HAiPA - wykład nr.1 2.10.2003 r.

egzamin - test 2 części: 1/3 - historia adm.

2/3 - polityka adm.

1. Różne aspekty administracji publicznej;

2. Geneza administracji;

3. Rozwój/ewolucja adm. w wybranych krajach Europy (w Polsce)od oświecenia do PRL;

Literatura:

1. G. Górski „Historia administracji” W-wa 2002;

2. A. Konieczny, T. Kruszewski „Hist. adm. na ziemiach pol. Wybór źródeł” Kolonia 2001;

3. H. Izdebski „Hist. adm.” W-wa 2001;

4. J. Malec, D. Malec „Hist.adm. i myśli adm.” Kraków 2000;

5. M. Kallas „Hist. ustroju Polski od X do XX w.” W-wa 2001;

6. A. Ajnenkiel „Adm. w Polsce. Zarys hist.” W-wa 1977;

7. W. Ćwik, W. Mróz, W. Witkowski „Adm. w syst. ustrojowym Polski od 1939 r.” Przemyśl 1998 r.;

W chwili powstania państw/większych skupisk ludzi zaczyna być potrzebna adm. publiczna.

Ścisły związek gospodarka - administracja.

administracja - narodził się ten termin w starożytnym Rzymie; w językach nowożytnych, europ. znany od średniowiecza;

różnice w definicjach administracji:

1. administracja może oznaczać zarządzanie jakimikolwiek sprawami osoby czy instytucji prywatnej, państwa, bądź innej instytucji publicznej (znaczenie to przeważa do dziś w krajach anglosaskich);

2. administracja może się odnosić tylko do zarządu sprawami publicznymi; znaczenie to ugruntowało się w językach romańskich;

od czasów starożytnych administrację publiczną ujmowano dwojako:

1. w sposób negatywny, jako tę część funkcji państwa, która nie jest ani stanowieniem praw, ani wymierzaniem sprawiedliwości;

2. pozytywny (funkcjonalny) - jako działania wykonawcze w stosunku do decyzji polit. czy też szerzej jako organizatorską działalność państwa; w ramach pozytywnego określania administracji charakteryzują ją 3 cechy:

1. inicjowanie w dużej mierze organizatorskiej działalności władz publ.;

2. skupianie się przede wszystkim na rozwiązywaniu konkretnej sytuacji;

3. działanie w większym lub mniejszym stopniu przy pomocy środków niewładczych, czyli form nie łączących się bezpośrednio z zastosowaniem przymusu (akty prawne, ich egzekwowanie), które może przybierać cechy twórczego oddziaływania na stosunki gospodarcze i społeczne;

definicje administracji publicznej - konteksty:

1. socjologiczny;

2. prawny;

3. politologiczny;

4. językowy;

ad. 1)

* Tadeusz Bigo (1848 r.) definiował adm. w kontekście podziału władzy, rozumiejąc przez adm. publ. planową działalność państwa zmierzającą do zaspokojenia potrzeb zbiorowych, lecz nie będącą ani ustawodawstwem, ani sądownictwem;

* Tadeusz N. Hilarowicz (1917 r.) przez adm. publ. rozumiał czynności wszystkich podmiotów ustroju publ.;

* Bogdan Wasiutyński (1936 r.) określał adm. jako planową i stałą działalność podejmowaną dla zaspokojenia potrzeb państwa czy innego związku prawa publ. i nabywającą przez to przymioty adm. publ.;

* Stanisław Kasznica (1947 r.) pisał o adm. jako zarządzie majątkiem, przedsiębiorstwem. gminą, parafią czy stowarzyszeniem;

* Jerzy S. Langrad widział adm. jako planowe zgrupowanie ludzi powołane w służbie określonej misji publ.;

* R. Alessi (1966 r.) definiuje adm. publ. jako bezpośrednią i konkretną działalność, która przez czynności rzeczywiste realizuje konkretne cele bezpiecz., postępu o dobrobytu zbiorowości;

* G. Zanobini widzi w adm. publ. praktyczną działalność, którą państwo podejmuje bezpośrednio dla ochrony interesów publ. stanowiących jego naturalne cele;

* J. Boć - a.p. to przejęcie przez państwo i realizowane przez jego zawisłe organy, a także przez organy samorządu teryt. zaspokajanie zbiorowych oraz indywidualnych potrzeb obywateli, wynikających ze współżycia ludzi w społecznościach;

ad. 2)

a.p. - to ogół organów i instytucji zajmujących się organizacją procesu zaspokajania potrzeb zbiorowych; tak rozumiana a.p. obejmuje przede wszystkim:

- adm. rządową (premier, rada ministrów, wojewodowie, kierownicy rejonów, centr. i lokalne organy adm. specjalnej, np. urzędy górnicze czy dyrekcje okręgowe kolei państwowych oraz urzędy centralne i ich organy terenowe, inspekcje i wyspecjalizowane agendy rządowe);

