Leczenie uzdrowiskowe
Leczenie uzdrowiskowe ma bardzo długą tradycje. Leczniczy wpływ kąpieli wodnych na ustrój człowieka znany był w starożytnej Grecji jeszcze przed Hipokratesem, gdzie specjalny zakon eskulapów zakładał Świątynie zdrowia w pobliżu źródeł wód uznawanych za dających zdrowie. Natomiast Rzymianie cenili sobie bardzo spotkania towarzyskie w łaźniach a damy z bogatych rodów kąpały się w oślim mleku dla poprawienia swojej urody. W Europie pierwsze łaźnie parowe powstały około 1200 roku w Niemczech, gdzie stosowano dla zdrowia zimne kąpiele hartujące. Coraz popularniejsze stawały się łaźnie w Anglii, sauny w Finlandii a banie w Rosji. W Polsce zwyczaj kąpieli w łaźniach powstał w XVI wieku, a pierwszy zakład wodoleczniczy otwarto w Warszawie na Służewcu w 1840 roku.
Historia polskich uzdrowisk sięga XII wieku. Najstarsza wzmianka o Cieplicach Zdroju pochodzi z 1132 roku, o Lądku Zdroju z 1242 roku, a Iwoniczu z 1520 r. Korzystali z uzdrowisk królowie i ich małżonki. Judyta żona Władysława Hermana powiła syna Bolesława Krzywoustego po leczniczych kąpielach w miejscowości Inwłódź nad Pilicą. Królowa Jadwiga leczyła się w Busku, Marysieńka Sobieska w Cieplicach a król Jan Kazimierz w Dusznikach. Z leczenia uzdrowiskowego korzystało też bardzo wielu sławnych Polaków. Fryderyk Chopin bywał w Dusznikach, Ignacy Paderewski, Bolesław Prus i Stefan Żeromski w Nałęczowie a w Inowrocławiu gen Władysław Sikorski. Krynicę i Rabkę upodobał sobie Jan Kiepura, Mieczysława Ćwiklińska, Ludwik Sępoliński Szczawno, Mieczysław Pawlikowski Nałęczów a Irena Santor Polanicę.
Pierwszy uczony traktat o wodolecznictwie napisał Marcin z Miechowa w 1522 roku a pierwsze dzieło o wodach mineralnych p.t. „Cieplice” napisane przez Wojciecha Oczko ukazało się w Krakowie w 1578 r. Kolejne dzieło o lecznictwie uzdrowiskowym napisał w 1617 roku Erazm Sykst a przyboczny lekarz króla Stanisława Augusta Jakub Moneta ogłosił w 1776 roku pracę o leczeniu zimną wodą górnych dróg oddechowych. Duże zasługi w stworzeniu podstaw lecznictwa uzdrowiskowego położył w XVII wieku profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego dr Józef Dietl ogłaszając wiele prac na ten temat. Zaś w XX wieku E. Korczyński, A. Gluziński, A. Sabatowski, J. Jankowiak.
W historii balneologii zapisali się też w XIX wieku twórcy oryginalnych wynalazków i sposobów leczniczych stosowanych do dzisiaj w praktyce. Wspomnieć tu trzeba niemieckiego lekarza działającego w Poznaniu Wincentego Priessnitza, który wymyślił natrysk zwany od jego nazwiska prysznicem oraz księdza Sebastiana Kneippa, który ulepszył ten wynalazek i opracował metody leczenia kąpielami wodnymi.
Leczenie uzdrowiskowe na przestrzeni ostatnich stu lat było różnie oceniane. Po okresie dużego rozwoju na początku ubiegłego wieku, kiedy było cenioną metodą leczniczą, zmniejszyło się zainteresowanie tą metodą w związku z szybkim postępem w zakresie chemioterapii, co przynosiło szybsze skutki leczenia. Obecnie naturalne metody leczenia są coraz bardziej doceniane w związku z poznaniem skutków ubocznych leczenia farmakologicznego i coraz bardziej efektywnymi wynikami leczenia uzdrowiskowego.
Leczeniem uzdrowiskowym zajmują się lekarze o specjalności balneologicznej uzyskiwanej po uzyskaniu specjalizacji klinicznej w zakresie interny, kardiologii, pediatrii, diabetologii itp. Balneologia jest samodzielną dyscypliną medyczną dysponującą własnymi, specyficznymi metodami leczniczymi, rehabilitacyjnymi i diagnostycznymi. Metody te nie przynoszą skutków ubocznych w przeciwieństwie do farmakoterapii a wyniki leczenia są trwalsze i utrzymują się dłużej.
Zadaniem lecznictwa uzdrowiskowego jest leczenie chorób przewlekłych, prowadzenie rehabilitacji i profilaktyki oraz edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia.
