Encyklopedia socjologii
Warszawa 2002 red. Merytoryczna Maria Baltaziuk, Wanda Lipniuk
TOŻSAMOŚĆ
Pojęcie tożsamości w socjologii i psychologii społecznej odnosi się najczęściej do sfery autodefnicji aktora społecznego - indywidualnego i zbiorowego. Można w związku z tym określić je jako zbiór wyobrażeń, sądów i przekonań owego aktora o samym sobie.
Podmiotowość człowieka, samopoznanie i świadomość Ja stanowiły od dawna przedmiot refleksji moralistów, teologów, filozofów, artystów, a potem psychologów i psychiatrów, od czasu zaś wyodrębnienia się socjologii - również socjologów, choć pokolenie klasyków myśli socjologicznej nie posługiwało się terminem „tożsamość". Wczesne zainteresowania auto-percepcją podmiotu społecznego wiązały się z przekonaniem, że w analizach jego działań należy uwzględniać wpływ sposobu pojmowania siebie na kierunek i formy aktywności interakcyjnej jednostki. James Mark Baldwin {1899) jako pierwszy sformułował myśl o wpływie „innego" na autodefinicję podmiotu. Charles H. Cooley (1956), rozwijając tę myśl, wprowadził koncepcję „jaźni odzwierciedlonej" (looking-glass self', termin przejęty od filozofa i poety Ralpha W Emersona); z jej pomocą opisał mechanizm powstawania wyobrażeń i sądów aktora społecznego na temat samego siebie. George H. Mead (1975), tworząc podstawy współczesnych badań nad interakcją i podkreślając jej procesualny charakter, posługiwał się pojęciami „podejmowania roli innego" (taking the role of theother) i „znaczącego innego" (significant other) dla opisu powstawania jaźni działającego podmiotu. Robert E. Park (1931) zaproponował pojęcie „koncepcji siebie" (self - conceptiori), wiążąc je z repertuarem pełnionych przez jednostkę ról społecznych.
Zasługę wprowadzenia pojęcia tożsamości jednostki (identity) do nauk społecznych przypisuje się jednak psychologowi społecznemu orientacji psychoanalitycznej Erikowi Eriksonowi. Erikson rozpatrywał tożsamość w wymiarze biograficznym. Zagadnienie to analizował za pomocą koncepcji „cyklu życiowego", wiążąc je także ze zmianami makrostruktur społecznych (Erikson, 1959; 1963). Tożsamość, według Eriksona, to stabilna formuła autodefinicji powstająca w „punkcie przecięcia" trzech podstawowych wymiarów egzystencji jednostki: możliwości jej organizmu, jej aspiracji i szans oraz ról społecznych i prototypowych karier oferowanych przez społeczeństwo. Niepowodzenia w sferze integracji tych trzech wymiarów prowadzić miały do „dyfuzji tożsamości", której obserwowalnym przejawem miała być nieumiejętność kierowania sobą przez jednostkę. Program badawczy Eriksona, waloryzując obraz siebie jednostki jako istotnego pola badań psychospołecznych, otwierał je jednocześnie na analizy zmian makrostrukturalnych. Zawarta w nim była również implicite ważna, światopoglądowa w istocie teza o znaczeniu tożsamości w życiu jednostki. Idee Eriksona uległy następnie daleko idącej transformacji. Powstawały nowe sposoby pojmowania tożsamości aktora społecznego, które do projektu Eriksona wprowadzały nowe propozycje metodologiczne, a także nowe treści światopoglądowe i polityczne.
Dwojaki rodowód koncepcji tożsamości, socjologiczny i psychospołeczny (znaczony odpowiednio nazwiskami Meada i wczesnych interakcjonistów oraz Eriksona), podkreślany bywa z okazji prezentowania podstawowych różnic między stanowiskami w obszarze teorii tożsamości (por. Fortes, 1983). Stanowiska te różnią się również z uwagi na polimorficzność sposobów postrzegania siebie przez podmiot społeczny (por. np. Turner, 1968; Hewitt, 1976).
