JĘZYK POLSKI
Temat: Wartości ideowe i artystyczne poematu A. Mickiewicza „Konrad Wallenrod”.
Geneza i tło historyczne utworu
Konrad Wallenrod powstawał w latach 1825-1827, w czasie pobytu Adama Mickiewicza na zesłaniu w Rosji. Zesłanie było spowodowane dawną działalnością poety w tajnych związkach młodzieżowych, Filomatów i Filaretów.
W czasie zesłania Mickiewicz pracował w kancelarii gubernatora jako urzędnik państwowy, służył więc tym samym, choć wbrew sobie, zaborcy, krajowi, który był odwiecznym wrogiem jego ojczyzny. W podobnej jak Mickiewicz sytuacji znajdowało się w tym czasie wielu Polaków, przymusowo wcielonych do armii carskiej lub zmuszonych do pracy w rosyjskiej administracji państwowej. Mickiewicz próbując odnaleźć się w tej dwuznacznej sytuacji, pisze dla siebie i dla zesłanych jak on rodaków, Konrada Wallenroda.
Utwór ukazał się w Petersburgu w lutym 1828 roku pod tytułem: Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich.
Dzieje głównych bohaterów i ich tragizm
Konrad Wallenrod, Walter Alf - porwany jako dziecko Litwin, mimo wychowania w zakonie krzyżackim nie zatracił własnego poczucia narodowego (dzięki litewskiemu wajdelocie - Halbanowi). Opiekun rozbudził je nawet w Konradzie tak mocno, że ten, wyrzekłszy się rodzinnego szczęścia i ukochanej Aldony, poświęcił rycerski honor i własne życie i podstępem doprowadził Zakon do zguby. Wallenrod ma wiele cech bohatera bajronicznego: buntuje się przeciwko układom politycznym, za wszelką cenę pragnie zniszczyć Zakon, jest człowiekiem o niepospolicie silnej osobowości. Bardzo uczciwy, wie, że popełnia zdradę, ale nie zmienia raz podjętej decyzji. Do tych cech dołączają się właściwości bohatera walenrodycznego, co ma związek z polskim rodowodem tej postaci. Konrad działa z pobudek patriotycznych, wartości, pomiędzy którymi wybiera, to: ojczyzna i własna szczęśliwa rodzina. Ale każdy wybór przyniesie jego osobistą klęskę, dlatego można mówić o tragizmie tego bohatera. Jest rozdarty wewnętrznie - pragnie wolności ojczyzny i własnego szczęścia, waha się, ale wybiera obowiązek patriotyczny. Motywację jego działania można określić jako patriotyczno-prometejską. Konrad ma także cechy prometejskie: jest gotów do najwyższych poświęceń w imię dobra własnego narodu.
Halban - opiekun i powiernik Konrada, czuwa nad realizacją planu zemsty, jest przy bohaterze w chwilach jego słabości, przypomina o obowiązku ratowania ojczyzny. Halban to jednak przede wszystkim wajdelota - śpiewak, który przekaże następnym pokoleniom pieśń o narodowym bohaterze. Jego rola jest nie mniej ważna niż rola Konrada, ponieważ dzięki pieśni (skarbnicy narodowej myśli i uczuć) naród może zachować swoją tożsamość.
Aldona - Pustelnica z wieży, z daleka towarzyszy mężowi, zna jego uczucia i cierpienia, ale podporządkowała się jego woli i teraz nie chce wracać do przeszłości. Obawia się, że jej mąż nie jest już mężczyzną jakiego znała. Aldona i Konrad to romantyczni kochankowie - istoty, które doskonale się rozumieją i wzajemnie dopełniają. Aldona jest pewna, że ich związek będzie trwał w zaświatach, dlatego mówi:
„Alfie, nam lepiej takimi pozostać,
Jakiemi dawniej byliśmy, jakiemi
Złączym się znowu - ale nie na ziemi”.