Do chorób przewlekłych leczonych w uzdrowiskach należą przede wszystkim choroby wywoływane przez czynniki zewnętrzne takie jak toksyczne składniki powietrza, wody i gleby oraz znajdujące się w produktach spożywczych szkodliwe substancje. Najpoważniejszym problemem są choroby serca, choroby wieńcowe, nadciśnienie tętnicze, rak płuc, cukrzyca i choroby pourazowe, które zalicza się do chorób cywilizacyjnych. Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, marskość wątroby, przewlekły nieżyt oskrzeli, astma oskrzelowa, to choroby przewlekłe, które zależne są oprócz czynników zewnętrznych również od zachowania i sposobu życia człowieka.
Po przebytym leczeniu w szpitalu w wielu przypadkach chorób zwłaszcza po urazach, po przebytym zawale serca, po zabiegach operacyjnych, konieczna jest rehabilitacja, aby usprawnić chorego i przystosować go do życia w nowych warunkach. W dobrych warunkach uzdrowiskowych, korzystając również z zabiegów balneologicznych z wód mineralnych można przyspieszyć, w porównaniu z metodami ambulatoryjnymi, czas powrotu chorego do zdrowia i normalnego życia. Z dobrym skutkiem prowadzona jest w uzdrowiskach rehabilitacja chorób układu krążenia, chorób narządu ruchu oraz chorób układu oddechowego, chorób ginekologicznych i gastrologicznych.
Zadaniem lecznictwa uzdrowiskowego jest wspomaganie i uzupełnianie innych metod leczniczych oraz aktywne leczenie w wielu przypadkach chorób przewlekłych, zastępujące leczenie szpitalne.
Podstawą terapii uzdrowiskowej są naturalne metody lecznicze, w których stosuje się odpowiednio dobrane i dawkowane do stanu chorego bodźce lecznicze pod kontrolą lekarza.
Najważniejszym tworzywem uzdrowiskowym są lecznicze wody mineralne stosowane do kąpieli i kuracji pitnych a także borowiny do okładów. Ważnymi czynnikami wykorzystywanymi do leczenia chorych w uzdrowisku są też klimat i walory krajobrazowe.
Pobyt w uzdrowisku można podzielić na trzy fazy. Pierwszy okres 2-3 dni jest okresem adaptacyjnym, w którym organizm musi się przyzwyczaić do nowych warunków. Drugi okres leczniczy trawa do około16 - 19 dnia pobytu. W tym okresie może się nasilić wiele dolegliwości a nawet pojawić się nowe objawy chorobowe. W takim przypadku należy zmniejszyć intensywność zbiegów i zgłosić się do lekarza. Trzeci okres leczenia uzdrowiskowego jest najefektywniejszy i rozpoczyna się on od 16-19 dnia pobytu. W tym czasie zmniejszają się lub ustępują dolegliwości i poprawia się sprawność i wydolność fizyczna chorych. Wynika z tego, że nie można skracać pobytu w uzdrowisku i pomijać tej fazy leczenia, która powinna trwać, co najmniej do 21-24 dnia pobytu w uzdrowisku. Bywa jednak i tak, że poprawę stanu zdrowia chory odczuwa dopiero po przyjeździe do domu.
W uzdrowiskach stosuje się trzy formy leczenia. Leczenie w szpitalach uzdrowiskowych przeznaczone jest dla chorych bezpośrednio po przebytym leczeniu specjalistycznym w szpitalu w miejscu zamieszkania lub ze skierowaniami ze specjalistycznych przychodni ze wskazaniem tej formy leczenia, leczenie sanatoryjne przeznaczone dla przewlekle chorych o mniej nasilonych dolegliwościach oraz leczenie ambulatoryjne dla chorych z mało zaawansowanymi chorobami i osób jeszcze zdrowych, u których występują objawy zagrożenia chorobą.
W Polsce jest 44 uzdrowisk i 22 miejscowości pretendujących do miana uzdrowiska. Można w nich leczyć choroby układu krążenia, układu oddechowego, układu trawienia, narządu ruchu, choroby kobiece, choroby metaboliczne i endokrynologiczne, choroby skóry i układu moczowego. Kierunki lecznicze w poszczególnych uzdrowiskach pozwalają na zorientowanie się, w których uzdrowiskach mogą być leczone określone grupy chorób. Lekarze, którzy zajmują się kierowaniem i kwalifikowaniem chorych do leczenia uzdrowiskowego posiadają opracowania zawierające szczegółowe wskazania i przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowego.
