Państwa, Francja
Francja
Informacje ogólne
Francja, Republika Francuska, République Française, państwo w zachodniej części kontynentu europejskiego. Obszar 547 026 km2. Graniczy na wschodzie z Belgią, Luksemburgiem, Niemcami, Szwajcarią, Włochami, na południu z Hiszpanią, na zachodzie i północnym zachodzie granice wyznaczają wybrzeża Oceanu Atlantyckiego i Kanał La Manche.
W skład Francji wchodzą posiadłości poza Europą. Są to cztery departamenty zamorskie: Gwadelupa, Martynika, Réunion, Gujana Francuska, dwie "zbiorowości terytorialne" (Collectivités territoriales): Mayotte, Saint-Pierre i Miquelon, trzy terytoria zamorskie: Polinezja Francuska, Nowa Kaledonia, Wallis i Futuna oraz Francuskie Ziemie Południowopolarne (Les Terres Australes et Antarctiques Françaises). Podzielona administracyjnie na 95 departamentów.
Większe miasta (dane z 1991 w tys.): Lyon 1 221, Marsylia (Marseille) 1 111, Lille 936, Tuluza (Toulouse) 354, Nicea (Nice) 338, Strasbourg 252, Nantes 247, Bordeaux 211, Saint Etienne 207, Montpellier 201, Hawr (Le Havre) 200, Rennes 191, Reims 182, Toulon 182, Grenoble 160, Brest 160, Dijon 146, Aix en Provence 125.
Językiem urzędowym jest francuski.
Waluta narodowa, frank francuski, dzieli się na 100 centymów.
Ludność
56 596 tys. (1991), co daje średnią gęstość zaludnienia 103 osoby/km2. W 1991 w miastach zamieszkiwało 73% ludności. Społeczeństwo tworzą w ogromnej większości Francuzi (87% ogółu). Do znaczących mniejszości narodowych i etnicznych zalicza się Arabów (3%), Niemców (2%) i Bretończyków (1%).
Dominują wyznawcy katolicyzmu (77% społeczeństwa), poza którymi jedyną większą wspólnotę religijną tworzą muzułmanie (3%). Znaczny odsetek ludności kraju (15%) stanowią ateiści. Zjawisko analfabetyzmu praktycznie nie istnieje. Przeciętna długość życia mężczyzn 72, kobiet 80 lat.
Warunki naturalne
Francja jest krajem o urozmaiconej rzeźbie terenu, zróżnicowanym klimacie i bogatej szacie roślinnej. Na północnym zachodzie kraju, w Bretanii i częściowo Normandii, położone są stare góry wypiętrzone w orogenezie hercyńskiej - Masyw Armorykański. Są to góry zrębowe, zbudowane z kwarcytów, gnejsów i granitów, wznoszą się do wysokości 417 m n.p.m.
W tej części kraju, na wybrzeżach Kanału La Manche, występują skaliste wybrzeża typu triasowego. Południową i środkową część kraju zajmuje rozległy Masyw Centralny.
Obszary te uległy sfałdowaniu w karbonie. Ruchy górotwórcze orogenezy alpejskiej podniosły cały blok masywu i spowodowały jego pękanie. Wówczas to powstały dwa rowy tektoniczne, dzisiejsze doliny rzek Allier i górnej Loary. W tym samym czasie na skutek pękania skorupy ziemskiej rozpoczęła się działalność wulkaniczna trwająca do czwartorzędu. Powstały wtedy stożki wulkaniczne, doskonale do dzisiaj zachowane. Rzeźba terenu na ogół płaska lub lekko falista z łagodnie zaokrąglonymi formami. Centralna część masywu obejmuje zapadliska tektoniczne i obszary powulkaniczne.
Najwyższe szczyty tego regionu, Cantal (1860m) i Puy de Sancy (1886 m) są stożkami wygasłych wulkanów. Na zachód od Clermont-Ferrand rozciąga się kraina Chatne des Puys, gdzie w doskonałym stanie zachowało się ponad 60 wygasłych wulkanów. Powierzchnia całego masywu wynosi ok. 100 tys. km2 i równa się niemal 1/6 powierzchni Francji. Charakterystyczną cechą tego regionu jest umiarkowany i ciepły klimat, w części południowej śródziemnomorski. Pomiędzy Masywem Armorykańskim, Masywem Centralnym, Ardenami, Wogezami i wybrzeżem Kanału La Manche rozciąga się rozległe obniżenie Basenu Paryskiego.
