(Michał Buława)
Ramy historyczne epok literackich
Biblia
Najstarsze teksty biblijne powstały w XIII w. p. n. e. - są to fragmenty Tory czyli Pięcioksięgu Mojżeszowego. Wtedy to(czyli ok. 1250 r. p.n.e.) Mojżesz wyprowadził Izraelitów z Egiptu. Proces powstawania Biblii w znanym nam kształcie trwa aż do końca
I w. n. e. , kiedy to powstaje ostatnia z ewangelii: ewangelia św. Jana. Historycznie okres ten można podzielić na kilka części:
-do wspomnianego już wyjścia z Egiptu, czyli do połowy XIII w. p.n.e. jest to okres koczowniczych wspólnot plemiennych. Powstają wtedy zapewne pierwsze ustne przekazy, według których zostanie później spisana Tora.
-od XIII w. p.n.e. do roku 841 p.n.e. Izraelici przeżywają okres konsolidacji narodu i tworzenia się państwa(od ok.1010 r. p.n.e.). W tym czasie powstają psalmy i fragmenty Ksiąg Królewskich. Rozkwit kulturalny.
-od 841 r. p.n.e. zaczyna się proces utraty niezależności przez państwo Izraelitów. Najpierw składanie danin Asyrii, potem od 625 r. p.n.e. niewola babilońska, zastąpiona w 538 r. p.n.e. przez niewolę perską. W tym czasie powstają księgi: Izajasza, Ezechiela, Hioba, Pieśń nad Pieśniami, a także zostaje ostatecznie spisana Tora.
-w roku 333 p.n.e. Aleksander Wielki podbija Azję Południowo-zacho- dnią w tym Izrael, rozpoczyna się epoka hellenistyczna i silne próby hellenizacji żydów. Powstają księgi Jonasza i Kocheleta, a także Księga Mądrości(ta już pod panowaniem rzymskim).
-około 7 r. p.n.e. rodzi się Jezus Chrystus, zostaje ukrzyżowany około roku 30 n.e. :zaczyna się okres spisywania Nowego Testamentu. Około roku 50 powstają pierwsze listy apostolskie, w roku 64 spisana zostaje Ewangelia św. Marka. Do roku 100 powstają pozostałe Ewangelie, Dzieje Apostolskie i Apokalipsa św. Jana(ok. 95 r. n.e.). Tak kończy się trwający ponad 1000 lat proces powstawania i spisywania Biblii.
Antyk grecko-rzymski
Przez pojęcie antyku rozumiemy wszystko co dotyczyło kultur greckiej i rzymskiej od momentu ich powstania do upadku cesarstwa zachodniego w 476 r. n.e. Ten bardzo długi przedział czasowy dzieli się na kilka okresów:
-archaiczny pomiędzy IX a VI w. p.n.e. W IX w. p.n.e. powstają pierwsze państwa greckie, a wiek później w 753 r. p.n.e. zostaje założony Rzym. Na ten okres przypada twórczość najwybitniejszych artystów literatury greckiej: Homera(VIII wiek), Hezjoda(VII wiek), Tyrtajosa(VII wiek), Anakreonta, Safony(oboje w VI w. p.n.e.), a także Tespisa(twórcy teatru greckiego). W tym czasie powstają także dwa style architektoniczne: dorycki i joński, rozwija się malarstwo ceramiczne, powstaje filozofia.
-klasyczny, za którego początek można uznać zwycięstwo greków pod Salaminą w roku 480 p.n.e., i który trwa do śmierci Aleksandra Wielkiego w 323 r. p.n.e. Rozkwit sztuki i dramatu greckiego. Tworzą: Fidiasz, Poliklet, Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystofanes. Jest to również okres wielkich filozofów: Sokratesa, Platona, Arystotelesa. Jest to również okres zapoczątkowania historii jako nauki: m.in. dzieła Herodota i Tukidydesa. Powstaje styl koryncki.
-hellenistyczny, kiedy to za sprawą Aleksandra Wielkiego kultura grecka rozprzestrzenia się na obszarze Azji Południowo-zachodniej. Trwa on od śmierci Aleksandra do podboju Grecji przez Rzym w roku 148 p.n.e. Powstaje centrum kulturalne i wielka biblioteka w Aleksandrii. Tworzą Kallimach i Teokryt.