Najpopularniejszą metodą leczenia w uzdrowiskach jest balneoterapia wykorzystująca naturalne wody lecznicze, peloidy i gazy. Wody lecznicze są wodami podziemnymi zawierającymi składniki mineralne gazowe wykazujące działania lecznicze lub o wyższej temperaturze; co najmniej 20 ºC. Wody mineralne to takie wody, które zawierają co najmniej 1 gram składników mineralnych w 1 litrze wody. Jednak nie wszystkie wody mineralne są wodami leczniczymi. Najczęściej spotykanymi typami wód mineralnych są wody: chlorkowo-sodowe (solanki), wodorowęglanowe (szczawy), siarczkowo-siarkowodorowe (siarkowe), wody radoczynne i termalne.
Działanie lecznicze kąpieli mineralnych jest wynikiem działania składników mineralnych, temperatury oraz samej wody, bowiem przez skórę przenikają z wody różne składniki w niej rozpuszczone. Kąpiele stosuje się indywidualnie w wannie lub zbiorowe w basenie. Kąpiele kwasowęglowe przyrządza się z wody nasyconej dwutlenkiem węgla. Stosuje się też w lecznictwie uzdrowiskowym kąpiele gazowe w dwutlenku węgla.
Wody mineralne stosuje się w uzdrowiskach do kuracji pitnych zwanych w balneologii krenoterapią. Stosuję się ją po to by uzyskać działanie na przewód pokarmowy lub drogi moczowe oraz aby wprowadzić do organizmu lecznicze składniki mineralne i wodę. Najbardziej wartościowymi są wody pite bezpośrednio ze źródła, dlatego w uzdrowiskach są specjalne pijalnie wód mineralnych. W lecznictwie uzdrowiskowym stosuje się zazwyczaj wody chlorkowo-sodowe czyli wody słone i wody chlorkowo-jodkowe, wody alkaliczne (wodorowęglanowe), szczawy nisko zmineralizowane (hipotoniczne) i szczawy żelaziste oraz wody siarczkowo-siarkowodorowe. Picie wody mineralnej należy traktować tak jak przyjmowanie każdego leku. Można je stosować tylko zgodnie z zaleceniami lekarskimi.
Do okładów termalnych stosuje się w lecznictwie uzdrowiskowym borowiny. Leczenie borowiną zwane jest balneologii peloidoterapią. Borowina jest produktem naturalnym powstałym wyniku humifikacji roślin przy udziale bakterii z dużą zawartością wody. Działanie zabiegów borowinowych polega na przegrzewaniu oraz wpływie leczniczych składników zawartych w borowinie.
Ważną metodą stosowaną również w lecznictwie uzdrowiskowym jest hydroterapia czyli leczenie wodą. Wykorzystuje ona do zabiegów wodę o różnej temperaturze i ciśnieniu. W czasie zabiegów wodnych działa na chorego szereg czynników: termiczny, hydrostatyczny i mechaniczny. Zabiegi wodolecznicze wykorzystuje się do leczenia, rehabilitacji i profilaktyki niektórych chorób. Jest wiele rodzajów zabiegów wodnych a do najpopularniejszych należą: kąpiele gorące, chłodne i letnie w zwykłej wodzie, kąpiele wirowe, natryski, masaż podwodny, kąpiele perełkowe itp.
Wykorzystanie do leczenia naturalnego środowiska przyrodniczego w tym warunków atmosferycznych i walorów krajobrazowych nazywa się klimatoterapią. Zabiegi klimatoterapeutyczne obejmują kąpiele słoneczne, kąpiele powietrzne, kąpiele powietrzno -ruchowe, kąpiele morskie i w innych naturalnych zbiornikach wodnych, inhalacje naturalnego aerozolu. Pod wpływem bodźców klimatycznych zachodzą w organizmie korzystne zmiany czynnościowe, normalizacja odczynności ustroju, usprawnienie mechanizmów termoregulacji i zwiększenie odporności organizmu.
Leczenie ruchem, czyli kinezyterapia jest to leczenie różnymi formami wysiłku fizycznego, o odpowiednio dobranym natężeniu w stosunku do możliwości chorego. Aktywność fizyczna rozwija i usprawnia narząd ruchu. W przypadku serca wysiłek fizyczny wpływa na mechanikę pracy mięśnia sercowego i poprawę krążenia wieńcowego, reguluje ciśnienie tętnicze, zwiększa wentylację płuc, zwiększa wydatek energetyczny powodujący zwiększoną przemianę materii. W tym zakresie stosuje się ćwiczenia indywidualne i zespołowe takie jak gimnastyka poranna, gimnastyka usprawniająca, gimnastyka w wodzie, gimnastyka oddechowa, gimnastyka wyrównawcza i korekcyjna a także gry i zabawy ruchowe oraz wybrane dyscypliny sportu. Do tej formy leczniczej można też zaliczyć terenoterapię w formie spacerów, truchtów i biegów oraz jazdy rowerowe.