Dla obszaru Basenu charakterystyczne jest występowanie dużych przestrzeni o monotonnym, płaskim ukształtowaniu powierzchni, pokrytych zwartymi kompleksami leśnymi. Poprzez Bramę Poitou i Aunis, Basen Paryski ma połączenie z leżącym na południowym zachodzie Basenem Akwitańskim. Na wschód od Basenu Paryskiego wznoszą się masywy górskie Ardenów i Wogezów. Do Francji należy jedynie niewielki, zachodni fragment Ardenów, których średnia wysokość waha się od 400 do 500 m n.p.m. Znacznie większe wysokości osiągają szczyty Wogezów, których najwyższy szczyt, Ballon de Guebviller przekracza 1400 m n.p.m.
Na południowo-wschodnich krańcach Francji rozpościerają się pasma górskie Alp Zachodnich (Alpy). Zbudowane ze skał krystalicznych otoczonych pokrywą ze skał osadowych. Francuskie Alpy dzielą się na 2 zasadnicze części: Alpy Północne i Alpy Południowe. Alpy Północne dzielą się z kolei na szereg mniejszych łańcuchów: Alpy Delfinackie, Graickie, Sabaudzkie, w obrębie Alp Południowych wyróżnia się zaś: Alpy Kotyjskie, Nadmorskie, Prowansalskie.
W Alpach Północnych znajduje się najwyższy szczyt Europy, Mont Blanc, 4807 m n.p.m. Od północnego zachodu z Alpami sąsiadują wapienne góry Jura, których najwyższy szczyt, Cret de la Neige, osiąga wysokość 1723 m n.p.m. Na południowym zachodzie, wzdłuż granicy z Hiszpanią, rozciągają się masywy górskie Pirenejów.
Sieć rzeczna Francji dobrze rozwinięta, rzeki należą do zlewisk Oceanu Atlantyckiego bądź Morza Śródziemnego. Ich wartość jako szlaków komunikacyjnych podnosi gęsta sieć kanałów. Do najdłuższych rzek Francji zalicza się: Loarę - 1012 km, Sekwanę - 776 km, Garonnę - 575 km, Rodan - 550 km w granicach kraju. Francja znajduje się w strefie oddziaływania klimatu umiarkowanego. Na wybrzeżu Oceanu Atlantyckiego zaznaczają się oddziaływania oceaniczne, w południowej części kraju zaś występuje strefa pozostająca pod wpływem klimatu śródziemnomorskiego. Średnia roczna temperatura najcieplejszego miesiąca, lipca, notowana w Paryżu, waha się w granicach 14-24°C, najchłodniejszego zaś, stycznia, wynosi od 1 do 6°C.
Historia
W V w. p.n.e. tereny Francji opanowały celtyckie plemiona Galów, którzy wyparli pierwotną ludność - Iberów i Ligurów. Skłócone państewka Galów zostały podbite przez Rzymian w I w. p.n.e. W III w. najeżdżane przez Wandalów, Swebów i Wizygotów. Od przełomu V i VI w. opanowane przez Franków, których król Chlodwig w 496 przyjął chrzest. Państwo Franków przeżywało rozkwit w czasach panowania Karola Wielkiego (768-814) z dynastii Karolingów. 843 na mocy traktatu w Verdun zostało podzielone na 3 części - jego część zachodnia, państwo zachodniofrankijskie, przekształciła się w królestwo francuskie.
Proces wzmacniania władzy królewskiej i scalania ziem francuskich podjęła dynastia Kapetyngów (987-1328), która zapewniwszy sobie prawo dziedziczenia tronu francuskiego przeprowadziła reformy administracyjne i ustrojowe (1302 utworzono Stany Generalne). Odebrano Plantagenetom lenna francuskie, przyłączono hrabstwo Tuluzy.
Dalszy wzrost władzy królewskiej nastąpił w czasach dynastii Walezjuszów (1328-1589). Spór wokół przejęcia tronu francuskiego pomiędzy Filipem VI z rodu Walezjuszów i władcą Anglii Edwardem III spowodował wybuch wojny (wojna stuletnia 1337-1453) pomiędzy Francją i Anglią, zakończonej wyparciem Anglików i utratą zdobytych przez nich posiadłości francuskich, z wyjątkiem Calais.