Sposoby rozumienia i wykorzystywania pojęcia tożsamości w socjologii
Wśród powodów, dla których pojęcie tożsamości pojawiło się w języku socjologii, wymienić należy przede wszystkim trzy: po pierwsze — konieczność zrewidowania bądź uzupełnienia zestawu pojęć związanych z socjologicznym opisem jednostki rozpatrywanej na tle zmieniających się struktur społecznych i formuł jej przynależności społecznych (istotnym momentem jest tutaj kwestionowanie walorów pojęcia roli społecznej); po drugie - przydatność pojęcia tożsamości w analizach interakcji face-to-face; po trzecie - w różnych tradycyjnych dziedzinach badań rozpoznanie struktur tożsamości wykazuje walor eksplanacyjny, którego nie mają inne pojęcia opisujące aktora społecznego i właściwe im podejścia metodologiczne.
Większość współcześnie występujących stanowisk w obszarze socjologicznej teorii tożsamości trafnie opisuje typologia zaproponowana przez Richarda Robbinsa (1973). Autor ten wyróżnia trzy główne teoretyczne modele pojęcia tożsamości:
• model zdrowia tożsamości {identity health model);
• interakcyjny model tożsamości (identity interac-tion model);
• światopoglądowy model tożsamości (identity world view model).
Klasyfikację Robbinsa wypada uzupełnić o jeszcze jeden typ modeli tożsamości, które zarysowują się przede wszystkim we współczesnej psychologii społecznej. Za rzeczniczką tej orientacji Marisą Zavalloni (1973) określimy go jako:
• egologiczny model tożsamości ( identity egology model).
Źródłem modelu zdrowia tożsamości są prace Eriksona. Tożsamość jednostki, w myśl tego modelu, traktowana jest jako swoisty obszar mediacji między organizmem a wymogami życia społecznego, obszar, w którym ustala się pewna trwała formuła egzystencji jednostki mająca podstawę w zbieżności jej autopercepcji z tym, jak postrzega ją jej otoczenie społeczne. Model zdrowia umieszcza tożsamość jednostki w kontekście dociekań nad przyczynami zaburzeń psychicznych, zwłaszcza związanych z różnymi postaciami niedostosowania społecznego i patologii społecznej. Wychodząc z inspiracji właściwych omawianemu modelowi, badano np. wpływ zmian tożsamości na występowanie anorexia nervosa, dążono do poparcia materiałem dowodowym tezy o związku między zachorowalnością na nowotwory a gwałtowną zmianą bądź odrzuceniem pierwszoplanowych identyfikacji jednostki. Peter Weinreich (1983) opracował podejście pod nazwą ISA (Identity Structure Analysis) łączące analizę problemów psychologicznych jednostki z ogólnymi problemami społecznymi, zwłaszcza z tożsamościowymi następstwami konfliktów kulturowych, migracji i dyskryminacji. Centralne miejsce w teorii Weinreicha zajmuje przejęte od Eriksona pojęcie „dyfuzja tożsamości".
Teoretyczne i metodologiczne założenia interakcyjnego modelu tożsamości biorą początek z faktu pojawienia się pojęcia tożsamości jednostki w interak-cjonizmie w związku z Simmlowskim pytaniem, jak możliwa jest interakcja.
Pojęcie tożsamości aktora społecznego stanowiło konieczne uzupełnienie jednej z zasadniczych kategorii interakcjonizmu, a mianowicie pojęcia „perspektywy" wyznaczającej horyzont orientacji aktora w otoczeniu, a w konsekwencji kierunku jego działania. Perspektywę przyjętą przez podmiot można rozpatrywać w kontekście takich czynników, jak „znaczący inni", grupa odniesienia, przebieg procesu role-taking, które ostatecznie sumują się w jakiejś postaci autodefmicji.
Te ogólne założenia rozwijane byty w dwóch nurtach interakcjonizmu. Z nazwiskiem Mumforda Kuhna związana jest tzw. szkoła Iowa, która aplikując do problematyki podmiotu społecznego pozytywistyczną metodologię dominującą w psychologii społecznej i socjologii lat pięćdziesiątych skoncentrowała się na badaniach empirycznych. Najpierw były to badania nad „postawami wobec siebie" (self-attitudes), które następnie określono jako „koncepcję siebie" (self-concep-tion).
Zgodnie z założeniami tej orientacji, aktorowi społecznemu ma być właściwa względnie trwała, trans-sytuacyjna koncepcja siebie (por. Kuhn, 1965), którą jako zmienną wyjaśniającą jego działanie wnosi on do interakcji. Kuhn zaproponował również technikę badania koncepcji siebie, której podstawowa formuła wykorzystywana jest do dzisiaj. Nosi ona miano Testu Dwudziestu Stwierdzeń, TST (Kuhn, McPartland, 1954). Technika TST doczekała się licznych modyfikacji i procedur opracowywania uzyskanych tą metodą danych (zob. Spitzer, Couch, Stratton, 1971).