- adm. samorządową, która występuje w Polsce wyłącznie na szczeblu lokalnym (jedynie w gminach) obejmującą kolegialne i jednoosobowe ciała wykonawcze rad gminnych;

kolegialne ciała wykonawcze (organy adm. samorządowej) stanowią zarządy, w skład których wchodzą wybierani przez rady gmin wojewodowie, burmistrzowie i prezydenci, ich zastępcy oraz członkowie w liczbie od 4 do 7;

jednoosobowymi organami adm. samorządowej są:

- wójt,

- burmistrz,

- prezydent,

kierujący bieżącymi sprawami gminy oraz wydający decyzje w indywidualnych sprawach adm. państwowej;

ad. 3)

a.p. - ogół działań skierowanych na zaspokojenie potrzeb zbiorowych;

a.p.- jest wyodrębnioną sferą aktywności instytucji państwowych, społ. i prywatnych, która służy zaspokojeniu potrzeb wszystkich obywateli; jest to innymi słowy produkcja dóbr i świadczenie usług podejmowane w interesie publ.;

na gruncie politologii przyjmuje się, że a.p. jest wyodrębnioną częścią procesu polit. sprowadzają się do działań wykonawczych w stosunku do celów polit. ustalonych przez strategiczne centra polit. (parlament, rząd); współcześnie podkreśla się, że a.p. jest sprawowana przy aktywnym udziale obywateli, uczestniczących w decyzjach wykonawczych i przyjmujących na siebie współodpowiedzialność za ich rezultaty;

według niektórych zach. teoretyków celem a.p. jest wprowadzenie innowacji w procesie zaspokajania potrzeb, kreatywność oraz kształtowanie wyobraźni społ.;

ad. 4)

etymologicznie rzecz ujmując wyrażenia administracja, administrować, administrator, administracyjny i inne od nich pochodne niewątpliwie nawiązują do j. łacińskiego, język ten posługiwał się określeniem „ministrare” dla określenia działalności służebnej i wykonawczej w celu spełnienia cudzej woli albo przynajmniej według wcześniej przyjętych założeń lub dyrektyw; przedrostek „ad” dodany do ministrare miał podkreślać z jednej str., że w ramach „administrare” chodziło o działalność wielce zróżnicowaną niekiedy tylko pośrednio związaną z ministrare albo służebną czy pomocniczą wobec ministrare, w tak ustalonym znaczeniu określenia: administracja, administrować, administrator, administracyjny przyjęte zostały przy minimalnym modyfikowaniu ich brzmienia do wszystkich współczesnych języków europejskich;

na 9.10.2003 r. - określenie administracja w 5 językach europ.

HAiPA - wykład nr. 2 9.10.2003 r.

działalność państwa w sferze administracji musi być wyodrębniona i uporządkowana:

1. organizacyjnie;

2. kompetencyjnie;

3. formalnie.

Administracja będzie w pełni realizowana i organizowana przy wsparciu:

1. systemu biurokratycznego (usyst.);

2. obejmująca obszerny zakres spraw o znaczeniu społ., adm. dot. wszystkich aspektów życia społ. (adm.: wojsko, szkolnictwo, służba zdrowia, ochr. środowiska, kultura, przemysł);

3. generalne normy prawne;

XXIV w. p.n.e. - Kodeks Urukaginy (władca Lagaszu);

XVII w. p.n.e. - Kodeks Króla Hammurabiego - najobszerniejszy, odkryty w 1901 r., prawo procesowe, karne, prywatne; świadectwo na istnienie praw w państwach despotycznych, na którym to państwo się opierało; Kodeks Hammurabiego znajduje się w Luwrze;

Cechy państwa despotycznego:

1. jednowładztwo (despotyzm);

2. teokratyzm (połączenie bóg-władca);

3. zarząd państwem - centralistyczny, poprzez urzędników podporządkowanych władcy;

4. brak adm. lokalnej, który przyczynił się generalnie do upadku despotii;

I Adm. w starożytnej Grecji:

Instytucje powstały w Grecji w V w. p.n.e. - demokracja:

1. Zgromadzenie Ludowe - EKLEZJA - organ ustawodawczy; klasyczny przykład funkcjonowania demokracji bezpośredniej;

2. Rada 500-set - organ wykonawczy;

3. sądownictwo ludowe;

4. - urzędnicy wybierani lub losowani na okres 1 roku;

- urzędy odpłatne, znajdujące się pod kontrolą eklezji i Rady 500-set;

Perykles - wymyślił odpłatność za urzędy, pensję urzędniczą;

Arystoteles - główny grecki teoretyk państwa;

II Adm. w starożytnym Rzymie

Formy ustrojowego rozwoju państwa rzymskiego:

1. od Romulusa - królestwo (753 - 509 r. p.n.e.);

2. republika (509 r. p.n.e. - 27 r. p.n.e.);

3. cesarstwo:

1. pryncypat (27 r. p.n.e. - 284 r.); Oktawian August; komedia republiki;

2. dominat (284 r. - 476 r. - upadek cesarstwa zach.-rzym.);

Rzymianie czerpali z Grecji - demokracja;

Cechy charakterystyczne republiki rzym.:

1. Eklezja - Zgr. Ludowe - władza ustawodawcza;

2. konsulowie (dwóch) - urząd kolegialny - władza wykonawcza;

3. Senat - organ doradczy;

4. urzędnicy wybierani przez Zgr. Ludowe, na 1 rok, odpowiedzialni przed Zgr. Ludowym;

5. urzędy kolegialne (min. 2 osoby, chciano uniknąć tyranii, jednowładztwa):

1. konsulowie;

2. pretorzy - władza sądownicza;

trybun ludowy - opieka nad ludźmi najuboższymi, dbanie o ich interesy, „pro publico bono”;

Cesarstwo Rzym. - tam powstał zarząd centralny;

imperium rzym. opierało swoją adm. na 4 elementach:

1. biurokratyzm;

2. centralizm;

3. podział adm. kraju;

4. hierarchiczna warstwa urzędników;

Nowa koncepcja adm., która polega na tym, że nie służy ona do wyzyskiwania poddanych, a stała się służbą publiczną, mającą uregulowania prawne i zobowiązaną do służby użyteczności publicznej;

cesarz Dioklecjan - b. ważne dla funkcjonowania adm., podział na:

1. centralną;

2. lokalną;

i ustalenie właściwej między nimi hierarchii;

Za czasów Dioklecjana najwyższym organem władzy centr. był św. Konsystorz - Rada Cesarska i Najwyższy Sąd; dziś Rząd;

cesarz Konstantyn Wielki - podzielił zarząd lokalny na 4 stopnie (podział administracyjny):

1. prefektury - 4 funkcjonowały; Imperium Rzymskie dziś: Włochy, Grecja, Albania, Egipt, płn. Afryka, Bliski Wschód (Turcja, Izrael, Syria);

2. diecezje - 12 na czele z wikariuszami;

3. prowincje - 100 zarządzali legaci, prezesi, rektorzy;

4. okręgi - civitas;

ŚREDNIOWIECZE:

królestwo Syrii - jako jedyne zachowało w średniowieczu zręby adm.; ogólnie Europa średniowieczna nie przejęła staroż. adm.; struktura Kościoła katolickiego, Kościół stworzył podwaliny pod adm., prawo świeckie ściśle oparte na prawie kanonicznym; ad. centralna - królowie, książęta; adm. lokalna - miasta, rozwój miast od XII/XIII w. w Europie Zach;

Dualizm - Europa Zach. - rozwój gosp. towarowo-pieniężnej;

- Europa Wsch. i Śr. - rozwój gosp. folwarczno-pańszczyźnianej;

w miastach - adm. państwowa lokalna; funkcje miast:

1. utrzymanie porządku w mieście;

2. regulacja życia gosp.;

3. regulowano różne przejawy życia społ., ustawa miejska - wilkierz - ustawy przeciwko zbytkowi (stroje, uczty, gry hazardowe);

Kościół i miasta wypracowały wzory, które mogły być przejęte przez adm. państwową, np. miasta niem. - te wzory na przełomie XV i XVI w. przejęte przez państwa niem.; szczególnie po 1517 r. - reformacja (Luter), pokój augsburski - „czyja władza tego religia”;

po reformacji państwa niem.:

• płn. - protestanckie, państwa przejmowały funkcje od miast;

• pd.;

okres monarchii absolutnej (początki ery nowożytnej) geneza administracji; Francja okresu Ludwika XIV (od 1618 r.), tylko władca może ustanawiać prawo; władca - ponad prawem, nad nim tylko prawo boskie i naturalne; kardynał Richelieu + doradcy - stworzyli podwaliny pod adm. państwową; Ludwik XIV zorganizował na skutek reform:

• gospodarkę;

• armię;

• adm. państwową;

Cechy charakterystyczne adm. w monarchii absolutnej:

1. biurokracja;

2. prawodawstwo;

3. wieloaspektowość spraw (armia, gosp. itd.);

Ludwik XIV miał cały sztab urzędników, chcąc ich w pełni kontrolować zgromadził ich w Wersalu;

monarchia absolutna doby oświecenia - ?wzorce oparte na państwie feudalnym - kres monarchii oświeceniowej - rewolucja franc.;

państwo feudalne - geneza w państwie Karola Wielkiego;

własność feudalna;

komendacja - zależność między wasalem a panem feudalnym;

feudalizm przejawiał się poddaństwem chłopa:

1. osobistym (przywiązanie chłopa do ziemi), renta feudalna (odrobkowa, naturalna, czynsz);

2. gruntowym - chłop uprawiał ziemię pana feudalnego, mógł opuścić tą ziemię, gdy uregulował zobowiązania w stosunku do pana feudalnego;

właściciele ziemscy - wyposażeni byli w atrybuty władzy państwowej, np. na wsi spełniali funkcje organów adm. państwowej np. w zakresie sądownictwa czy sfery podatkowej (fiskalnej);

w typowym rozwoju form państwa feudalnego mon. absolutną poprzedziły:

1. mon. wczesnofeudalna (Francja VIII/IX w., Polska X-XII w.);