Okres wewnętrznych i zewnętrznych konfliktów zakończyło objęcie w 1461 tronu francuskiego przez Ludwika XI, który przeprowadził reformy administracyjne i finansowe, popierał rozwój miast, handlu, zakładał manufaktury, wprowadził stałą zaciężną armię i pocztę państwową. W 1480 przyłączył do Francji Prowansję, w 1482 Burgundię.
W czasach reformacji rozpoczęły się we Francji wojny religijne (1562-1598) z hugonotami. Nocą z 23 na 24 VIII 1572 (noc św. Bartłomieja) katoliccy mieszkańcy Paryża wymordowali hugonotów. Kres prześladowaniom religijnym położył Henryk IV z Nawarry, który w edykcie nantejskim (1598) zapewnił hugonotom całkowitą swobodę religijną.
Zapoczątkowane przez Ludwika XI rządy absolutne umocniły się w czasach panowania Franciszka I (1515-1547), który rozpoczął rywalizację z Habsburgami o hegemonię w Europie. W 1532 opanował Bretanię, 1536 Sabaudię. Popierał rozwój kultury i sztuki.
Wzmocnienie absolutyzmu we Francji nastąpiło w czasach Ludwika XIII (1610-1643). Faktyczne rządy sprawował wówczas kardynał A.J. Richelieu (1624-1642), następnie J. Mazarin (1642-1661). Prowadzona przez nich polityka doprowadziła do rozkwitu państwa. Po śmierci Mazarina władzę objął bezpośrednio Ludwik XIV. Pod jego panowaniem Francja stała się pierwszą potęgą europejską, zdobyła posiadłości kolonialne w Kanadzie, Luizjanie, na Antylach, w Indiach i w Afryce.
W czasach jego następcy, Ludwika XV (1715-1774), państwo ogarnął chaos ekonomiczny i polityczny, spowodowany nieumiejętną gospodarką finansową i rozrzutnością dworu. Francja utraciła posiadłości w Kanadzie i wpływy w Indiach na rzecz Wielkiej Brytanii. Głęboki kryzys finansowy, konflikty wewnętrzne spowodowały wybuch rewolucji (rewolucja francuska 1789-1799), zapoczątkowanej zdobyciem Bastylii (14 VII 1789).
Panujący wówczas Ludwik XVI (1774-1793) został ujęty podczas próby ucieczki z Francji i zgilotynowany (1793). W 1792 proklamowano utworzenie I Republiki. W 1794 uchwalono nową konstytucję, w 1795 władzę objął pięcioosobowy dyrektoriat. 18 brumaire'a (9 XI 1799) w wyniku przewrotu wojskowego rządy przejął generał Napoleon Bonaparte jako konsul, następnie 1804-1814 i 1815 (Sto dni) jako “cesarz Francuzów” - Napoleon I.
Podczas wojen napoleońskich Francja stała się potęgą europejską, doprowadziła do wielu zmian terytorialnych (m.in. do utworzenia Księstwa Warszawskiego w 1807) i ustrojowych (Napoleona kodyfikacje).
Po upadku Napoleona I na tron powrócił Burbon - Ludwik XVIII (1814-1824). Po nim rządy objął Ludwik Filip I (1830-1848) z dynastii orleańskiej, obalony w wyniku rewolucji lutowej 1848. Proklamowano II Republikę, prezydentem został Ludwik Napoleon Bonaparte, który w 1851 dokonał zamachu stanu, w 1852 został cesarzem - Napoleonem III, tworząc II cesarstwo i ograniczając znacznie system rządów parlamentarnych. Wzrosła opozycja republikańska i demokratyczna, rozwijał się ruch robotniczy.
Francja prowadziła liczne wojny: 1854-1856 brała udział w wojnie krymskiej, 1859 walczyła z Sardynią przeciw Austrii, 1860 interweniowała w Syrii i Chinach, 1861-1867 w Meksyku, 1870-1871 toczyła wojnę z Prusami, zakończoną klęską pod Sedanem (2 IX 1870) i utratą Alzacji i Lotaryngii. Klęska ta przyspieszyła upadek II cesarstwa i powstanie III Republiki.
