą niemożliwą. W naszym przeglądzie musimy ograniczyć się do przedstawienia przede wszystkim kierunków, w jakich szły te interpretacje, wyznaczone zresztą głównie przez zreferowane wyżej użycie tego słowa w języku greckim.

Interpretacje etyczne. Jedną z najbardziej żywotnych interpretacji okazała się próba połączenia tego pojęcia z funkcją etyczno-'-moralną sztuki, nawiązująca do horacjańskiej dewizy łączącej po- > -żytek z przyjemnością~lJ777/^^w7czj. Jesr'TO~tńTeTpTetacjal dominu- j jąca w epoce renesansu i klasycyzmu, która miała jednak wielu zwolenników również w późniejszych okresach, a jej echa są dość wyraźne nawet w niektórych współczesnych wyjaśnieniach tego problemu. W renesansie sądzono na- ogól,... że litość i trwoga^-jt] kich doświadcza się podczas przedstawienia tragedii w teatrze, pozwala widzom na wyciągnięcie „lekcji” z nieszczęścia postaci tragicznych i poskromienie własnych afektów. W ten sposób ro-zumiał działanie tragedii również w XVII wieku Pierre Corneille^.

P. Corneille, Trois discours sur le poeme dramatiąue, reed. L. Fo-restier, Paris 1963, s. 75— 76. Zaznacza on jednak swe powątpiewanie w katartyczne działanie dramatu (s. 80—81).

LXV

INTERPRETACJE ETYCZNE

fi\'^r) ;Y J . i ^; v

w XVIII wieku m. in. Gotthold E. Lessing³⁴ i James Boswell. Dostrzegają oni w katharsis oczyszczenie, a raczej złagodzenie uczuć według etycznej zasady „złotego środka”, jaki jest właściwością cnoty. Boswell w Żywocie doktora Samuela Johnsona³³ (wyjaśnia to w następujący śpogótrr

uczucia są motorem ludzkiego działania i czymś pozytywnym. Zmieszane są one jednak z tego rodzaju „nieczystością”, którą należy usunąć łub oczyścić przez trwogę lub litość. Ambicja jest np. cechą szlachetną. Gdy oglądamy jednak na scenie, że nadmiernie ambitny człowiek kieruje się nieuczciwością i jest za to ukarany, jesteśmy przerażeni konsekwencjami takiej ambicji. Podobnie rzecz się przedstawia z gniewem. Umiarkowany gniew jest pożądany. Jeśli jednak widżimyrze bohater dramatu posuwa sic w swym gniewie^ zbyt daleko, litujemy się nad ofiarą tego gniewu i wyciągamy stąd wniosek', ze gniew należy hamować. \

W interpretacji Boswella, jak widzimy, litość i trwoga są czynnikami oczyszczającymi, a raczej „temperującymi” w nas inne afekty przez pouczenie płynące z tragedii.

Pod koniec XIX wieku przyjmują analogiczne wyjaśnienie A. Hatzfeld i M. Dufour we wstępie do swego wydania Poetyki³⁶. Zupełnie ostatnio z tego w zasadzie punktu widzenia rozpatruje /J katharsis Aleksander Niczew³⁷. Punktem wyjścia dla Niczewa jest U -szeroko od dawna aprobowane przekonanie, że Arystoteles przez

³⁴ G. E. Lessing, Die Hcimburgische Dramaturgie, Stuttgart 1966; por. M. Kommerell, Lessing urid Aristoteles, Frankfurt 1940, s. 92 nn. i 268 nn.

³⁵    J. Boswell, Life of Doctor Johnson, ed. Hill, London 1791, t. IV, s. 39.

³⁶    A. Hatzfeld, M. Dufour, La Poetic/ue d’Aristote, Lille 1889, s. XXXV- XLII.

³⁷    A. Nićev, L'enigme de la Catharsis tragicjue dans Aristote, Sofia 1970.

5 — Arystoteles: Poetyka