Równolegle rozwijał się drugi nurt, który z czasem zyskał nazwę szkoły chicagowskiej. Badacze tej orientacji eksponowali procesualność jaźni podmiotu społecznego i jej bezpośrednie związki z rozgrywającą się tu i teraz interakcją. Kwestionowali także zasadność tezy o posiadaniu przez podmiot trwałej, trans-sytuacyjnej autodefinicji. Na przykład Anselm Strauss (1969) badał w związku z tym polimorficzność sposobu doświadczania siebie w interakcji. Erving Goff-man (1979) poszukiwał potwierdzenia trzech podstawowych, jego zdaniem, wariantów przejawiania się tożsamości: tożsamości społecznej (social identity), tożsamości osobowej (persona! identity) i tożsamości Ja (ego-identity). W nurcie tym opracowano podstawy analiz biograficznych transformacji tożsamości (Strauss, 1969), które ostatnio zaowocowały badaniami wykorzystującymi technikę tzw. wywiadu narracyjnego (Schiitze, 1983).
Światopoglądowy model tożsamości posługuje się takimi pojęciami, jak wartość, wzór kulturowy lub etos. Koncepcja tożsamości pojmowana jest w tym przypadku jako zbiór trwałych przesłanek autopercepcji, ukształtowanych wśród członków danej zbiorowości, przy czym przesłanki te wywodzą się z cech struktury społecznej lub całościowo, antropologicznie pojmowanej kultury tejże zbiorowości. Światopoglądowy model tożsamości odwołuje się również do tezy o zmianie warunków psychospołecznej egzystencji jednostki we współczesnym społeczeństwie i o konieczności wprowadzenia w związku z tym pojęcia tożsamości do języka teorii socjologicznej. Za przykład myślenia kategoriami tego modelu służyć może stanowisko Ralpha Turnera (1976). Wskazuje on, iż w społeczeństwach wkraczających w fazę postindustrialną nastąpiła zmiana zasady organizującej autopercepcje jednostek, przejście od „instytucji" do „impulsu" jako ogniska skupiającego autodefmicje jednostki. Przejście to spowodowała utrata „realności" przez strukturę instytucjonalną społeczeństwa wywołana generalną zmianą podstaw więzi społecznej, eksponującej coraz wyraźniej konsumpcję (a nie produkcję, jak dawniej) jako czynnik grupotwórczy. Egologiczny model tożsamości, rozwijany we współczesnej psychologii społecznej, zmierza do wyodrębnienia obszaru autodefinicji jednostki jako pola badań umożliwiających ilościowe analizy procesów powstawania i transformacji różnorodnych wymiarów tożsamości jednostki. Celem badań jest rekonstrukcja struktury i zasad funkcjonowania układu generującego różne postacie postrzegania siebie przez aktora społecznego. Uznanymi badaczami na tym polu są m.in. Zavalloni (1980; 1983) oraz Henry Tajfel (1982). Przykładem tej orientacji w literaturze polskiej jest stanowisko Józefa Kozieleckiego (1981).
Ostatnio w naukach społecznych można dostrzec tendencję do generalizacji pojęcia tożsamości i rozszerzania w związku z tym jego zakresu także na zbiorowości. Mówimy w tym przypadku o różnorodnych postaciach tożsamości kolektywnych. Spotyka się to niekiedy ze sprzeciwem ze strony tych teoretyków, których zdaniem posługiwanie się pojęciem tożsamości w stosunku do zbiorowości może mieć charakter co najwyżej metaforyczny. Mimo to powstały prace poświęcone tożsamościom grup etnicznych (Peterson Royce, 1982; Holy, 1992), tożsamościom narodowym (Borner, 1986; Schlesinger, 1987) czy tożsamościom ruchów społecznych (Touraine, 1977). Podjęte zostały także prace nad sformułowaniem ogólniejszych ujęć tożsamości kolektywnych.