-rzymski, który trwa do upadku cesarstwa zachodniego. Najpierw rozkwit literatury rzymskiej(I w. n.e.: Horacy, Wergiliusz, Owidiusz), a później jej upadek jak i całego cesarstwa. Na scenę wkracza Chrześcijaństwo.
Średniowiecze w Europie
Jeśli chodzi o daty historyczne ograniczające epokę średniowieczną, to praktycznie każdy historyk podaje swoją własną hipotezę na ten temat. Najpopularniejszymi z tych dat są dla początku epoki rok 476(upadek cesarstwa zachodniego) i rok 1453(upadek cesarstwa wschodniego). Historycznie średniowiecze to okres kształtowania się państwowości i narodów europejskich oraz gwałtownego rozwoju chrześcijaństwa. Najważniejsze wydarzenia w tym okresie to: spór o inwestyturę między cesarstwem a papiestwem, rozwój systemu feudalnego, schizma wschodnia(1054), wyprawy krzyżowe, powstawanie zakonów. Jest to także okres działalności świętych: Augustyna, Tomasza z Akwinu, czy Franciszka z Asyżu. W sztuce dominują w tym czasie style: romański(X-XIII w.) i gotycki(XII-XV w.).
W literaturze powstają m.in. „Pieśń o Rolandzie”, „Pieśń o Cydzie”, pierwowzór „Tristana i Izoldy”, „Żywoty świętych”, „Kwiatki św. Franciszka”, czy też „Opowieści kanterberyjskie”.
Średniowiecze w Polsce
W Polsce okres średniowiecza trwa od początków państwowości praktycznie do końca XV w., a nawet 1 połowy XVI w.(pierwszy druk Polski-„Statut Łaski” ukazuje się w 1506 r., jeden z pierwszych polskich poetów renesansowych -A. Krzycki tworzy mniej więcej od roku 1510). W średniowieczu w Polsce rządzą dwie dynastie: najpierw Piastów, później Jagiellonów. Nasz kraj przeżywa rozbicie dzielnicowe(1138-1320), następnie odbudowuje się i zawiera unię personalną z Litwą(1385), wzrasta coraz bardziej znaczenie stanu rycerskiego(późniejszej szlachty). W 1364 r. z inicjatywy Kazimierza Wielkiego powstaje Akademia Krakowska. Jeśli chodzi o sztukę to około 1130 r. powstają drzwi gnieźnieńskie, później powstają najpierw budowle romańskie(np. we Wrocławiu), a potem gotyckie(np. Kościół Mariacki). Pod koniec epoki w roku 1489 Wit Stwosz kończy swoje arcydzieło, czyli ołtarz w Kościele Mariackim. W literaturze powstają: kroniki: Galla Anonima i Wincentego Kadłubka, „Roczniki” Długosza, kazania: świętokrzyskie i gnieźnieńskie, pierwsze tłumaczenie Starego Testamentu tzw. „Biblia Królowej Zofii”, a także „Legenda o świętym Aleksym”, „Bogurodzica”, „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią”, „O zachowaniu się przy stole”, czy też „Satyra na leniwych chłopów”.
Renesans w Europie
W Europie renesans zaczyna się we Włoszech już w pierwszej połowie XIV wieku: Dante pisze „Boską Komedię” -utwór na poły renesansowy, na poły średniowieczny, a Francesko Petrarka tworzy „Sonety do Laury”. Historycznie jest to okres wielkich zmian: upada Bizancjum, w czechach wybucha powstanie Husytów, Kolumb odkrywa Amerykę, a Vasco da Gama drogę morską do Indii. Najważniejszym jednak wydarzeniem jest reformacja zapoczątkowana w 1517 roku ogłoszeniem przez Marcina Lutra jego 95 tez krytykujących kościół(głównie sprzedawanie odpustów). W ciągu najbliższego półwiecza powstaje kilkanaście wyznań-kościołów nazwanych protestanckimi. Reakcją kościoła katolickiego na te wydarzenia jest powołanie do życia zakonu jezuitów w roku 1540. Druga połowa XVI wieku odznaczyła się początkiem wojen religijnych: spór katolicko-hugenocki we Francji. Europejski renesans kończy się praktycznie z początkiem wieku XVII. W epoce odrodzenia tworzy wielu znakomitych filozofów(Giovanni Picco della Mirandola, Erazm z Roterdamu, Niccolo Machiavelli, czy Giordano Bruno), artystów(Jan van Eyck, Leonardo da Vinci, Albrecht Dűrer, Michał Anioł, Rafael Santi,Pieter Breughel) i literatów(Petrarka, Boccaccio, Rabelais, Montaigne, Szekspir)
Odrodzenie w Polsce
Początek Odrodzenia w Polsce omówiłem już przy okazji końca średniowiecza w naszym kraju. Renesans trwał u nas do drugiej dekady XVII wieku, kiedy to działał Szymon Szymonowic. Są to u nas czasy dynastii Jagiellonów i pierwszych władców elekcyjnych. W 1505 r. zostaje uchwalona konstytucja nihil novi, rok 1525 to ostateczna klęska Krzyżaków, hołd pruski i sekularyzacja Prus, w 1569 w Lublinie następuje ostateczne połączenie Litwy i Polski w Rzeczpospolitą Obojga Narodów, w 1573 roku Henryk Walezy zostaje pierwszym elekcyjnym władcą Polski, uchwalone zostają Artykuły Henrykowskie, w 1596 ma miejsce unia brzeska i przeniesienie stolicy do Warszawy. Tworzą: Rej, Kochanowski, Sęp Szarzyński, Szymon Szymonowic.