Rola poezji w życiu narodu
Pieśń - poezja - i ci, co ją tworzą, odgrywają niebagatelną rolę w życiu i w historii narodów. Popatrzmy na losy Konrada Wallenroda: gdy jako dziecko wychowywał się wśród Krzyżaków, stary pieśniarz Halban wzniecał w nim miłość do Litwy, za pomocą pieśni przybliżał mu oraz ojczyzny i wzbudzał uczucia. Powieść wajdeloty kryła w sobie prawdy o dziejach narodu litewskiego i o życiu Konrada, przechowywała te informacje dla innych pokoleń. Gdy Konrad był już komturem krzyżackim i miał dokonać ostatecznej klęski Zakonu, wahał się i zwlekał. To pieśń - piękna ballada Alpuhara o poświęceniu arabskiego wojownika, który udając przyjaźń pozarażał wroga dżumą - zawierała wzór postępowania. To pieśni wzniecały w nim uczucie nienawiści do wroga. Gdy ginie Konrad, Halban pozostaje, by ogłosić potomnym jego czyny. Podsumowując:
poezja narodowa spełnia rolę mistrza, który uczy miłości ojczyzny, budzi i utrwala w ludziach uczucie patriotyzmu;
na zwór poezji tyrtejskiej rozpala w narodzie nienawiść do wroga i pragnienie walki o ojczyznę, mobilizuje ludzi do działania na rzecz kraju, nawet do poświęcenia siebie;
pieśń zawiera wzorce postępowania i zachowań, które mogą przejąć młodsze pokolenia;
ma charakter niezniszczalny, nieśmiertelny;
poezja zawiera prawdę o dziejach narodu, przechowuje i utrwala jego historię, przekazuje ją młodszym potomkom („Stoi na straży narodowego pamiątek kościoła”), pośredniczy między przeszłością a teraźniejszością;
poezja organizuje więź, łączność między starszymi a młodszymi pokoleniami narodu, a tym samym jest wielką siłą scalającą naród, stanowiącą o jego istnieniu. I tak właśnie głosi wymowny cytat z Konrada Wallenroda:
„O wieści gminna! Ty arko przymierza
Między dawnymi i młodszymi laty.
W tobie lud składa broń swego rycerza,
Swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty”.
(pieśń wajdeloty).
„Konrad Wallenrod” jako powieść poetycka
Mickiewicz oparł się w przypadku Konrada Wallenroda na tradycji powieści poetyckiej uprawianej przez swego wielkiego mistrza, angielskiego poetę, George'a Byrona. Cechami powieści poetyckiej są przede wszystkim:
synkretyzm rodzajów literackich. Synkretyzm to połączenie , zmieszanie w jednym utworze kilku rodzajów lub gatunków literackich. Jak wynika z samej nazwy, powieść poetycka powinna zawierać elementy epickie (powieść) i liryczne (poetycka). I tak jest. Elementem epickim jest fabuła, obecność narratora, fragmentem całkowicie epickim jest Powieść wajdeloty utrzymana nawet w rytmie heksametru. Z kolei liczne poetyckie opisy, rytmowy układ utworu, uczuciowość i subiektywizm wypowiedzi są elementami liryki. Konrad Wallenrod jest bogatszy jeszcze o elementy dramatu - przypomnijmy dialog, który wiedzie Konrad z Głosem z wieży - typowo sceniczny, pozbawiony narracji. A zatem synkretyzm jest tu spełniony całkowicie.
inwersja czasowa - akcję utworu poznajemy fragmentami, bez zachowania porządku, w kolejności w następowania po sobie wypadków. Głównego bohatera poznajemy już jako Konrada Wallenroda, mistrza krzyżackiego, dopiero później dzięki retrospekcji w Powieści wajdeloty dowiadujemy się o jego przeszłości i dawnych wcieleniach.
tajemniczość - i treść, i losy postaci poznajemy powoli, musimy rozszyfrowywać kim jest Wallenrod, do kogo zaś należy Głos z wieży. Wydarzenia relacjonowane fragmentami, wyrywkowo, dopiero przy końcu utworu składają się w logiczną całość. Wiele scen odbywa się w atmosferze tajemnicy, zagadkowości, pod osłoną nocy - na przykład „sąd” zamaskowanych sędziów nad Konradem, który odbył się w lochach, przed tajemniczą księga Zakonu.
bohater byroniczny - czyli Konrad Wallenrod. Samotny i tajemniczy, o zmiennym imieniu, zbuntowany, sam jeden walczy z Zakonem Krzyżackim, w imię wyższych celów popełnia czyn dwuznaczny moralnie, jest wrażliwy, jego miłość początkowo szczęśliwa obraca się w tragedię jego życia, gdyż musi on porzucić ukochaną żonę.
Wallenrodyzm
Wallenrodyzm jest postawą człowieka, który postępuje podobnie jak uczynił to Konrad Wallenrod - walczą o słuszną i sprawiedliwą ideę, lecz żeby osiągnąć swój cel, używa środków nieetycznych, nagannych moralnie, takich jak podstęp, zdrada, kłamstwo. Wallenrod, by zwyciężyć Krzyżaków przeniknął do ich szeregów, zdobył władzę, udawał dobrego rycerza krzyżackiego i przywiódł zakon do klęski. A zatem zdradził tych ludzi, był czymś na kształt szpiega tamtych czasów. Nie była to walka czysta i honorowa. Z pewnością jednak znalazłby swoich zwolenników - pierwszy Nicollo Machiavelli pogratulowałby Wallenrodowi pomysłu.