Termoterapia, czyli leczenie ciepłem polega na przekazywaniu energii z cieplnej ze źródła ciepła do organizmu. Do typowych zabiegów ciepłoleczniczych należy stosowanie gorącego powietrza, pary wodnej, wody oraz parafiny. Zabiegi ciepłolecznicze stosuje się czasami przed ćwiczeniami aby zmniejszyć ból i napięcie mięśniowe.
Inną metodą leczniczą jest krioterapia, czyli leczenie zimnem. Obniżenie temperatury otoczenia poniżej komfortu cieplnego uruchamia mechanizmy adaptacyjne regulacji cieplnej, których celem jest zmniejszenie utraty ciepła. Leczenie zimnem ma na celu zmniejszenie bólu, stanów zapalnych i obrzęków, poprawy ruchomości stawów, zwolnienia przemiany materii i zmiany napięcia mięśniowego.
Istotną formą leczenia uzdrowiskowego obok balneologii jest fizykoterapia uzdrowiskowa. Ma ona zastosowanie jako metoda uzupełniająca zabiegi przyrodolecznicze Polega na wykorzystaniu różnych form energii w otoczeniu człowieka.. Do tego działu zalicza się: światłolecznictwo, ultradźwięki, elektrolecznictwo i magnetoterapie.
Również uzupełniającym zabiegiem w lecznictwie uzdrowiskowym jest masaż leczniczy. Najczęściej stosowne są następujące rodzaje masażu: klasyczny, segmentarny, łączno-tkankowy, okostny, podwodny, wirowy i wibracyjny. Działanie masażu polega głównie na poprawieniu miejscowego krążenia, zwiększeni sprężystości tkanek, działanie rozluźniającym mięśnie, przeciwbólowym, zwiększającym odpływ krwi żylnej do serca i usprawniającym krążenie limfatyczne.
Cenną metodą uzupełniającą leczenia uzdrowiskowego może być także leczenie ziołami, czyli fitoterapia. Ziołolecznictwo ma zastosowanie w wielu chorobach przewlekłych, u osób starszych, dzieci i rekonwalescentów. Do leczenia wykorzystuje się najczęściej zioła w celach przeczyszczających, żółciopędnych, uspokajających, nasennych, odkażających drogi moczowe i w kamicy nerkowej.
Leczenie w uzdrowisku jest szczególną okazją, żeby zapoznać się z zasadami racjonalnego żywienia oraz żywienia dietetycznego. Chory w uzdrowisku nie tylko może korzystać z diety odpowiedniej do jego choroby, ale także zapoznać się z praktycznym jej stosowaniem. Temu celowi służą prelekcje lekarskie i pogadanki, pokazy dietetyczne oraz dostępne w uzdrowiskach materiały informacyjne oraz indywidualne konsultacje z dietetykami.
Uzdrowisko może być miejscem, w którym można nauczyć się zdrowego stylu życia. W czasie leczenia uzdrowiskowego powinno się zdobywać jak najwięcej informacji oraz poznać i zbadać u siebie czynniki ryzyka podstawowych chorób i przenieść zdobytą wiedzę na praktyczny grunt w swoim środowisku. Czas poświęcony na edukację zdrowotną, na przemyślenia o swoim dotychczasowym stylu życia oraz wprowadzeniu zmian, to dobre inwestowanie we własne zdrowie, które będzie owocowało do końca życia.
Autor: mgr Tadeusz Wojtaszek - B. Główny Specjalista d/s Informacji Uzdrowiskowej Zespołu Uzdrowisk Krakowskich
Konsultacja i opinia - prof. dr hab. med. Irena Ponikowska - konsultant krajowy ds. Balneologii, prezes Polskiego Towarzystwa Balneologicznego
Piśmiennictwo:
- Informator Uzdrowisk Polskich, Izba Gospodarcza „Uzdrowiska Polskie”, Warszawa 1994
- Jankowiak J., Balneologia Kliniczna, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1997
- Madejski A., Podstawy inżynierii uzdrowiskowej, ARKADY, Warszawa1997
- Ponikowska I., Lecznictwo uzdrowiskowe. Poradnik dla chorych, Oficyna wydawnicza BRANTA, Bydgoszcz 1996
- Ponikowska J., Walczak -Siedlecka J., Latour T., Łaukajtys T., Medycyna Uzdrowiskowa w zarysie, WATEXT S, Warszawa 1995
- Wojtaszek T., Historia uzdrowisk krakowskich, Krakowskie Studia Małopolskie, Nr 5/2001