2. rozdrobnienie feudalne (Niemcy, Ruś i Polska - 1138-1320 r.);

3. mon. stanowa (Anglia - XIII w., Polska - XIV w. 1333-1370 r.);

• duchowieństwo;

• mieszczanie;

• chłopi;

• szlachta;

część feudałów w burżuazję - dalej w kapitalistów, a część w ziemiaństwo i obszarników ziemskich;

mon. absolutna - uznana za okres przejściowy między państwem feudalnym, a kapitalistycznym;

rew. franc. - burżuazja (z gosp. towarowo-pieniężnej);

HAiPA - wykład nr. 3 16.10.2003 r.

absolutyzm - Austria, Prusy, Hiszpania, Francja;

XVIII w. - apogeum absolutyzmu w Europie, wyjątek - Francja - tam od Ludwika XIV (1661 - 1715 r.), kończy się we Francji w momencie wybuchu rewolucji franc.;

Oświecenie - główne założenia myśli oświeceniowej:

1. racjonalizm - poznanie świata za pomocą rozumu;

2. prawa natury - niezależne od prawa stanowionego;

3. aktywizm + optymizm - człowiek miał poznawać świat, by odkrywać normy prawa natury, dysponując odpowiednią wiedzą mógł dostosować rzeczywistość społ. do tego co nakazywały prawa natury;

Jean Jacques Rousseau - należy znieść ustrój feudalny drastycznie (rewolucyjnie), znieść uprzywilejowanie szlachty, poddaństwo chłopów i obalić monarchię - ostoję feudalizmu;

Monteskiusz - jak reformatorzy polscy doby Stanisławowskiej (Staszic, Kołłątaj, Jezierski, Konarski), nie należy obalać feudalizmu siłą, a na drodze ewolucji - łagodna rewolucja - droga do kapitalizmu;

idee oświecenia - wpływ na zmianę monarchii absolutnej w absolutyzm oświecony, był on w rezultacie formą obrony monarchii absolutnej przed radykalnymi ideami oświecenia;

obrona - przejęcie tych haseł oświeceniowych, które nie zwracały się przeciw absolutyzmowi;

w monarchii absolutnej przeprowadzono w II połowie XVIII w. reformy społ., gosp. i adm.; miały one doprowadzić do realizacji tego celu; mówi się, że absolutyzm oświeceniowy to rządy Ludwika XIV we Francji bez Jezuitów;

Francja XVIII w.:

próby reform - torpedowane przez dwór królewski i parlament, mała giętkość monarchii absolutnej we Francji - przyczyna konfliktu burżuazja - monarchia;

szczególną umiejętność recepcji haseł oświecenia wykazały niektóre monarchie absolutne: Prusy (Fryderyk II Wielki) czy Austria (Maria Teresa + jej syn Franciszek Józef); reformy w tych krajach - początek tzw. pruskiej drogi do kapitalizmu;

XVIII w. - republiki:

w XVIII w. za republikę uważano każde państwo, w którym czynnik społ. wywierał odczuwalny wpływ na rządy, a nie jak dziś, każde przeciwieństwo monarchii;

zróżnicowanie republik:

• wenecka;

• kantony szwajcarskie;

• Zjedn. Prowincje Niderlandów;

• USA (1776 Deklaracja Niepodległości) - od 1787 r. - konstytucja;

• Rzeczpospolita Szlachecka;

republika długo odrzucała koncepcję państwa wypracowaną przez absolutyzm, realizując nowożytną koncepcję państwa, przeprowadzono w republice reformy społ., głównie adm., wzorowane w dużej mierze na rozwiązaniach mon. absolutnej i dalej oświeceniowej; można w tym kontekście mówić o istnieniu republiki oświeconej (np. Polska doby stanisławowskiej);

Zakres działania państwa i administracji:

za cechę charakterystyczną mon. absolutnych i oświeconych oraz republik trzeba uznać szeroki zakres działania aparatu państwowego (administr.); realizował on określone wytyczne i politykę monarchy, w przypadku republik - organów reprezentujących (Kongres w USA, Sejm Walny w Polsce); w tych 3 formach państwo podejmowało szerokie działania w dziedzinach życia gosp. i społ.;

mon. absolutna wykorzystując sprzeczności miedzy feudałami a burżuazją mogła stanąć ponad nimi i prowadzić taką polit., którą uważała za stosowną dla państwa jako całości;

polityka szerokiego interweniowania państwa w życie gosp. i społ. narzucała rosnące potrzeby skarbowe; wynikały one głównie z konieczności utrzymania armii i rozrastającego się korpusu urzędniczego;

mechanizmy dla pozyskania finansów:

feudałowie - możliwość pozyskiwania środków finansowych (powiększanie dochodów państwa) poprzez:

popieranie rozwoju przemysłu (wówczas jeszcze manufakturowego) i obciążanie burżuazji podatkami;

państwo wpływało na rozwój przemysłu poprzez:

• opodatkowanie burżuazji,

• udzielanie pożyczek przedsiębiorcom,

• dotacje i premie eksportowe,

• własne inwestycje produkcyjne np. budowa manufaktur,

• różnego rodzaju inicjatywy i działania pośrednie np. polityka celna, budowa dróg wodnych i lądowych, sprowadzanie fachowców z zagranicy;

wszystkie te działania nie byłyby skuteczne, gdyby nie informacje o ludności i życiu gosp. kraju (początki statystyki - demograficznej i ekonomicznej);

drugi impuls do powstania korpusu urzędniczego (prócz finansów) - armia;

trzeci impuls do tworzenia wyższych szczebli urzędniczych - potrzeba edukacji, w tym celu obowiązkowe nauczanie dzieci (Prusy - 1717, Austria - 1774), II połowa XIX w. - początek powszechnego nauczania dzieci;

duże znaczenie dla określenia zakresu działania administracji miały czynniki o charakterze ideologicznym (4); praktyka rodziła potrzebę formułowania określonych doktryn gosp. i społ., a te z kolei oddziaływały na praktykę;

wiek XIX - rewolucyjny (para i elektryczność), postępu;

XVIII w. - zacofanie gosp., podjęto inicjatywy państwowe:

1. stymulowanie wzrostu gosp.;

2. prowadzenie polityki ekonom. w myśl doktryny merkantylizmu (przeświadczenie, że bogactwo kraju zależy od zasobów kruszców szlachetnych), zakazywano wywożenia kruszców poza granice kraju - merkantylizm bierny (bulionizm);

przeciwieństwem merkantylizmu biernego (XVI w.) - merkantylizm aktywny (XVIII) - kraj może powiększyć zasoby (złoto, srebro) dzięki rozwojowi przemysłu i eksportowi towarów, za który otrzymywało się złoto; m.a. nie dopuszczał na rynek wew. obcych towarów - polityka celna; twórcą m.a. był minister finansów Ludwika XIV - Jean Baptist Colbert;

kolejnym ideolog. źródłem absolutyzmu w sferze aktywności państwa w oświeceniu była doktryna absolutyzmu oświeconego - oznaczała w praktyce, iż monarcha jako jedyny oświecony miał prawo i obowiązek podejmowania wszelkich działań, które nakazywało prawo natury, stanowiło to usprawiedliwienie dla ingerencji monarchy we wszystkie dziedziny życia, w tym życia osobistego;

takie postawy i polityka w państwach absolutyzmu ośw. przybierały często znamiona państw policyjnych - czyli takich, w których obywatel nie miał żadnych gwarancji poszanowania swoich praw; obejmowanie zasięgiem działania państwa różnorodnych sfer życia gosp. i społ. pociągało za sobą dalszą rozbudowę aparatu adm.; najbardziej rozbudowany i najliczniejszy - aparat skarbowy, zajmował się:

1. poborem (podatków, ceł) dochodów państwa;

2. obsługą jego podatków;

3. stymulowaniem wzrostu gosp.;

tam gdzie państwo zajęło się sprawami oświaty rozbudowano szeroko adm. oświatową, którą często łączono z adm. wyznaniową (np. w Prusach);

System biurokratyczny w mon. absolutnych:

w j. potocznym biurokracja - synonim wad administracji, określenie perioratywne; uczony niem. XIX/XX w. - w ślad za Maxem Weberem - zdefiniowano biurokrację o charakterze emocjonalno neutralnym, oznacza ona określony typ organizacji administracji i nie przesądza a góry o jego wadach, podst. cechami tego syst. biurokratycznego są:

1. zawodowy charakter administracji;

2. pionowy i poziomy podział pracy i związana z nim specjalizacja;

3. hierarchiczna struktura władzy;

4. obowiązywanie formalnych, generalnych reguł określających zachowanie na określonych stanowiskach;

ad. 1)

zawodowy charakter administracji - należy rozpatrywać w 2 aspektach;

pełnienie funkcji adm. jest zawodem w tym sensie, że stanowi wyłączne i podstawowe źródło utrzymania urzędnika; z tytułu pełnienia funkcji urzędnik otrzymuje stałe uposażenie;

w rozwiniętym syst. biurokratycznym funkcje urzędnika pełni się do wieku emerytalnego; pełnienie tych funkcji wiąże się z odpowiednim przygotowaniem zawodowym urzędników, uzyskanym przed podjęciem służby państwowej bądź w trakcie wykonywania obowiązków urzędnicy podnosili kwalifikacje, uzyskując specjalizację w załatwianiu określonych spraw;

ad. 2)

poziomy podział pracy - rozgraniczenie zadań urzędników i zespołów urzędników tego samego szczebla (kryterium rzeczowe); urzędnik zajmuje się 1 wycinkiem życia gosp., społ., polit.;

pionowy podział pracy - odnosi się do urzędników różnych szczebli, zadania urzędnika każdego szczebla powinny być na tyle sprecyzowane by nie dochodziło do konfliktu i kolizji z urzędnikami innych szczebli (unikanie sporów kompetencyjnych);

pozytywny spór kompetencyjny - tę samą sprawę chce załatwić min. 2 urzędników lub 2 organy adm.;

negatywny spór kompetencyjny - gdy nikt nie chce zająć się sprawą;

pionowy podział pracy zakłada istnienie hierarchicznej podległości urzędników:

• osobista podległość;

• służbowa podległość;

aby syst. biurokratyczny mógł funkcjonować w należyty sposób muszą w nim występować generalne normy, które określają treść i formy działania, nie sposób bowiem kierować rozgałęzionym aparatem biurokratycznym przy użyciu tylko indywidualnych poleceń służbowych, po to aby adm. mogła jednolicie i sprawnie funkcjonować wszelkie typowe sprawy powinny stać się przedmiotem regulacji normatywnej;

wszystkie cechy syst. biurokr. występowały w aparacie zarządu mon. absolutnej, która wzorowała się na adm. starożytnego Rzymu (dominat) i zarządu Cesarstwa Bizantyjskiego, cech tych pozbawiony był w zasadzie aparat wcześniejszego państwa feudalnego;

Proces kształtowania się syst. biurokr. był bliski zakończenia w końcu XVIII w. (zwłaszcza w monarchii oświeconego absolutyzmu, który przełamał niektóre wcześniejsze ograniczenia w biurokracji);

Syst. biurokr. stał się jedna z najistotniejszych kwestii instytucji mon. absolutnej, którą przyjęło państwo kapitalist. wprowadzając nowe rozwiązania w XIX w. takie jak:

• konstytucjonalizm;

• samorząd teryt.;

• sądownictwo adm.;

Organizacja administracji w Anglii XVIII w.:

cała adm. w Anglii oparta na biurokracji w połączeniu z centralizacją; Anglia - hrabstwa, rządzili nimi nie funkcjonariusze szczebla centralnego, ale tzw. sędziowie pokoju - 8 w każdym hrabstwie, sędziów pokoju formalnie mianował król, ale ich podległość względem władzy centr. była minimalna; sędzią pokoju mógł zostać jedynie właściciel ziemski zamieszkały w danym hrabstwie, który legitymował się odpowiednio dużym majątkiem, praktycznie niemożliwe było odwołanie sędziego pokoju ze stanowiska przed upływem kadencji; samodzielność sędziów pokoju była ugruntowana przez to, ze spełniali obowiązki honorowo, bezpłatnie, nie byli w ten sposób zależni finansowo od władzy centralnej;

ang. model samorządu teryt. opierał się na przekazaniu całego zarządu lokalnego w ręce znaczniejszych rodów szlacheckich poszczególnych hrabstw;

ustrój ang. stanowił wzorzec dla rozwiązań przyjętych w koloniach ang. Am. Płn., a od 1776 r. - przez St. Zjedn.

Administracja Centralna:

była biurokratyczna i zorganizowana na wzór monarchii absolutnej we Francji; na czele tej adm. stali sekretarze stanów - dwóch, którzy dzielili się sprawami według kryterium terytorialnego (do 1787 r.), byli nimi:

• lord kanclerz - sprawy wymiaru sprawiedliwości;

• kanclerz - sprawy skarbowe;

obie te funkcje należą dziś do najważniejszych członków rządu bryt.;

od XVII w. centralna adm. bryt. zaczęła się znacznie różnić od franc. ze względu na poddanie jej kontroli parlamentu; zgodnie z nią każdy minister czy urzędnik państwowy mógł być skazany przez Wyższą Izbę Parlamentu na wniosek Izby Gmin; stało się to prototypem pociągania do odpowiedzialności konstytucyjnej wyższych urzędników (ministrowie - głównie);

biurokratyczny charakter miała także od początku adm. federalna St. Zjedn. poddana co prawda słabszej kontroli niż w Anglii; ze str. Kongresu, np. prezydent ponosił jako zwierzchnik adm. wyłącznie konstytucyjną = karna odpowiedzialność przed Kongresem;

Organizacja administracji w Polsce w II połowie XVIII w.:

przed 1764 r. (Poniatowski królem) w Polsce nie było nowoczesnych organów adm. ani centralnej, ani terytorialnej; na szczeblu centr. brakowało przede wszystkim stałego kolegium rządowego, którego nie był w stanie powołać pozbawiony realnej władzy król ani sejm szlachecki formalnie decydujący o wszystkim, był on bowiem paraliżowany przez liberum veto, funkcjonowali jedynie jako wyżsi urzędnicy po dwóch w Koronie i na Litwie ministrowie RP:

• marszałkowie;

• kanclerze;

• podskarbi;

• hetmani;

Opracować - reformy adm. (w tym kwestie sfer eduk. KEN) z okresu sejmu konwokacyjnego (1764 r.), rozbiorowego i 4-letniego!!!

HAiPA - wykład nr. 4 23.10.2003 r.