Rządowi w Wersalu przeciwstawiła się zbrojnie w marcu-maju 1871 Komuna Paryska, która została krwawo stłumiona. Po jej upadku trwały walki monarchistów z republikanami o formę rządów, utrwaloną ostatecznie w konstytucji z 1875, która sankcjonowała republikę z dwuizbowym parlamentem i silną władzą prezydencką.
Udział Francji w I wojnie światowej przyniósł jej zwrot Alzacji i Lotaryngii oraz poważne odszkodowania wojenne, jednakże działania wojenne znacznie osłabiły państwo. Ostateczny upadek III Republiki spowodowała II wojna światowa.
W wyniku agresji niemieckiej w maju 1940, do III Rzeszy przyłączono Alzację i Lotaryngię, na południu powstało marionetkowe państwo, kierowane przez kolaborujący z Niemcami rząd w Vichy.
Francuzi, którzy po klęsce schronili się w Wielkiej Brytanii, proklamowali utworzenie Wolnej Francji (od 1942 Francji Walczącej) z Ch. de Gaulle'em na czele. Na terenach okupowanych przez Niemców działał ruch oporu, kierowany od 1943 przez Krajową Radę Ruchu Oporu. W 1944 Francja została wyzwolona, powstał Tymczasowy Rząd Republiki Francuskiej z Ch. de Gaulle'em. 1945 Francja wstąpiła do ONZ, 1949 do NATO, w 1946 powstała IV Republika.
1947-1954 Francja prowadziła wojnę kolonialną w Indochinach (Indochińska wojna), 1954-1962 w Algierii co doprowadziło do kryzysu wewnętrznego. W 1958 władzę ponownie objął CH. de Gaulle jako premier. Powstała V Republika z silną władzą prezydencką. W grudniu tegoż roku Ch. de Gaulle został prezydentem, ponownie wybrany w 1965 w pierwszych wolnych wyborach prezydenckich. 1966 Francja wycofała się z NATO (siedzibę przeniesiono z Paryża do Brukseli).
1969-1974 prezydentem (po rezygnacji de Gaulle'a) został G. Pompidou, po nim V. Giscard d'Estaing (1974-1981) z Partii Republikanów Niezależnych. Wobec narastających trudności gospodarczych, w wyborach prezydenckich i parlamentarnych zwyciężyła lewica (socjaliści, komuniści, lewicowi radykałowie), na prezydenta wybrano w 1981 w F. Mitteranda, który rozpoczął realizację radykalnych reform społeczno-gospodarczych, zawieszonych w 1986 przez centroprawicowy rząd J. Chiraca.
Zacieśniono współpracę gospodarczą i wojskową z państwami Europy Zachodniej, utrzymano dialog z ZSRR i państwami Układu Warszawskiego. W 1988 F. Mitterand został ponownie prezydentem, wprowadzono liberalny program gospodarczy. 1991-1992 rządy sprawowała E. Cresson, pierwsza kobieta-premier w historii Francji. W 1992 w referendum powszechnym Francuzi poparli realizację traktatu z Maastricht.
W 1993 w wyborach parlamentarnych lewica poniosła klęskę, utworzono rząd koalicji centroprawicowej, w tymże roku Francja ratyfikowała traktat o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego, w listopadzie została członkiem Unii Europejskiej, w grudniu uznała Macedonię. Podjęła stosunki polityczne i gospodarcze z krajami postkomunistycznymi i państwami byłego ZSRR. Bierze także udział w pokojowych misjach ONZ (Jugosławia). W 1995 prezydentem został J. Chirac, utworzono nowy rząd z premierem A. Juppé. W kwietniu 1996 prezydent rozpisał wcześniejsze wybory do parlamentu. W 1997 premierem został szef francuskiej Partii Socjalistycznej L. Jospin.
Ustrój polityczny
Republika parlamentarna, funkcje głowy państwa sprawuje prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na siedmioletnią kadencję. Organem władzy ustawodawczej jest dwuizbowy parlament. Izba niższa - Zgromadzenie Narodowe o pięcioletniej kadencji liczy 577 deputowanych, w skład izby wyższej - Senatu wchodzi 321 członków.
Gospodarka
Francja jest wysokorozwiniętym, bogatym krajem o gospodarce rynkowej. Pod względem globalnej wielkości dochodu narodowego zajmowała w 1991 czwarte miejsce w świecie, pod względem dochodu narodowego w przeliczeniu na 1 mieszkańca miejsce jedenaste. W 1991 czternaście firm francuskich znajdowało się na liście pięćdziesięciu największych firm europejskich. Obroty zajmującego najwyższe, dziewiąte miejsce, koncernu Elf Aquitaine, przekroczyły 36 mld dolarów, a liczba zatrudnionych wynosiła 86,9 tys.