XVII wiek
Historycznie jest to okres: wojen religijnych w Niemczech, rewolucji angielskiej, powstaje państwo pruskie, które doprowadzi do zjednoczenia Niemiec, jest to także wiek początków imperiów kolonialnych. Z artystów tworzą: Rubens, Rembrandt, Velazquez. Piszą w tym okresie: Giambattista Marino, Miguel de Cervantes, Molier, czy też Racine. Powoli zaczyna się oświecenie: piszą Spinoza i Locke. Żyje i tworzy(a raczej wymyśla) Isaac Newton.
Polski Barok
Ciężko określić początek Baroku w Polsce, przypada on mniej więcej na przełom XVI i XVII wieku. Kończy się on w 1 połowie XVIII wieku. Są to cięzkie czasy dla Rzeczypospolitej, początek jej upadku: wojny z Turcją, a później powstania kozackie, wojny z Rosją i ze Szwecją, potem znowóż z Turcją. Pod koniec XVII wieku na tron polski wstępują sasi, w 1717 odbywa się sejm niemy: Polska coraz bardziej podupada. W tym tragicznym dla Polski okrasie tworzą: Jan Andrzej Morsztyn, Wacław Potocki, Zbigniew Potocki, Bartłomiej Zimorowic, Samuel Twardowski.
Europejskie oświecenie
Oświecenie w Europie dominowało przez cały XVIII wiek zwany również wiekiem rozumu. W tym czasie jednoczesny rozwój ideologii oświeceniowych i rządów autorytarnych w większości krajów doprowadził do powstania oświeconych monarchii, w brytyjskich koloniach Ameryki Północnej do powstania Stanów Zjednoczonych, a we Francji do wybuchu rewolucji. Powstaje i rozwija się powieść. Tworzą: Diderot, Wolter, Rousseau.
Oświecenie w Polsce
Polskie oświecenie można podzielić na trzy okresy: przedstanisławowski, stanisławowski i postanisławowski. Jak widać kryterium podziału są tutaj rządy Stanisława Augusta Poniatowskiego, kiedy to Polska przeżywa wiele reform(najważniejsze jest tu powstanie KEN-u), ale i rozbiory i insurekcje zakończoną utratą wolności na 123 lata. Okres postanisławowski związany jest nierozerwalnie z legionami polskimi we Włoszech i później epoką napoleońską aż do 1822 roku, czyli wydania „Ballad i romansów” Mickiewicza.
Romantyzm europejski
Poprzedzony niemieckim okresem burzy i naporu(Goethe, Schiller). Za daty graniczne można uznać początek rewolucji francuskiej(1789) i początek Wiosny Ludów(1848). Jest to okres walki pomiędzy „starym porządkiem” popieranym przez wielkie monarchie, a nowymi ideami wolności wprowadzonymi przez reolucje: amerykańską i francuską. Główni twórcy to: Byron, Scott, Hugo, Puszkin, Schiller.