Administracja nowoczesna: początek - przełom XVIII i XIX w., z chwilą przekształcenia państwa policyjnego w państwo konstytucyjne, a administracji terenowej w administrację centralną;

cała administracja została oparta na zasadach trójpodziału władzy i poddana reżimowi norm ustawowych;

Granice chronologiczne:

przejście od feudalizmu do kapitalizmu: kapitalistyczna formacja społeczno-ekonomiczna kształtuje się w różnych krajach w sposób zróżnicowany i w odmiennym tempie; w Anglii zapanował w swoistych formach od połowy XVII w., podczas gdy w Rosji i Prusach epoka kapitalizmu rozpoczyna się w XIX w.; w różny zatem sposób przedstawiały się drogi kapitalizmu, a zatem ich rozwój administracji;

dla kontynentu europejskiego przełomowe znaczenie miała rewolucja francuska (1789-1795), w jej następstwie Francja stała się państwem burżuazyjnym, władzę przejmuje 5-osobowy dyrektoriat; zdobycze rewolucji francuskiej rozprzestrzeniły się po całej Europie dzięki zwycięstwom armii rewolucyjnej, a następnie Napoleona Bonapartego; odegrał on istotną rolę jako reformator w latach 1799-1815; reformy te przyniosły regres w sferach politycznych, ale pobudziły rozwój instytucji prawnych, sądowych i administracyjnych, których trzon przetrwał we Francji do dziś; wzorce francuskie przejęte zostały przez kraje, które znalazły się w zasięgu władzy Napoleona; takie wzorce funkcjonowały w Księstwie Warszawskim;

w Stanach Zjednoczonych natomiast powstały i ukształtowały się podstawowe instytucje jeszcze przed rewolucją francuską, rozwijała się tam administracja w swoisty sposób, zgodnie z przyjętymi tradycjami i warunkami społeczno-gospodarczymi; instytucje amerykańskie wywarły istotny wpływ na kształtowanie się instytucji i administracji w państwach Ameryki Łacińskiej; okres wprowadzania klasycznych instytucji administracji można nazwać okresem wypracowania i wprowadzania administracji klasycznej;

współczesne państwo kapitalistyczne znacznie różni się od państwa XIX-wiecznego przede wszystkim bazą społeczną i gospodarką, a także kwestiami natury ideologicznej, a przede wszystkim instytucjami;

KSIĘSTWO WARSZAWSKIE:

dekret Napoleona z 14 stycznia 1807 r. o ustanowieniu Komisji Rządzącej zaliczał do Rady stanu (administracji centralnej) następujące ministerstwa:

1. sprawiedliwości;

2. spraw wewnętrznych i czci religijnej;

3. wojny;

4. przychodów i skarbu;

5. policji;

K.W. zostało podzielone administracyjnie na 6 departamentów, na czele z prefektami; w powiatach natomiast administrację prowadzili podprefekci; rady powiatowe liczyły 9-12 osób; w miastach administracją kierowali burmistrzowie lub prezydenci oraz rady municypalne liczące 10, 20 lub 30 osób; najniższym stopniem podziału administracyjnego K.W. była gmina;

KRÓLESTWO POLSKIE:

w podziale administracyjnym zaborca rosyjski odszedł od podziału profrancuskiego wprowadzając na terytorium K.P. 8 województw, te dzieliły się na obwody, a te z kolei na gminy (najniższy szczebel); gmina rządzona była przez wójta, choć poddany mu obszar wyznaczony był przede wszystkim przez kryterium własności, co powodowało znaczne zróżnicowanie wielkości gmin; po to, aby wieś/osada mogła mieć własnego wójta musiał liczyć minimum 9 zamieszkałych domów; z mocą prawa wójtem stawał się właściciel wsi, choć nie musiał sam sprawować urzędu wójta, wójt jako urzędnik publiczny odpowiedzialny był również za niedopilnowanie wykonania praw i przepisów urzędowych, pełnił zatem funkcje z zakresu administracji rządowej; powiat został utrzymany głównie na potrzeby doboru na stanowiska polityczne reprezentacji narodowej i naboru urzędników;

wydarzeniem bardzo ważnym dla dziejów Polski porozbiorowej był wybuch powstania listopadowego w K.P.; upadek powstania pociągnął za sobą utratę przez K.P. charakteru państwowego; wydany przez cara Mikołaja I statut organiczny z 14 na 26 lutego 1832 r. na nowo organizował ziemie zaboru rosyjskiego, pozbawiając je pierwiastków suwerenności i elementów polskości; K.P. zostało na zawsze przyłączone do państwa rosyjskiego i stanowiło jego integralną część; z biegiem czasu skasowano wszystkie komisje ministerialne, ale zachowano niektóre instytucje administracyjne z Radą Administracyjną na czele oraz instytucje sądowe;

wydarzenia lat 50-tych zwłaszcza przegrana Rosji w wojnie krymskiej spowodowały wycofanie się Rosji z polityki unifikacyjnej i stworzenie odrębnych instytucji w ramach tzw. reform Aleksandra Wielopolskiego m.in. samorządu guberialnego powiatowego i miejskiego; klęska kolejnego powstania narodowego (1863-65), w czasie którego stworzono sieć instytucji państwa podziemnego działających równolegle obok władz rosyjskich; po klęsce powstania nastąpił proces intensywnej rusyfikacji, a w jej ramach dokonano ostatecznej unifikacji tak w sferze administracji jak i sądu; w odniesieniu do administracji unifikacja zakończyła się w 1867 r.;

trzeci okres pełnego instytucjonalnego włączenia ziem polskich do państw zaborczych zbiegł się z przeprowadzeniem w tych państwach politycznych i administracyjnych reform właściwych pruskiej drodze do kapitalizmu, a więc właściwych instytucji administracyjnych typowych dla monarchii obszarniczo-burżuazyjnych Europy Środkowej i Płn.-Wschodniej;