Rolnictwo
Tradycyjnie ważnym sektorem gospodarki francuskiej było i jest do tej pory rolnictwo. Udział produktów rolnych i wyrobów przemysłu przetwórstwa spożywczego w globalnej wartości eksportu jest bardzo wysoki, sięga 15%. Francja zajmuje pierwsze miejsce w świecie w produkcji wina, utrzymuje się w pierwszej piątce producentów buraków cukrowych, mleka, mięsa, zbóż. Podstawę gospodarki rolnej stanowią gospodarstwa rodzinne o średniej powierzchni 28 ha, przy czym nierzadkie są 300 ha gospodarstwa produkujące zboża, z drugiej strony zaś kilkuhektarowe winnice.
Do głównych upraw zalicza się: pszenicę, jęczmień, kukurydzę, buraki cukrowe, tytoń, chmiel, cykorię, warzywa, owoce, winną latorośl. Równie istotna jak produkcja roślinna jest w rolnictwie francuskim hodowla dająca połowę wartości produkcji rolnej ogółem. Pogłowie ważniejszych zwierząt hodowlanych w 1990 kształtowało się następująco: bydło 23 mln, owce 12 mln, trzoda chlewna 11 mln sztuk.
Przemysł
Przemysł energetyczny i wydobywczy: Francja wydobywa 17 mln ton węgla kamiennego, głównie w zagłębiu lotaryńskim, charakteryzującym się węglem o bardzo wysokiej jakości. Zapotrzebowanie kraju na ten surowiec jest jednak znacznie wyższe, w związku z czym zachodzi konieczność importu. Duże zapotrzebowanie gospodarki francuskiej na ropę naftową i gaz ziemny prawie w całości pokrywane jest importem. Francja posiada bardzo dobrze rozwinięty system elektrowni jądrowych, które pokrywają 65% potrzeb kraju w zakresie energii elektrycznej. Reszta pochodzi z elektrowni konwencjonalnych opalanych ropą lub węglem (16%) i hydroelektrowni (19%). Francja nie posiada znaczących bogactw mineralnych. Jedyne wydobywane w Lotaryngii rudy żelaza zaspokajają 40% krajowego zapotrzebowania. Inne eksploatowane złoża, jak np. rudy cynku i ołowiu, boksyty, nie mają większego znaczenia gospodarczego.
Przemysł przetwórczy: Francja posiada dobrze rozwinięte hutnictwo żelaza i stali skupione w ośrodkach na północy kraju i w Lotaryngii. Na wysokim poziomie stoi hutnictwo metali nieżelaznych: miedzi i aluminium. Francuski przemysł włókienniczy, pomimo braku własnych surowców, zajmuje miejsce w pierwszej światowej dziesiątce pod względem produkcji przędzy bawełnianej i wełnianej.
Głównymi centrami przemysłu włókienniczego są: region Lyonu, południowa Alzacja, region Nord, Basse-Seine. Dynamiczny rozwój przeżywają nowoczesne sektory gospodarki, których główne ośrodki pokrywają się z największymi ośrodkami miejskimi oraz portami kraju. Do branż takich zaliczyć należy przemysł samochodowy i lotniczy, elektryczny i elektroniczny, elektromaszynowy. Ponadto dobrze rozwinęła się branża chemiczna (produkcja farb i lakierów, tworzyw sztucznych), petrochemiczna, farmaceutyczna. Największymi centrami przemysłowymi kraju są: region paryski, lyoński, Region Północno-Wschodni i Nord-Pas-de-Calais.
Struktura wytwarzania dochodu narodowego: rolnictwo 6%, przemysł 32%, usługi 59%. Dochód narodowy w przeliczeniu na 1 mieszkańca w 1991 wynosił 18 291 USD. Średnia stopa inflacji za lata 1980-1991, 5,7%. Do największych partnerów handlowych Francji należą kraje Wspólnoty Europejskiej: Niemcy, państwa Beneluxu, Włochy, Wielka Brytania oraz Stany Zjednoczone. Obroty z zagranicą w 1992 wynosiły: import - 223 mld USD, eksport - 219 mld USD.