Polski romantyzm
O dacie początku romantyzmu u nas już wspominałem, a skończył się on wraz z powstaniem styczniowym(1863-64). Był to dla Polski i Polaków ciężki okres utraty niepodległości i upadku nadziei po epoce napoleońskiej i nieudanym powstaniu listopadowym(już po części „romantycznym”). Romantyzm na nowo rozbudził w narodzie patriotyzm i nadzieje na wolność chociaż najwybitniejsi jego przedstawiciele(Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, czy Norwid) tworzyli na emigracji. Przez ten entuzjazm zostanie później romantyzm przez swoich antagonistów obarczony odpowiedzialnością za klęskę powstań narodowych.
II połowa XIX wieku
Cały XIX wiek został nazwany wiekiem wynalazków, co zaczęło odbijać się w spojrzeniu ludzi na świat w drugiej połowie tegoż wieku. Znów zaczął triumfować rozum. Powstały nurty: empiryzmu, utylitaryzmu, darwinizmu, ewolucjonizmu, czy też filozofii pozytywnej. W literaturze królował realizm(Balzac, Tołstoj, Dickens). Historycznie są to czasy ostatecznego jednoczenia się Włoch i Niemiec, wzrostu znaczenia tych drugich na arenie międzynarodowej. Są to również czasy konfliktów kolonialnych i wielkiego Imperium Brytyjskiego, a także Wojny Secesyjnej w Stanach Zjednoczonych. Z powodu umocnienia się Niemiec wzrastają napięcia między mocarstwami europejskimi i zaczyna się dążenie ku zagładzie(I Wojnie Światowej).
Pozytywizm
Pozytywizm rozpoczyna się w Polsce po powstaniu styczniowym i trwa dopóki żyją jego przedstawiciele, chociaż od lat 90-tych XIX wieku jest wypierany coraz bardziej przez Młodą Polskę. Okres pozytywizmu jest okresem zwątpienia i marazmu po nieudanych zrywach niepodległościowych. Powstają idee pracy organicznej i pracy u podstaw przeciwstawiające się zbrojnej walce o niepodległość. Główni przedstawiciele pozytywizmu to: Prus, Sienkiewicz, Orzeszkowa, a w poezji Asnyk.
Modernizm
Jest to epoka przełomu wieków XIX i XX. Kończy się wraz z I Wojną Światową. Jest to okres wyzwolenia sztuki, w tym także literatury, z dotych- czasowych kanonów. Dzieli się na wiele nurtów m.in. symbolizm, impresjonizm, naturalizm, dekadentyzm, ekspresjonizm. Są to czasy rozwoju cywilizacyjnego, poprawy warunków życia, ale i strasznej tragedii ludzkości: pierwszej „wielkiej wojny”.
Młoda Polska
Tak właśnie nazwano tę specyficzną, polską epokę modernistyczną. Zakres historyczny ma ten sam co modernizm. Charakteryzuje ją głównie dekadentyzm, co można uznać za naturalne, gdyż naród nadal był przygnębiony klęskami i nie do końca wierzył iż coś może się zmienić na lepsze.
Dwudziestolecie międzywojenne
Jak sama nazwa wskazuje epoka ta zawiera się w przedziale czasowym między dwiema wojnami światowymi. W Polsce jest to okres dosyć niespokojny, przez pierwsze lata brak jest stabilności politycznej, potem są rządy sanacyjnej „silnej ręki”. W Europie i na Świecie w tym czasie największe mocarstwa(oprócz ZSRR) stosują politykę pokoju za wszelką cenę przez co dopuszczają do rozwoju totalitaryzmu we Włoszech i w Niemczech, czyli do II Wojny Światowej. W ZSRR panuje stalinowski totalitaryzm.
II Wojna Światowa
Ram czasowych, czy też wydarzeń w tym okresie chyba nie muszę przedstawiać. Dość powiedzieć, że są to(szczególnie w Polsce) czasy terroru bądź to hitlerowskiego, bądź stalinowskiego. Ważą się losy świata a przyszłość nie wygląda różowo.
Czasy powojenne
Po II Wojnie Światowej świat podzieliła żelazna kurtyna. Na zachodzie rozpoczęła się liberalizacja poglądów, dominował kapitalizm i wolny rynek, powstała realna idea globalizacji. Na wschodzie do 1956 roku trwał terror stalinowski, później kolejni przywódcy radziedzcy bądź to luzowali, bądź przykręcali śrubę represji. Momentem przełomowym okazał się wybór na papieża Karola Wojtyły(1978) i jego pierwsza pielgrzymka do ojczyzny. W roku 1989 Polska wyrwała się spod jarzma radzieckiego, a za jej przykładem poszły i inne państwa.