Podobne reformy przeprowadzono w zaborze pruskim i rosyjskim, nie wprowadzono tam jednak instytucji, które wspierałyby Polaków w ich walce o niepodległość, w zaborze ros. zatem nie wprowadzono samorządu terytorialnego w postaci guberni i powiatów, jak to miało miejsce w Rosji; polityka rosyjska i pruska zmierzała do wynarodowienia Polaków, powstała administracja miała służyć jedynie celom państw zaborczych i sprawowana była przez urzędników tych państw;

w K.P. doszło do zmian dopiero w wyniku rewolucji 1905-1907; w jej wyniku Rosja przestała być monarchią absolutną i zmuszona została do pewnych ustępstw na rzecz Polaków (zezwolono na funkcjonowanie szkół z j. polskim jako wykładowym, zaniechano również rusyfikacji administracji gminnej);

w zaborze austriackim w II połowie XIX w. nastąpiły istotne zmiany na korzyść Polaków (autonomia galicyjska); Galicja jako 1 z 17 krajów koronnych wchodzących w skład monarchii habsburskiej uzyskała własne instytucje autonomiczne na czele z sejmem krajowym, organy administracyjne zostały opanowane przez Polaków, spolonizowano również sądownictwo i urzędy galicyjskie; Galicja jako jedyny z zaborów dysponowała własną kadrą urzędniczą wykształconą na uczelniach we Lwowie i Krakowie, stanowiły one główny filar rodzącej się administracji II RP;

administracja rodzącej się II RP oparta była na wzorach administracji państw zaborczych łącząc ze sobą różne elementy np. sądownictwo administracyjne zostało oparte na wzorze austriackim, organizacja samorządu terytorialnego, w dużej mierze, została oparta na wzorach pruskich, a NIK miał wiele wspólnego z rosyjską kontrolą państwową; mimo tych zapożyczeń system administracji II RP był spójny i na swój sposób oryginalny; zasadniczy ustrój polityczny i administracyjny II RP określała:

• mała konstytucja z 1919 r.;

• konstytucja marcowa z 1921 r.;

• nowela sierpniowa z 1926 r.;

• konstytucja kwietniowa z 1935 r.;

w latach 1928-1933 dość poważnie ujednolicono na stałe podstawowe instytucje ustrojowe; podjęto także działania nad kształtem administracji, w wielu sferach była ona urządzona wciąż formalnie tymczasowo; ta „prowizorka” okazała się bardzo trwała, gdyż zachował się jeszcze w dobie tzw. Polski Ludowej; w latach 70-tych XX w. coraz bardziej otwarcie nawiązywano do wzorów i tradycji II RP, starając się je wmontować w system zasadniczo wzorowany na radzieckim;

Administracja centralna II RP:

centralnym organem administracji była Rada Ministrów; rząd wydawał zarządzenia i inne akty administracyjne, które miały koordynować działania administracji; premier sprawował nadzór nad sprawami personalnymi administracji; ministrowie kierowali resortami administracji państwowej (16 ministerstw, w 1939 r. - 11); II RP podzielona była administracyjnie na województwa, powiaty i gminy od 1935 r. miejskie i wiejskie;

Administracja rządowa:

organy administracji ogólnej usytuowano jedynie w powiatach i województwach; w powiecie organem pierwszej instancji był starosta mianowany przez Ministra Spraw Wew., podlegał on wojewodzie; w powiecie starosta był zarówno przedstawicielem rządu jak i administracji ogólnej; jego najważniejsze zadanie polegało na zapewnieniu bezpieczeństwa i porządku publicznego (podlegał mu powiatowy komendant policji); ze starostą współdziałały organy samorządu powiatowego; w miastach wydzielonych liczących ponad 75 tys. mieszkańców administrację wykonywał starosta grocki (od 1932 r.), jego pozycja odpowiadała staroście powiatowemu; w województwie władzę sprawował wojewoda powoływany od 1928 r. przez prezydenta RP na wniosek Ministra Spraw Wew.; koordynował on działalność całej administracji rządowej w województwie, zgodnie z polityką rządu, w gminach miejskich i wiejskich funkcje władz administracyjnych wypełniały organy samorządu terytorialnego;

Zagadnienia („Hist. ustroju Polski od X do XX w.” - Kallas, W-wa 1996 r.):

1. Ustrój ziem pol. pod okupacją sowiecką i niem.;

2. Władza państwowa na emigracji;

3. Struktury adm. pol. państwa podziemnego;

Organy władzy centr. i terenowej adm. państwowej w okresie PRL (1952-1989);

14

---