O miejscu koncepcji tożsamości w teorii socjologicznej informują prace będące najczęściej dorobkiem licznych w latach osiemdziesiątych konferencji międzynarodowych poświęconych tym zagadnieniom. Wymieńmy wśród nich dwa obszerne tomy pod redakcją Pierre'a Tapa: ldentite individuelle et person-nalisation: production et ąffirmation de l'identite oraz Identitćs cołlectives et changements sociaux, wydane w 1980 r., a także tom pod redakcją Anity Jakobson--Widding Identity Persona! and Sociocultural (1983). O kierunkach zainteresowań badaczy polskich informują prace: Małgorzaty Melchior Spoteczna tożsamość jednostki (1990), Pawła Boskiego, Marii Jarymowicz
i Hanny Malewskiej-Peyre Tożsamość a odmienność kulturowa (1992), Zbigniewa Bokszańskiego Tożsamość, interakcja, grupa (1989). W1995 r. z inicjatywy międzynarodowej grupy badaczy zaczęło się ukazywać czasopismo poświęcone problematyce tożsamości „Social Identities. Journal for the Study of Race, Nation and Culture".
Bibliografia
Baldwin J. M. (1899), Social and Ethical Interpretations in Mental Development, New York • Borner P (red.) (1986), Concepts of National Identity — An Interdisciplinary Dia-logue, Baden-Baden •Cooley Ch. H. (1956) [1902], Hu-man Naturę and Social Order, w: R. Cooley-Angel (red.), The Two Major Works of Charles H. Cooley, Glencoe, 111.
• Erikson E. (1959), Identity and the Life Cycle, „Psycholo-gical Issues" nr 1 • Erikson E. (1963), Childhood and So-ciety, New York «Fortes M. (1983), Problems oj Identity and Person, w: A. Jacobson-Widding (red.), Identity Persona! and Sociocultural, Uppsala «Goffman E. (1979), Stigma. Notes on the Management oj Spoiled Identity, Harmonds-worth •Hewitt J. E (1976), Sejf and Sodety. A Symbolic Interactionist Social Psychology, Boston «Holy L. (1992), Kulturowe tworzenie tożsamości etnicznej: Berti z Darfur, w: Z. Mach, A. K. Paluch (red.), Sytuacja mniejszościowa i tożsamość, Kraków •Kozielecki J. (1981), Psychologiczna teoria samowiedzy, Warszawa «Kuhn M. H. (1965), Self, w: A Dictionary ofthe Social Sciences, New York • Kuhn M. H., McPartland T. S. (1954), An Empirical Investigation oJSelf--attitude, „American Sociological ReviewM t. 19, s. 68-76
• Mead G. H. (1975), Umysł, osobowości społeczeństwo, War-szawa Park R. E. (1931), Human Naturę Attitudes and the Mores, w: K. Young (red.), Social Attitudes, New York
• Peterson Royce A. (1982), Ethnic Identity. Strategies of Diversity, Bloomington • Robbins R. (1973), Identity Culture and Behavior, w: J. J. Honigman (red.), Handbook of Social andCulturalAnthropology, Chicago • Schlesinger Ph. (1987), On National Identity: Some Conceptions and Misconceptions Criticized, „Social Science Information" nr 2 •Schutze F. (1983), Biogrąfięforschung und narratives Interview, „Neue Praxis" nr 2 •Spitzer S., Couch C, Stratton J. (1971), The Assessment oj the Sejf, Iowa City • Strauss A. L (1969), Mir-rors andMasks, New York »Tajfel H. (1982), Social Identity and Intergroup Relations; Cambridge •Touraine A. (1977), The Self-production ofSociety, Chicago-London • Turner R. (1968), The Self-conception in SocialInteraction, w: Ch. Gor-don, K. J. Gergen (red.), The Selfin Social Interaction, New York • Turner R. (1976), TheReal-self-.JromInstitution tolm-pulse, „The American Journal of Sociology" nr 5 • Weinreich E (1983), Psychodynamics ofPersonal and Social Identity: The-oretical Concepts and their Measurement in Adolescentsjrom Belfast Sectarian and BristolMinority Groups, w: A. jacobson--Widding (red.), IdentityPersonalandSociocultural, Uppsala
• Zavalloni M. (1973), LIdentite psychosociale: un concept a la recherche d'une science, w: S. Moscovici (red.), Introduc-tion a la psychologie sociale, Paris •Zavalloni M. (1980), Identite sociale et eco-egologie. Vers une science empiricue de la subjectivite, w: P. Tap (ted.),Identites collectives etchange-ments sociawc, Toulouse • Zavalloni M. (1983), Eco-egology: the Study ofthe Interaction between Social and Personal Iden-tities, w: A. Jakobson-Widding (red.), Identity Personal and Sociocultural, Uppsala.
Zbigniew Bokszański